KONCENTRACJA UWAGI. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi:

Transkrypt

1 Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD attention deficit hyperactivity disorder) to zaburzenie charakteryzujące się obecnością trwałych wzorców zachowania obejmujących problemy z uwagą, z kontrolą impulsywności oraz nadmierną aktywnością motoryczną. Ma charakter pierwotny, czyli nie jest skutkiem innego zaburzenia ani błędnego systemu wychowawczego, a 7 rok życia to graniczny wiek dziecka, do jakiego objawy mogą pojawić się w zachowaniu. Zespół nadpobudliwości z deficytem uwagi często współwystępuje z innymi zaburzeniami rozwojowymi. Część dzieci wyrasta z tego problemu, jednak u pewnych ludzi problemy z koncentracją uwagi, popędliwością i nadmierną pobudliwością trwają aż do osiągnięcia wieku dorosłego. KONCENTRACJA UWAGI Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi: - mają kłopoty ze skupieniem uwagi przez dłuższy czas; - mają trudności w skupieniu i utrzymaniu uwagi na określonym zadaniu od momentu jego rozpoczęcia aż do zakończenia; - bardzo łatwo doprowadzić je do rozproszenia jakimkolwiek bodźcem, np. hałasem czy 1 / 15

2 poruszeniem się; - poważne zaburzenia koncentracji uwagi mogą prowadzić do zamyślania się w ciągu dnia i wyłączania się, co sprawia, że wydaje się, że dziecko żyje we własnym świecie - powszechnie mówi się o tych dzieciach, że myślą o niebieskich migdałach lub, że są z innej planety; - w życiu odkładają wszystko na później i zazwyczaj to, co mogliby zrobić dzisiaj, robią dopiero jutro; - mają kłopoty z rozpoczęciem wykonywania polecenia, jak również z jego zakończeniem - dziesięciominutowa praca domowa zajmuje im dwie do trzech godzin, ponieważ w międzyczasie oddają się fantazjom; - w domu fantasta nie będzie reagował szybko na polecenia rodziców, ponieważ myślami jest gdzie indziej - u młodszych dzieci jest to tak nasilone, że rodzice mogą pomyśleć, że ich dziecko jest głuche; - problemy u tych dzieci pojawiają się głównie w związku z ich słabą zdolnością słuchania, ale wiele z nich nie potrafi również obserwować - często patrzą na coś i wcale tego nie widzą; - niedobór koncentracji uwagi w przypadku tych dzieci jest niepełny - silna motywacja pomaga im koncentrować się i utrzymywać uwagę na tym, co je bardzo interesuje, jednak obiekty zainteresowania nie są zbyt liczne i raczej słabo ugruntowane. W końcu, nawet jeśli dziecko bardzo się czymś zainteresuje, to jego uwaga zaczyna się osłabiać, a wielokrotna ekspozycja danego przedmiotu prowadzi w rezultacie do niedoboru uwagi, podobnie jak ma to miejsce w innych dziedzinach; - zapominają co było zadane; nie wiedzą co przynieść na zajęcia; zapominają poleceń, nie słyszą ich, nie odpowiadają na nie; często przerywają pracę, nie kończą jej lub rozpoczynają ją od początku; - łatwo się zniechęcają; mają ciągle bałagan na ławce; wszystkie znajdujące się wokół nich przedmioty rozpraszają je. POZIOM AKTYWNOŚCI Kolejny składowy element zespołu nadpobudliwości psychoruchowej, to wzmożona aktywność ruchowa, która jednak nie zawsze występuje (jeśli objawy są nasilone, mówimy o dziecku nadmiernie pobudliwym lub hiperaktywnym). Niewielka grupa dzieci natomiast charakteryzuje się zmniejszoną aktywnością ruchową (grupa hypoaktywna). 2 / 15

