Rola zabawy we wczesnym wspomaganiu rozwoju dziecka

Transkrypt

1 Rola zabawy we wczesnym wspomaganiu rozwoju dziecka Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka to wielospecjalistyczne, kompleksowe i intensywne działania mające na celu pobudzanie psychoruchowego i społecznego rozwoju dziecka od chwili wykrycia pierwszych sygnałów nieprawidłowego funkcjonowania do podjęcia nauki w szkole podstawowej. 1 Wczesna interwencja oznacza wszystkie realne poczynania, których celem jest stymulacja małego dziecka w zakresie kompensacji braków rozwojowych. Oznacza to również przygotowanie rodziców i wychowawców do umiejętnego postępowania z dzieckiem i pozbycie się przez nich przekonania o własnej niekompetencji. Wczesna interwencja może pełnić następujące funkcje: informacyjną - informuje o przebiegu rozwoju dziecka, o możliwościach wspierania rozwoju, o formach pomocy rodzinie diagnostyczną - rozpoznanie kliniczne, określenie poziomu funkcjonowania dziecka stymulacyjną - terapeutyczną, prowadzenie wieloprofilowego usprawniania dziecka z zaburzeniami rozwoju. Celem oddziaływań jest jak najwcześniejsze wykrycie i zlikwidowanie bądź korygowanie zaobserwowanych u dziecka nieprawidłowości w rozwoju oraz odpowiednie dobranie ćwiczeń do jego indywidualnych potrzeb. 2 Zapobieganie nieprawidłowościom rozwojowym, które można określić w trakcie diagnozy funkcjonowania dziecka i warunków, w jakich się ono rozwija. Ustalenie wieloprofilowego programu usprawniania dziecka z wielorakimi zaburzeniami. Wczesna - kompleksowa profilaktyka niepełnosprawności, przygotowanie i pomoc rodzinom w rehabilitowaniu dziecka w domu oraz świadomym, prawidłowym pielęgnowaniu dziecka (profilaktyka). Istotą jest także kształtowanie pozytywnych relacji rodzic-profesjonalista. 1 K. Mrugalska, Czy rodzice i profesjonaliści mogą być sojusznikami. (w:) Olechnowicz H. (red.): U źródeł rozwoju dziecka: o wspomaganiu rozwoju prawidłowego i zakłóconego, WSiP, Warszawa s K. Mrugalska, Czy rodzice, op. cit., s. 42.

2 Oddziaływania wczesnego wspomagania rozwoju powinny rozpocząć się w jak najkrótszym czasie od momentu uzyskania informacji przez rodziców o nieprawidłowościach rozwoju u dziecka. Wczesna interdyscyplinarna diagnoza oraz podjęcie terapii są niezwykle istotne ze względu na dużą plastyczność ośrodkowego układu nerwowego we wczesnym okresie rozwoju dziecka. Najważniejszymi celami prowadzonej terapii dla dziecka są: systematyczne dążenie do poprawy jakości życia, do zapewnienia pełnego radości, pozbawionego napięć dzieciństwa, pomimo występującej niepełnosprawności lub zaburzeń rozwoju poprawa ogólnego stanu zdrowia i stanu ruchowego zapobieganie występowaniu i/lub pogłębianiu się nieprawidłowości w rozwoju psychoruchowym pomoc w pełnym wykorzystaniu potencjału rozwojowego, jakim dysponuje w zakresie funkcji poznawczych, rozwoju ruchowego, komunikacji i kontaktów społecznych pomoc w budowaniu trwałych więzi i znaczących relacji z osobami w najbliższym otoczeniu wyzwalanie i wzmacnianie samorzutnej aktywności społecznej, poznawczej i komunikacyjnej, przejawianej w różnych formach zabawy oraz pomoc w stopniowym osiąganiu coraz większej autonomii i samodzielności, na miarę jego możliwości. Podstawowym założeniem wczesnej interwencji jest traktowanie rozwoju dziecka jako integralnego i całościowego procesu, warunkowanego przez czynniki genetyczne i środowiskowe. Bazą rozwoju jest aktywność, rozumiana jako skłonność wrodzona, warunkująca wszelkie zachowania. Najprostszą jej formę stanowi odruch, który jest wyzwoleniem energii w odpowiedzi na bodziec. Aktywność umożliwia uczenie się - warunek ciągłego rozwoju człowieka. Rozwój dziecka wyznaczany jest przez czynniki wewnętrzne czyli to z czym dziecko przychodzi na świat i zewnętrzne zwane także środowiskowymi. Czynniki wewnętrzne stanowią wrodzone funkcje biologiczne, z którymi dziecko przychodzi na świat i które pozwalają utrzymać mu się przy życiu. W trakcie życia dziecka funkcje te łączą się w struktury, ulegające ciągłym przekształceniom, tak by przystosować organizm do różnych warunków. Natomiast czynniki zewnętrzne inaczej środowiskowe, to wszystko czego dziecko się uczy. Można więc sprowadzić je do procesu uczenia się. Każda nowość w życiu dziecka bazuje na wcześniejszym nabytym doznaniu. Istotą uczenia się jest odbieranie sygnałów (bodźców) - wrażeń oraz ich łączenie w struktury poznawcze, które wraz 2

