Warsztaty dla nauczycieli: Jak skutecznie pracować z DZIECKIEM z NADPOBUDLIWOŚCIĄ w SZKOLE? Skuteczny nauczyciel

Transkrypt

1 Warsztaty dla nauczycieli: Jak skutecznie pracować z DZIECKIEM z NADPOBUDLIWOŚCIĄ w SZKOLE? Skuteczny nauczyciel Opracowane przez: mg Justyna Kokot psycholog, pedagog

2 WSTĘP Dziecko z ADHD w szkole jest dla nauczycieli i pedagogów ogromnym wyzwaniem. Utrudnia prowadzenie lekcji, często również nie jest w stanie wykorzystać swojego potencjału, aby osiągać satysfakcjonujące rezultaty w nauce. W szkole powinna zostać uczniowi udzielona pomoc psychologiczno-pedagogiczna, polegająca na rozpoznaniu i zaspokojeniu jego potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz indywidualnych potrzeb psychofizycznych. Cele prowadzonych warsztatów: Nakierowanie nauczyciela na postrzeganie zachowań dziecka jako objawów nadpobudliwości. Doskonalenie umiejętności odróżniania objawów ADHD od zachowań niepożądanych. Poznanie zasad skutecznej komunikacji w pracy z dzieckiem z nadpobudliwością, opartej na wzajemnym szacunku. Rozwinięcie umiejętności wspierania dziecka. Nabycie umiejętności wykorzystania wiedzy rodziców do pracy z dzieckiem. Poznanie narzędzi wspomagających diagnozę i terapię ADHD. Wykorzystanie Testu Moxo w procesie diagnozy i terapii ucznia z ADHD. Poznanie możliwości dostosowania oddziaływań do indywidualnego profilu ucznia. Zagadnienia: Podstawowe wiadomości na temat ADHD: Co to jest ADHD, jak rozpoznajemy ADHD, jak odróżnić ADHD od złego zachowania; klasyfikacja, przyczyny, triada objawów, podtypy ADHD, zadania szkoły, edukacyjne potrzeby dziecka. Diagnoza, leczenie, zaburzenia współwystępujące. Test Moxo w procesie diagnozy i terapii ucznia z ADHD. Praca z uczniem z ADHD: Planowanie pracy w klasie, wydawanie poleceń, pochwały, okulary na nadruchliwość, system wzmocnień, przywileje i konsekwencje, system żetonowy. Skuteczna komunikacja w pracy z dzieckiem i rodzicami. Normy i zasady w pracy z dzieckiem. Kara a konsekwencja. Mocne i słabe strony dziecka, analiza zachowania, modyfikowanie zachowań, wzmacnianie zachowań pozytywnych i wygaszanie zachowań niepożądanych, ustalanie reguł i konsekwencji za łamanie reguł. Planowanie współpracy z rodzicami. Praca w triadzie dziecko rodzic nauczyciel. Modyfikacja zachowań system zasad i konsekwencji, wzmocnienia pozytywne oraz zasady radzenia sobie w sytuacjach kryzysowych. Tworzenie indywidualnych planów w pracy z dzieckiem.

3 Metody: prezentacja, praca indywidualna, praca w grupach zadaniowych, analiza przypadków, ćwiczenia praktyczne. W klasie szkolnej często spotykamy dzieci, które nie mogą usiedzieć w miejscu, które wydają się nie słuchać, które nie przestrzegają instrukcji bez względu na to, jak wyraźnie je przedstawić, lub które wypowiadają niewłaściwe komentarze w nieodpowiednim czasie. ADHD jest zaburzeniem, które pojawia się we wczesnym dzieciństwie. Charakterystyczne dla niego jest występowanie trzech grup objawów: nadruchliwości, impulsywności oraz zaburzeń uwagi. Zwykle objawy są wyraźnie widoczne już między 5 a 7 rokiem życia, ale bywa, że rodzice zwracają na nie uwagę dopiero, gdy dziecko rozpocznie naukę w szkole. Zaburzenia koncentracji uwagi. Dziecko: bardzo długo zabiera się do odrabiania lekcji, nie potrafi na długo skupić się w czasie pracy, wszystkie znajdujące się wokół niego przedmioty rozpraszają go, ma kłopoty z zapamiętaniem przyswajanego materiału, nie słyszy i nie odpowiada na polecenia, nie pamięta, co było zadane w szkole, patrzy przez okna, zamiast się uczyć. Nadruchliwość. Dziecko: biega w kółko, jest stale w ruchu, nie potrafi wysiedzieć w ławce przez całą lekcję, wspina się na wszystkie meble, ciągle się wierci, woli zabawy ruchowe niż siedzenie w jednym miejscu, nie usiedzi przy stole na uroczystościach rodzinnych, je śniadanie, biegając po kuchni Problemy z nadmierną impulsywnością: brak przewidywania konsekwencji swojego działania, rozpoczynanie zadania bez całkowitego zrozumienia instrukcji, niewysłuchiwanie poleceń do końca, kłopoty z wykonaniem złożonych lub terminowych prac, trudności w uczeniu się z wcześniejszych doświadczeń oraz ogólnych zasad, częstsze uleganie wypadkom, konieczność natychmiastowego działania, kłopoty z czekaniem na swoją kolej.