3 Pierwsze objawy wzmożonej aktywności ruchowej widoczne są w okresie niemowlęcym lub w pierwszych latach życia. Najczęstsze problemy dziecka: - nerwowo rusza rękami i stopami; - wierci się, wstaje z ławki, chodzi po klasie; - ciągle czegoś szuka w tornistrze, gryzie ołówki; - jest hałaśliwe; gadatliwe, wyrywa się do odpowiedzi bez podnoszenia ręki, ciągle chce być pytane (choć często nie zna właściwej odpowiedzi); - domaga się natychmiastowej gratyfikacji; - nie przestrzega reguł. POPĘDLIWOŚĆ - IMPULSYWNOŚĆ Duży procent dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, a zwłaszcza te z nadmierną pobudliwością, ma skłonności do impulsywności i popędliwości: - często nie zatrzymują się one nawet na chwilę, aby pomyśleć o konsekwencjach i skutkach swoich działań; - zazwyczaj też nie zastanawiają się nad tym, co robią w danej chwili - w rezultacie mają problemy zarówno z zachowaniem, jak i z uczeniem się; - maksymą takiego dziecka jest zrób, zanim pomyślisz - przykładem może być dziecko przebiegające przez drogę bez rozglądania się lub skaczące z drzewa, bo myśli, że jest Supermanem i nie zastanawia się nad konsekwencjami swojego czynu. W młodszym wieku dzieci te nie zdają sobie sprawy z grożących im niebezpieczeństw; - występuje u nich dezorganizacja pracy, złe planowanie zajęć czy zdawanie się na łut szczęścia - reprezentujący tę grupę zawsze się spieszą i zawsze się spóźniają, przychodzą w niewłaściwe miejsce, nie mają ze sobą potrzebnych rzeczy; 3 / 15

4 - impulsywność daje o sobie znać w czasie egzaminów w szkole - dziecko, pragnąc jak najszybciej zacząć odpowiadać na pytania, nie czyta dokładnie poleceń. Prowadzi to często do niezrozumienia tematu i w efekcie do błędnych odpowiedzi; - dzieci impulsywne niejednokrotnie są niecierpliwe i nietolerancyjne - oczekiwanie na cokolwiek przychodzi im z trudem, a brak natychmiastowego przyzwolenia ze strony rodziców wywołuje wybuch gniewu. Uniemożliwienie realizowania pragnień prowadzi do kłótni, starć z rodzicami i uporu; - często wtrącają się do rozmowy, przerywają wypowiedzi kolegów i nauczycieli; - nie potrafią zrobić czegoś w określonej kolejności; - wolą mówić niż słuchać. Kryteria diagnostyczne zespołu nadpobudliwości psychoruchowej według klasyfikacji ICD-10 (zespół hiperkinetyczny) oraz klasyfikacji DSM-IV-TR (ADHD) Klasyfikacja ICD-10 Rozpoznanie zaburzeń hiperkinetycznych do celów badawczych wymaga stwierdzenia wyraźnie nieprawidłowego nasilenia zaburzeń uwagi, nadmiernej aktywności i niepokoju, które wzmagają się w różnych sytuacjach i utrzymują się w czasie, a które nie są spowodowane przez inne zaburzenia, takie jak autyzm i zaburzenia afektywne. 4 / 15

5 G1. Brak uwagi. Co najmniej 6 z następujących objawów braku uwagi utrzymywało się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnych z poziomem rozwoju dziecka: 1. Częste niezwracanie bliższej uwagi na szczegóły lub częste beztroskie błędy w pracy szkolnej, pracy lub w innych czynnościach. 2. Częste niepowodzenia w utrzymaniu uwagi na zadaniach lub czynnościach związanych z zabawą. 3. Często wydaje się nie słyszeć, co zostało do niego (do niej) powiedziane. 4. Częste niepowodzenia w postępowaniu według instrukcji albo w kończeniu pracy szkolnej, pomocy w domu lub obowiązków w miejscu pracy (ale nie z powodu zachowania opozycyjnego ani niezrozumienia poleceń). 5. Często upośledzona umiejętność organizowania zadań i aktywności. 6. Częste unikanie lub silna niechęć do takich zadań, jak praca domowa wymagająca wytrwałego wysiłku umysłowego. 7. Częste gubienie rzeczy niezbędnych do niektórych zadań lub czynności, jak wyposażenie szkolne, ołówki, książki, zabawki lub narzędzia. 8. Często łatwa odwracalność uwagi przez zewnętrzne bodźce. 5 / 15