3 z zorganizowanymi ruchami dziecka tworzą schematy działania. Dzięki nim może ono rozwijać się, przystosowywać się. Zabawa jest jedną z podstawowych form aktywności człowieka w każdym wieku. Pojawia się w różnych fazach rozwoju i różną pełni w nich rolę. Przyczyniając się do rozwoju, sama także temu rozwojowi podlega. Jednak najpełniej rozwija się w okresie dzieciństwa i dlatego jest uważana za taki rodzaj aktywności, bez którego rozwój dziecka po prostu nie może przebiegać prawidłowo. W zabawie dziecko wyraża swe uczucia i pragnienia, daje upust swojej wyobraźni i fantazji, rozwija zdolności twórcze. Zabawa stanowi pewną formę więzi ze społeczeństwem. Podczas zabawy dziecko rozwija wszechstronnie swe możliwości, zdobywa nowe informacje, zyskuje dobre samopoczucie, przygotowuje się do pracy i wypoczynku. Niemniej jednak zabawy posiadają charakterystyczne cechy, które w szczególny sposób wpływają na rozwój dziecka, dominują w określonej sferze funkcjonowania dziecka. Zabawa będąca przejawem aktywności dziecka ma charakter złożony: składa się na nią wiele różnorodnych czynności i działań. Uważana jest za jeden z głównych rodzajów działalności człowieka, odgrywających istotną rolę w różnych okresach jego życia, a przede wszystkim w dzieciństwie. 3 Trudno jest odnaleźć jedną definicję zabawy, zawierającą wszelkie jej rodzaje, formy, cechy i funkcje. Przytoczę definicję tylko kilku autorów: Zabawa to aktywność podejmowana zawsze spontanicznie, czyli z własnej woli, pobudzana motywem chcę, często wbrew aktualnym oczekiwaniom otoczenia, aktywność podejmowana nagle z punktu widzenia otoczenia, ale w istocie po długim okresie dojrzewania do niej. W prawdziwej zabawie dziecko przebywa w innym czasie i innym miejscu, czas przestaje dlań istnieć, czas zatrzymuje się. Czasem trudno się z dzieckiem porozumieć, bo jest ono tak pochłonięte stworzoną przez siebie sytuacją, iż nawet ponaglanie czy groźba kary nic nie znaczą. Dorosły ma wtedy problem raczej z sobą, z własną irytacją, gdy podejmuje wiele prób przerwania zabawy. Są to zwykle próby mało skuteczne, tym mniej skuteczne, im bardziej dziecko oderwało się dzięki swej wyobraźni od realnego miejsca i czasu. Im 3 D.B. Elkonin, Psychologia zabawy, Wyd. ŻAK, Warszawa 1984, s