4 Kryteria diagnostyczne ICD 10 Według ICD - 10 (ICD-10, 1997) (klasyfikacja chorób Światowej Organizacji Zdrowia) rozpoznanie zaburzeń hiperkinetycznych wymaga stwierdzenia wyraźnie nieprawidłowego nasilenia zaburzeń uwagi, nadmiernej aktywności i niepokoju, które wzmagają się w różnych sytuacjach i utrzymują się w czasie, a które nie są spowodowane przez inne zaburzenia, takie jak autyzm i zaburzenia afektywne. 1. Brak uwagi 2. Co najmniej 6 z następujących objawów braku uwagi utrzymywało się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnych z poziomem rozwoju dziecka: częste niezwracanie bliższej uwagi na szczegóły lub częste beztroskie błędy w pracy szkolnej, pracy lub w innych okolicznościach, częste niepowodzenia w utrzymaniu uwagi na zadaniach lub czynnościach związanych z zabawą, częste niesłyszenie tego, co zostało do niego (do niej) powiedziane, częste niepowodzenia w postępowaniu według instrukcji albo w kończeniu pracy szkolnej, pomocy w domu lub wykonywaniu obowiązków w miejscu pracy (ale nie z powodu zachowania opozycyjnego, ani niezrozumienia poleceń), często upośledzona umiejętność organizowania zadań i aktywności, częste unikanie lub silna niechęć do takich zadań, jak praca domowa wymagająca wytrwałego wysiłku umysłowego, częste gubienie rzeczy niezbędnych do niektórych zadań lub czynności, jak wyposażenie szkolne, ołówki, książki, zabawki lub narzędzia, często łatwa odwracalność uwagi przez zewnętrzne bodźce, częste zapominanie w toku codziennej aktywności. 2. Nadmierna aktywność Co najmniej 3 z następujących objawów nadmiernej aktywności utrzymywały się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodny z poziomem rozwoju dziecka: częste niespokojnie poruszanie rękoma lub stopami albo wiercenie się na krześle, opuszczanie siedzenia w klasie lub w innych sytuacjach, w których oczekiwane jest utrzymanie pozycji siedzącej, często nadmierne rozbieganie lub wtrącanie się w sytuacjach, w których jest to niewłaściwe (w wieku młodzieńczym lub u dorosłych może występować jedynie poczucie niepokoju), często przesadna hałaśliwość w zabawie lub trudność zachowania spokoju w czasie wypoczynku, przejawianie utrwalonego wzorca nadmiernej aktywności ruchowej, praktycznie niemodyfikowanego przez społeczny kontekst i oczekiwania.

5 3. Impulsywność Co najmniej jeden z następujących objawów impulsywności utrzymywał się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnym z poziomem rozwoju dziecka: częste udzielanie odpowiedzi zanim pytanie jest dokończone, częste okazywanie nieumiejętności czekania w kolejce lub doczekania się swej rundy w grach lub innych sytuacjach grupowych, częste przerywanie lub przeszkadzanie innym (np.: wtrącanie się do rozmów lub gier innych osób), częste nadmierne wypowiadanie się bez uwzględnienia ograniczeń społecznych. 7. Zaburzenie nie spełnia kryteriów całościowych zaburzeń rozwojowych, epizodu maniakalnego, epizodu depresyjnego, ani zaburzeń lękowych. 4. Początek zaburzenia nie później niż w wieku 7 lat 5. Całościowość Kryteria są spełnione w więcej niż jednej sytuacji, np.: połączenie braku uwagi i nadaktywność występujące i w szkole, i w domu lub zarówno w szkole, jak i w innych okolicznościach, gdzie dzieci są obserwowane, takich jak klinika (potwierdzenie takiej sytuacyjnej rozpiętości zwykle będzie wymagało informacji z więcej niż jednego źródła, relacje rodziców na temat zachowania w klasie mogą okazać się niewystarczające). 6. Objawy 1 3 powodują istotne klinicznie cierpienie lub upośledzenie w zakresie funkcjonowania społecznego, szkolnego lub zawodowego.