6 9. Częste zapominanie w toku codziennej aktywności. G2. Nadmierna aktywność. Co najmniej 3 z następujących objawów nadmiernej aktywności utrzymywały się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnym z poziomem rozwoju dziecka: 1. Często niespokojnie porusza rękoma lub stopami albo wierci się na krześle. 2. Opuszcza siedzenie w klasie lub w innych sytuacjach, w których oczekiwane jest utrzymanie pozycji siedzącej. 3. Często nadmierne rozbieganie lub wtrącanie się w sytuacjach, w których jest to niewłaściwe (w wieku młodzieńczym lub u dorosłych może występować jedynie poczucie niepokoju). 4. Często przesadna hałaśliwość w zabawie lub trudność zachowania spokoju w czasie wypoczynku. 5. Przejawia utrwalony wzorzec nadmiernej aktywności ruchowej, praktycznie niemodyfikowany przez społeczny kontekst i oczekiwania. 6 / 15

7 G3. Impulsywność. Co najmniej jeden z następujących objawów impulsywności utrzymywał się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnym z poziomem rozwoju dziecka: 1. Często udziela odpowiedzi, zanim pytanie zostanie dokończone. 2. Często nie umie czekać w kolejce lub doczekać się swej rundy w grach lub innych sytuacjach grupowych. 3. Często przerywa lub przeszkadza innym (np. wtrąca się do rozmów lub gier innych osób). 4. Często wypowiada się nadmiernie bez uwzględnienia ograniczeń społecznych. G4. Początek zaburzenia nie później niż w wieku 7 lat. G5. Całościowość. Kryteria są spełnione w więcej niż jednej sytuacji, np. połączenie braku uwagi i nadaktywność występujące i w szkole, i w domu lub zarówno w szkole, jak i w innych okolicznościach, gdzie dzieci są obserwowane, takich jak klinika (potwierdzenie takiej sytuacyjnej rozpiętości zwykle będzie wymagało informacji z więcej niż jednego źródła, relacje rodziców na temat zachowania w klasie mogą okazać się 7 / 15

8 niewystarczające). G6. Objawy G1-G3 powodują istotne klinicznie cierpienie lub upośledzenie w zakresie funkcjonowania społecznego, szkolnego lub zawodowego. G7. Zaburzenie nie spełnia kryteriów całościowych zaburzeń rozwojowych, epizodu maniakalnego, epizodu depresyjnego ani zaburzeń lękowych. Klasyfikacja DSM-IV-TR A (1) Sześć lub więcej z podanych poniżej objawów zaburzeń koncentracji uwagi musi utrzymywać się przez przynajmniej 6 miesięcy w stopniu utrudniającym adaptację (funkcjonowanie) dziecka bądź w stopniu niewspółmiernym do jego rozwoju. Zaburzenia koncentracji uwagi 8 / 15

9 1. [Dziecko] nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, pracy lub w czasie wykonywania innych czynności. Popełnia błędy wynikające z niedbałości. 2. Często ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach i grach. 3. Często wydaje się nie słuchać tego, co się do niego mówi. 4. Często nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji i ma kłopoty z dokończeniem zadań szkolnych i wypełnianiem codziennych obowiązków, jednak nie z powodu przeciwstawiania się lub niezrozumienia instrukcji. 5. Często ma trudności ze zorganizowaniem sobie pracy lub innych zajęć. 6. Nie lubi, ociąga się lub unika rozpoczęcia zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego, takich jak nauka szkolna czy odrabianie zajęć domowych. 7. Często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć, np. zabawki, przybory szkolne, ołówki, książki, narzędzia. 8. Łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców. 9. Często zapomina o różnych codziennych sprawach. 9 / 15