4 prawdziwsza zabawa, tym trudniej ją przerwać dorosłemu, bo dziecko przebywa w zupełnie innym świecie. W prawdziwej zabawie istnieje ład i porządek, dążenie do przestrzegania reguł, widać ogromne skoncentrowanie i skupienie dziecka na tym, co robi. Dorośli często prawdziwe zabawy kojarzą z chaosem, bałaganem, bieganiną i krzykami. Wystarczy jednak chwila uważnej obserwacji, by zauważyć, jak żelazna jest logika zabawowej sytuacji i jak skutecznie bawiące się dzieci instruują swoich niezorientowanych w regułach lub ich nieprzestrzegających rówieśników. 4 Rozwój dziecka wymaga nie tylko pomocy, ale także wspomagania, aby możliwie najpełniej i zgodnie z potencjałem rozwojowym wyrównywać istniejące niedobory oraz zmniejszać ograniczenia. Według K. Baranowicz dzieci nie rozwijają się w próżni. 5 Z przytoczonego stwierdzenia wynika, że są one wychowywane w różnych środowiskach. Między innymi ich potencjał rozwojowy jest formowany i wspomagany w środowisku rodzinnym, rówieśniczym i szkolnym. Wspomagać rozwój dziecka to znaczy widzieć całego człowieka z jego przeżyciami, doświadczeniami, uczuciami. Wspomagać to nie znaczy jedynie ćwiczyć zaburzoną funkcję w pełnej izolacji. Wspomagać to dalej znaczy być tuż obok dziecka, obserwować i rejestrować zmiany w jego funkcjonowaniu, proponować mu coraz to nowe formy aktywności i być wrażliwym na sygnały płynące od niego. Wspomagać to kreować, budować otoczenie uczniów, by mogli zdobywać wiele różnorodnych doświadczeń, rozwijać swoją samodzielność i odporność emocjonalną. 6 4 K. Duraj-Nowakowa, Metodologiczne przesłanie problemu funkcji zabaw w edukacji, [w:] Funkcje zabaw w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, red. K. Duraj-Nowakowa, B. Muchacka, Kraków 1998, s K. Baranowicz, Pozalekcyjne efekty edukacji integracyjnej dzieci niepełnosprawnych, Wydawnictwo Czytelnik, Łódź 200, s M. Wiśniewska, Wspomaganie rozwoju dziecka z niepełnosprawnością intelektualną. Poradnik dla rodziców i terapeutów, Wydawnictwo Czytelnik, Kraków 2008, s. 9 4

5 Zabawy dziecka mogą być różnorodne. W zależności od poziomu własnej aktywności dziecka wyróżnia się zabawy swobodne lub dowolne, które podejmowane są z inicjatywy dziecka oraz zabawy kierowane przez inne osoby np. matkę, rodzeństwo czy nauczyciela. Ze względu na liczbę dzieci biorących udział w zabawie wyodrębnić można zabawy indywidualne, czyli samotne oraz grupowe. Natomiast biorąc pod uwagę poziom uspołecznienia dzieci można wskazać trzy rodzaje zabaw dzieci przebywających w grupie: równoległe (paralelne), gdy dzieci bawią się obok siebie, ale nie ze sobą, wymieniając co najwyżej zabawki czy nawiązując kontakt wzrokowy, zbiorowe, podczas których dzieci bawią się wspólnie, lecz nie dzielą między siebie ról i funkcji oraz zespołowe, podporządkowane wspólnemu celowi, z podziałem ról, przywódcą i wykonawcami poszczególnych zadań. W sytuacji, gdy dziecko nie ma towarzystwa lub gdy chce izolować się od grupy, bawi się ono same. Taka zabawa nazywana jest zabawą samotną, indywidualną. Kolejna klasyfikacja zabaw związana jest z przebiegiem zabawy, czyli strukturą czynności, składającą się na daną zabawą. Biorąc pod uwagę to kryterium możemy wyróżnić zabawy o różnym stopniu uporządkowania elementów w czasie i przestrzeni, od zabaw chaotycznych i otwartych do planowanych. Oddziału zabaw można dokonać również ze względu na ich treść. Wyróżnia się wówczas: zabawy manipulacyjne, pojawiające się u dzieci najwcześniej. Polegają one na manipulowaniu przedmiotami w rozmaity sposób. Zabawy te pozbawione są treści, nie mają określonej struktury. Angażują spostrzeganie wzrokowe, słuchowe, dotykowe oraz wymagają złożonych ruchów rąk, dzięki czemu doskonale służą poznawaniu przedmiotów. zabawy konstrukcyjne, najbardziej typowe dla dzieci w wieku przedszkolnym. Polegają na tworzeniu wytworu z dowolnego materiału. Zabawy te uczą dzieci projektowania, planowania, doskonaląc jednocześnie funkcje spostrzeżeniowo - ruchowe, wyzwalają pomysłowość, pobudzają wyobraźnię oraz wdrażają do skupienia uwagi. zabawy ruchowe, zaspokajające potrzebę ruchu. Służą one również poznawaniu najbliższego otoczenia. Początkowo podejmowane są przez dzieci indywidualnie, z czasem stają się zabawami zespołowymi. Wyróżnia się wśród nich zabawy ruchowe podejmowane spontanicznie oraz zabawy ruchowe organizowane. Tego typu dziecięca aktywność pozwala utrwalać wiele pojęć, 5