6 Kryteria DIAGNOSTYCZNE ADHD WG DSM V A. U osoby badanej występuje trwały wzór zaburzeń uwagi i (lub) nadruchliwości impulsywności, który zakłóca funkcjonowanie i rozwój: 1. Nieuwaga: Sześć (lub więcej) z następujących objawów utrzymuje się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu, który jest niezgodny z poziomem rozwoju oraz bezpośrednio negatywnie wpływa na życie społeczne i szkolne (zawodowe). Ważne: Objawy nie są spowodowane zachowaniami opozycyjnobuntowniczymi, wrogością lub niezrozumieniem zadania (instrukcji). W przypadku starszych nastolatków i dorosłych (w wieku 17 lat i starszych), wymagane jest stwierdzenie co najmniej pięciu objawów. Osoba badana nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, pracy lub w czasie wykonywania innych czynności (np. omija lub gubi dane, wykonuje pracę niedokładnie). Ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach i grach (np. ma trudności z koncentracją na wykładzie, rozmowie lub długim czytaniu). Często wydaje się, że nie słucha tego, co się do niego mówi (np. nawet w przypadku braku jakichkolwiek widocznych rozpraszających bodźców). Nie jest w stanie wykonać następujących po sobie instrukcji lub skończyć wykonywanej pracy albo innych obowiązków (np. zaczyna zadanie, ale szybko traci koncentrację i zmienia aktywność). Często ma trudności z zorganizowaniem sobie pracy lub innych zajęć (np. ma trudności w zarządzaniu kilkoma zadaniami, w utrzymaniu rzeczy w porządku bałagan, chaotyczna praca; słabo zarządza czasem, nie dotrzymuje terminów). Często unika, nie lubi lub nie chce angażować się w zadania, które wymagają dłuższego wysiłku umysłowego (np. nauka szkolna lub odrabianie prac domowych; u nastolatków i osób starszych sporządzanie raportów, wypełnianie formularzy, przeglądanie długich dokumentów). Często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć (np.: przybory szkolne, ołówki, książki, narzędzia, portfel, klucze, dokumenty, okulary, telefony komórkowe). Często łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców (u starszych nastolatków i dorosłych mogą występować niepowiązane myśli).

7 Często zapomina o różnych codziennych sprawach (np. robieniu porządków, robieniu zakupów; u starszych nastolatków i dorosłych zapominanie o oddzwonieniu, zapłaceniu rachunków, spotkaniu). 2. Nadruchliwość i impulsywność Sześć (lub więcej) z następujących objawów musi się utrzymywać przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu, który jest niezgodny z poziomem rozwoju oraz bezpośrednio negatywnie wpływa na życie społeczne i szkolne (zawodowe). Nadruchliwość Ma często nerwowe ruchy rąk lub stóp, bądź nie jest w stanie usiedzieć w miejscu. Wstaje z miejsca w sytuacjach wymagających spokojnego siedzenia (np.: opuszcza swoje miejsce w klasie, biurze lub innym miejscu pracy bądź w innych sytuacjach wymagających pozostawania na miejscu). Chodzi po pomieszczeniu lub wspina się na meble w sytuacjach, gdy jest to zachowanie niewłaściwe (uwaga: u młodzieży i dorosłych może to być odczuwanie niepokoju). Często ma trudności ze spokojnym bawieniem się lub odpoczywaniem. Często jest w ruchu; biega jak nakręcony (np.: nie jest w stanie wytrwać lub czuje się nieswojo, będąc dłużej w restauracji, na spotkaniu, itd.; przez innych może być postrzegany jako niespokojnego i takiego, za którym trudno nadążyć). Często jest nadmiernie gadatliwy. Impulsywność: Wyrywa się z odpowiedzią, zanim pytanie zostanie do końca sformułowane (np.: kończy zdanie za innych, nie potrafi zaczekać na swoją kolej w rozmowie). Często ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej (np.: podczas oczekiwania w kolejce). Często przerywa lub przeszkadza innym (np.: wtrąca się do rozmowy lub zabawy). Rozpoczyna korzystanie z cudzych rzeczy bez pytania lub pozwolenia (młodzież i dorośli mogą ingerować lub przejąć to, co robią inni). B. Kilka objawów nieuważności lub nadruchliwości, impulsywności było obecne przed 12 rokiem życia. C. Kilka objawów nieuważności lub nadruchliwości, impulsywności występuje w dwóch lub więcej sytuacjach (np.: w domu, w szkole lub pracy, z przyjaciółmi lub krewnymi, w innych obszarach działania). D. Istnieją wyraźne dowody, że objawy zakłócają lub obniżają jakość funkcjonowania społecznego, szkolnego lub zawodowego. E. Objawy nie występują w przebiegu schizofrenii lub innych psychoz i nie można ich trafniej uznać za objawy innego zaburzenia