10 (2) Sześć lub więcej z podanych poniżej objawów nadruchliwości i impulsywności (nadpobudliwości psychoruchowej) musi się utrzymywać przez przynajmniej 6 miesięcy w stopniu utrudniającym adaptację (funkcjonowanie) dziecka bądź w stopniu niewspółmiernym do jego rozwoju. Nadruchliwość 1. [Dziecko] ma często nerwowe ruchy rąk lub stóp bądź nie jest w stanie usiedzieć w miejscu. 2. Wstaje z miejsca w czasie lekcji lub w innych sytuacjach wymagających spokojnego siedzenia. 3. Często chodzi po pomieszczeniu lub wspina się na meble w sytuacjach, gdy jest to zachowanie niewłaściwe w szkole, w pracy, w domu. 4. Często ma trudności ze spokojnym bawieniem się lub odpoczywaniem. 5. Często jest w ruchu; biega jak nakręcone. 6. Często jest nadmiernie gadatliwe. 10 / 15

11 Impulsywność 1. Często wyrywa się z odpowiedzią, zanim pytanie zostanie w całości sformułowane. 2. Często ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej. 3. Często przerywa lub przeszkadza innym (np. wtrąca się do rozmowy lub zabawy). B Niektóre upośledzające funkcjonowanie dziecka objawy zaburzeń koncentracji uwagi lub nadpobudliwości psychoruchowej (nadruchliwości, impulsywności) ujawniły się przed 7. rokiem życia dziecka. C Upośledzenie funkcjonowania dziecka spowodowane tymi objawami występuje w dwóch lub więcej sytuacjach (np. w szkole i w domu). D Stwierdza się klinicznie istotne upośledzenie funkcjonowania społecznego, zawodowego lub szkolnego (w zakresie edukacji). 11 / 15

12 E Objawy u dziecka nie występują w przebiegu przetrwałych zaburzeń rozwojowych, schizofrenii lub innych psychoz i nie można ich trafniej uznać za objawy innego zaburzenia psychicznego (np. zaburzeń nastroju, lękowych, dysocjacyjnych lub nieprawidłowej osobowości). Podtypy ADHD Podtyp z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi (spełnionych jest przynajmniej 6 kryteriów diagnostycznych zaburzeń koncentracji uwagi, a liczba objawów nadruchliwości i impulsywności jest mniejsza od 6). Takiego dziecka nie podejrzewa się na ogół o ADHD, ponieważ nie przejawia ono nadmiernej aktywności. Często jest wręcz letargiczne, robi wrażenie jakby ciągle marzyło na jawie. Nie potrafi się skupić na tym co mówi nauczyciel, zapomina o czym przed chwilą rozmawiało, w czasie lekcji interesuje się wszystkim oprócz właściwej pracy. Ciągle zapomina o ważnych rzeczach, gubi różne przedmioty, bardzo łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców. Często " gubi się " w trakcie takich zajęć jak wspólne czytanie na lekcji, nie wie na której stronie powinna być otwarta książka, nie pamięta co jest zadane do domu. Przejście od jednej czynności do innej jest dla niego prawdziwym wyzwaniem. Rozpoczyna wykonywanie zadania bez całkowitego zrozumienia instrukcji. Na klasówkach popełnia niefortunne błędy (np. nie rozwiązuje zadań, bo nie jest w stanie przeczytać ich treści do końca). Dziecko takie często jest odbierane przez nauczycieli lub rodziców jako leniwe, mniej zdolne, nie radzące sobie z nauką. Podtyp z przewagą nadpobudliwości ruchowej (spełnionych jest przynajmniej 6 kryteriów diagnostycznych nadruchliwości i impulsywności a liczba objawów zaburzeń koncentracji uwagi jest mniejsza od 6). 12 / 15