6 kształtować nawyki kulturowe, pozytywne cechy charakteru, a w szczególności dyscyplinę i karność. zabawy tematyczne, nazywane także zabawami w role, na niby, fikcyjnymi, iluzyjnymi, dramatycznymi, twórczymi, symbolicznymi czy naśladowczymi. Podczas tych zabaw dziecko naśladuje czynności i odtwarza sytuacje zaobserwowane w swoim otoczeniu. zabawy dydaktyczne, organizowane najczęściej przez osobę dorosłą. Bawiąc się dziecko zdobywa dzięki nim nowe wiadomości z różnych dziedzin, poznaje nowe słowa i pojęcia, ćwiczy spostrzegawczość i umiejętność myślenia (Elkonin, 1984). Wczesna interwencja jest interdyscyplinarnym podejściem, umożliwiającym objęcie specjalistyczną opieką dziecko oraz jego rodzinę od chwili rozpoznania pierwszych niepokojących symptomów zaburzeń. Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka oraz rodziny w realizacji procesu terapeutycznego stwarza szanse rozwojowe, umożliwiające osiągnięcie określonych dojrzałości fizycznych, poznawczych i emocjonalnych. Podjęcie działań stymulujących dziecko we wczesnym etapie jego rozwoju ma bezpośredni wpływ na osiągnięcie większej niezależności, samodzielności i lepszej jakości życia w okresie dorosłości. Jednak to właśnie zabawa w wysokim stopniu wpływa na rozwój osobowości i rozwój społeczny dziecka. Jest ona bardzo potrzebnym elementem przyswajania przez dziecko norm społecznego zachowania. W czasie zabaw usprawniają się poszczególne narządy zmysłowe, rozwijają sprawności motoryczne, wyrabiają się nawyki i przyzwyczajenia, kształtują pojęcia i wartości moralne. To właśnie w zabawie dzieci uczą się rozumieć siebie, poznawać swoje wzajemne potrzeby, możliwości, słabe i mocne strony, co zapewne przyczyni się do uniknięcia wielu konfliktów oraz pozwoli mile i z pożytkiem spędzać czas w środowisku szkolnym. Autorka pracy mgr Klaudia Mikulska 6

7 Bibliografia: 1. Mrugalska K., Czy rodzice i profesjonaliści mogą być sojusznikami. (w:) Olechnowicz H. (red.): U źródeł rozwoju dziecka: o wspomaganiu rozwoju prawidłowego i zakłóconego, WSiP, Warszawa Elkonin D.B., Psychologia zabawy, Wyd. ŻAK, Warszawa Duraj-Nowakowa K., Metodologiczne przesłanie problemu funkcji zabaw w edukacji, [w:] Funkcje zabaw w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, red. K. Duraj-Nowakowa, B. Muchacka, Kraków Baranowicz K., Pozalekcyjne efekty edukacji integracyjnej dzieci niepełnosprawnych, Wydawnictwo Czytelnik, Łódź Wiśniewska M, Wspomaganie rozwoju dziecka z niepełnosprawnością intelektualną. Poradnik dla rodziców i terapeutów, Wydawnictwo Czytelnik, Kraków