8 psychicznego (np. zaburzeń nastroju, lękowych, dysocjacyjnych lub nieprawidłowej osobowości). Diagnoza ADHD Wywiad przeprowadzony przynajmniej w dwóch środowiskach: z opiekunami dziecka (wywiad rozwojowy i rodzinny), z dzieckiem, z nauczycielami. Obserwacja dziecka. Badanie psychologiczne: ocena funkcji poznawczych, określenie ilorazu inteligencji, ocena społecznego i emocjonalnego funkcjonowania dziecka, określenie zasobów własnych i rodziny. Badanie pedagogiczne: badanie umiejętności szkolnych dziecka. Wstępne rozpoznanie medyczne lekarza pediatry: zebranie danych zgodnie z DSM IV lub ICD-10, wywiad dotyczący dotychczasowego rozwoju i chorób przebytych przez dziecko, chorób występujących w rodzinie, symptomów nadpobudliwości u członków rodziny, kłopotów w nauce, tików, zażywanych leków, możliwości zatrucia ołowiem. Przeprowadzenie pełnego badania pediatrycznego, neurologicznego lub psychiatrycznego w celu wykluczenia innych, przede wszystkim somatycznych przyczyn zgłaszanych zaburzeń. Skierowanie na konsultacje specjalistyczne: badanie wzroku i słuchu, konsultacja neurologiczna i badanie EEG. W razie podejrzeń skierowanie na badanie w poradni chorób metabolicznych, endokrynologicznych (badania tarczycy, badania równowagi pomiędzy dopaminą i noradrenaliną), genetycznych (łamliwy chromosom X). W uzasadnionych przypadkach pogłębiona diagnoza w ramach pobytu szpitalnego na psychiatrycznym oddziale dziennym lub całodobowym. Metody elektronicznego pomiaru aktywności pacjenta: aktometria pomiar aktywności ruchowej ręki, pedometria pomiar aktywności ruchowej nogi, stabilometria pomiar stabilności. Metody badawcze wspomagające diagnozę ADHD Kwestionariusze o szerokim spektrum diagnostycznym. Conners Rating Scales Revised (CRS-R). Child Behavior Checklist (CBCL). Kwestionariusze o szerokim spektrum. Kwestionariusze rodziny Child Behavior Checklist (CBCL). Istniejące wersje: dla rodziców, dla nauczycieli, skala samooceny dla adolescentów. Zakres badanych objawów: szeroki: wycofanie, skargi somatyczne, lęk i depresja, problemy społeczne, zaburzenia myślenia, zaburzenia uwagi, zachowania niedostosowane, zachowania agresywne oraz skale zachowań adaptacyjnych. Zalety: bardzo dobre własności psychometryczne, wiele danych standaryzacyjnych, istnienie skal samooceny, dobre własności screeningowe, ma polskie wersje i normy.