13 Dziecko takie jest nadmiernie aktywne i impulsywne, lecz nie charakteryzuje go brak koncentracji uwagi. Jest niezmordowane, głównie biega. Ma kłopoty z posłuszeństwem i wykonywaniem poleceń. W szkole nie ma większych problemów z przyswojeniem materiału, ale szybko nudzi się, wstaje z ławki, przeszkadza innym uczniom. Odpowiada na każde pytanie nauczyciela, nawet jeśli było kierowane do innego ucznia. Jest gadatliwe, wtrąca się do wypowiedzi nauczyciela lub innych dzieci. Nieustannie domaga się pytania. Często jest nielubiane przez rówieśników. Włącza się nagle do zabawy nie mając umiejętności dostosowania się do jej reguł. Prowokuje innych do wypowiadania negatywnych opinii o sobie. Ma krótszy okres odwlekania działania, musi zrobić natychmiast coś, co przychodzi mu do głowy i nie potrafi czekać na nagrodę lub pochwałę. Aktywność dziecka jest dość chaotyczna, nie służy określonemu celowi. Typ mieszany (spełnionych jest przynajmniej 6 kryteriów diagnostycznych zaburzeń koncentracji uwagi, a także przynajmniej 6 objawów nadruchliwości). U dziecka występuje pełny obraz zespołu ADHD, zarówno nasilone objawy niepokoju ruchowego i słaba kontrola impulsów jak i objawy zaburzeń koncentracji uwagi. Dzieci te nie radzą sobie zarówno z uważaniem, pamiętaniem jak i spokojnym pozostawaniem w miejscu, czekaniem na swoją kolej. Typ mieszany zespołu nadpobudliwości psychoruchowej jest najczęstszy. Warto pamiętać, że dzieci z ADHD różnicują nie tylko wyżej wymienione podtypy ale również nasilenie objawów. Nieodłączną jego właściwością jest zmienność. Są dni (częściej godziny), sytuacje, w których dzieci te radzą sobie bardzo dobrze i zachowują się wzorowo, po czym nagle, bez wyraźnego powodu następuje załamanie. Często można spotkać się z bardzo różnymi, wręcz skrajnymi opiniami pochodzącymi od różnych osób, a dotyczących tego samego dziecka z ADHD, ponieważ w sporadycznych kontaktach dziecko takie może nie przejawiać symptomów deficytów uwagi czy nadpobudliwości i jego zachowanie może być nienaganne. Warunki, które wywołują i wpływają na symptomy ADHD nie są statyczne, stąd też można często usłyszeć od rodziców dzieci z ADHD, że potrafią one godzinami zajmować się grami komputerowymi a mają problem z poświęceniem kilku minut na odrobienie lekcji. 13 / 15

14 POMOC OKAZYWANA DZIECKU Z ADHD POWINNA OBEJMOWAĆ: 1. Wprowadzenie rutyny - stały rytm dnia, znana pora wstawania, posiłków, obowiązków i kładzenia się spać. Rutyna daje poczucie bezpieczeństwa i stałości. 2. Trzeba dążyć do tego aby dziecko skupiało się na jednej czynności (kiedy pisze niech nie ogląda telewizji, kiedy je niech nie czyta itd. ). 3. Stworzenie i skuteczne stosowanie systemu nagród i konsekwencji. Ze względu na występujące zaburzenia zachowania należy uściślić reguły i normy. Reagowanie na właściwe zachowania dziecka poprzez stosowanie konsekwencji (nie kar), które powinny być szybkie, skuteczne, sprawiedliwe, słuszne, sympatyczne, słowne (unikanie kar cielesnych). Pozwalanie na ponoszenie konsekwencji przez dziecko. 4. Stawianie dziecku konkretnych celów, podzielonych na możliwe do zrealizowania etapy (rozkładanie złożonych przyszłych zadań na proste, mniej odległe w czasie czynności. 5. Przewidywanie kiedy nastąpi impulsywne zachowanie, powstrzymywanie dziecka przed wykonaniem takiej czynności i przedstawienie lub przypomnienie następstw i konsekwencji. 6. Codzienne, kilkakrotne przypominanie dziecku o umowach, zakazach, obowiązkach (słowa-hasła, karteczki). 7. Częste bawienie się w grę co by było gdyby. 8. Dostosowanie tempa pracy do możliwości dziecka. 9. Lekcje powinno odrabiać, kiedy w domu jest najmniejszy ruch, na stole leży tylko to co służy do pracy, radio i magnetofon powinny być wyłączone, a drzwi do pokoju dziecka zamknięte; powinno uczyć się w krótkich odcinkach czasu (15-30 min.), zaś przerwy przeznaczać na relaks. 10. Zachować stałość otoczenia, ponieważ dziecko ulega rozpraszaniu, rozprasza je zmiana. Zawsze tak samo (nie można sadzać dziecka przy drzwiach czy przy oknie, bo go to rozprasza; najlepiej, gdy siedzi w pierwszej ławce). 11. Podkreślanie bodźców ważnych (Uwaga! To jest ważne - wyróżnianie, podkreślanie, kolorowanie istotnych informacji). 12. Planowanie - dzieci nadpobudliwe wytrąca z równowagi wszystko, co jest nagłe i zaskakujące. 13. Wydawanie prostych poleceń, konkretnych rzeczowych komunikatów - informacja powinna być krótka, zwięzła typu: siedź, jedz, wstań, pisz, zeszyt, dotknięcie ramienia, wymienienie imienia, ćwiczenie czwarte, a nie Dlaczego ty nie piszesz, a rozmawiasz, przecież masz wykonać polecenie czwarte. Nie należy dawać dziecku zbyt dużo możliwości wyboru. Można poprosić dziecko, by powtarzało instrukcje, aby mieć pewność, że je rozumie. Unikaj poleceń: 14 / 15

15 niejasnych, np. odłóż swoje zabawki (lepiej: miś na półkę, lalka do szuflady itp.); rozlanych zbyt dużo informacji naraz, np. chciałbym, żebyś odłożył książki, wyniósł śmieci, nie wysypał ich przy koszu itp.; pytań, np. powiesisz ten mundurek, czy nie?; zrobisz co powiedziałem?; tych, które zaczynają się od zróbmy, chodźmy dziecko oczekuje, że mu pomożesz, albo zrobisz to za nie; próśb. 14. Korzystanie z różnych źródeł przy przekazywaniu informacji - mówię, które ćwiczenie do wykonania, jednocześnie pokazuję na palcach. 15. Pomoc w rozładowaniu potrzeby ruchu (w domu np. biega wszędzie, ale można zaznaczyć, że oprócz pokoju taty; w szkole - może zetrzeć tablicę, podlać kwiaty, podejść do pani, rozwiesić mapę itd., stwarzamy koryto ruchu - albo jest powódź niekontrolowana). 16. Porządkowanie aktywności - trzeba mówić w sposób prosty co ma robić, a nie czego ma nie robić, np. jeżeli ma nogi na stole, to komunikat nogi na podłogę!, jeżeli rozmawia, to polecenie pisz!, jeżeli biega siadaj!. 17. Nie obarczać dziecka zbyt odległymi celami, zbyt trudnymi zadaniami oraz wieloma obowiązkami jednocześnie, gdyż w takich sytuacjach jego praca jest zdezorganizowana. 18. Pokazywać dziecku jak naprawić, wyrządzone nawet przypadkiem, zło, podsuwać rozwiązania alternatywne bez wymówek i gderania. 19. Stałe stosowanie pozytywnych wzmocnień - zauważanie (nagradzanie) nawet najmniejszych osiągnięć dziecka (za część dobrze wykonanego zadania), bo to powoduje jego mobilizację w działaniu oraz większą chęć pokonywania trudności. Chwalenie dziecka przynajmniej 1 raz dziennie - szybko (bez odraczania), opisowo (wskazując dokładnie co się podoba, co cieszy), jednoznacznie (bez zwrotu typu świetnie, ale... ). 15 / 15