9 Wady: stanowi przeszkodę w badaniach przesiewowych; obszerność kwestionariusza to przeszkoda w badaniach przesiewowych; skala uwagi obejmuje część objawów ADHD. Standaryzowane wywiady diagnostyczne. Diagnostic Interview for Children and Adolescents (DICA). Diagnostic Interview Schedule for Children (DISC). Kiddie SADS. Child Assesment Schedule (CAS). Interview Schedule for Children. Test MOXO. MOXO test typu CPT (test ciągłego wykonywania) jako narzędzie wspomagające diagnozę i terapię ADHD i nie tylko Narzędzie zapewnia dokładne pomiary wszystkich czterech podstawowych objawów ADHD nadaktywności, trudności w podtrzymaniu uwagi, czasu reakcji oraz impulsywności. Wartość dodana testu Obiektywność: Obiektywna ocena jest kluczowa dla opracowywania skutecznego planu leczenia dopasowanego do indywidualnych potrzeb osoby z zaburzeniami uwagi. Mierzalność i dokładność: Testy komputerowe dokonują pomiarów właściwie i według precyzyjnie zdefiniowanych wskaźników. Natychmiastowe wyniki: Nie ma potrzeby odkodowywania i analizowania wyniki testu są dostępne natychmiast po jego zakończeniu. Jakie wartości dodane MOXO oferuje profesjonalistom? Dokładność: MOXO ustala poziom czterech różnych wskaźników: uwagi, czasu reakcji, impulsywności oraz nadaktywności. Indywidulany profil poziomu uwagi: MOXO tworzy indywidualny profil dla każdego badanego poprzez porównanie jego wyników z normami dla danej grupy wiekowej oraz płci. Dystraktory: MOXO ocenia wykonywanie zadań z towarzyszeniem różnego rodzaju dystraktorów: wzrokowych, słuchowych i mieszanych (wzrokowo-słuchowych). Symulują one sytuacje życia codziennego i towarzyszące im rzeczywiste elementy rozpraszające. Wykres wskaźników: MOXO generuje wykres obrazujący zachowanie badanego w trakcie wykonywania testu, kiedy to oddziaływały poszczególne dystraktory. Wykres zawiera szczegółowe, ilościowe dane na temat indywidualnych mocnych i słabych stron. Normy: MOXO oblicza wyniki na podstawie międzynarodowych norm. Dostępność: MOXO jest przyjazną dla użytkownika aplikacją internetową, która działa na każdym standardowym komputerze z przewodowym łączem internetowym.

10 Wyniki są łatwe do zrozumienia i wyjaśnienia: MOXO pokazuje wyniki w sposób przejrzysty i zrozumiały. Różne wersje dla różnych grup wiekowych: MOXO oferuje 2 rodzaje testów: test dla dzieci w wieku od 7 do 12 lat oraz test dla młodzieży i osób dorosłych w wieku 13 lat i powyżej. Ulepszona dokładność diagnostyczna: MOXO pomaga profesjonalistom w wyborze najbardziej odpowiedniego i skutecznego sposobu leczenia (terapii) ich pacjentów. Wyniki międzynarodowych badań, którymi objęto 788 dzieci w wieku 7 12 lat, wykazały 90% skuteczności testu w trakcie identyfikacji badanych z deficytem uwagi z użyciem MOXO (czułość: 90%, swoistość: 84%). Badanie dało statystycznie istotne rezultaty dla wszystkich ocenianych wskaźników: uwagi, nadaktywności, impulsywności oraz czasu reakcji. Jest wiarygodny. Jak rozumieć wyniki testu MOXO Wyniki testu MOXO są pokazywane w dwóch tabelach: Tabela 1 Profil badanego (typ badanego). Tabela 2 Wykres wskaźników. Wyniki badanego porównywane są z normami dla danej grupy wiekowej oraz płci, a następnie prezentowane w tabeli w postaci czterech wskaźników: uwagi, czasu reakcji, impulsywności oraz nadaktywności. Typ badanego: Korzyści i zalety MOXO Zawiera dystraktory symulujące rzeczywiste warunki środowiskowe. Wykorzystuje aktualne normy międzynarodowe. Pokazuje jasne i zrozumiałe rezultaty dla wszystkich mierzonych wskaźników. Jego metody badawcze zostały zweryfikowane przez międzynarodowych specjalistów. Jest oparty na aplikacji internetowej nie wymaga instalacji specjalnego oprogramowania i sprzętu komputerowego. Może być wykorzystywany do weryfikacji diagnozy klinicznej. Typ badanego zawiera: pierwsze litery angielskich nazw każdego wskaźnika (A uwaga, T czas reakcji, I impulsywność, H nadaktywność) poziom każdego wskaźnika jako wartość Z (zmiennej losowej o standardowym rozkładzie normalnym) literę s jako wskaźnik poważności odchylenia (od angielskiego słowa severity) wartość wskaźnika poważności odchylenia jako wartość Z.

11 Tabela 1: Profil badanego. Wskaźniki MOXO Przykład: Poziom Wartość Z Opis 1 Z 0 w normie; wynik powyżej średniej 2-0, 825 Z w normie; wynik poniżej średniej 0 3-1,65 Z - w niskim poziomie normy; wynik słaby 0, , 65 Z poza normą; trudności w wykonywaniu Tabela poważności odchylenia Tabela poważności odchylenia określa poziom odchylenia od normy, a wynik na poziomie 4 wskazuje na trudności w funkcjonowaniu. Cztery poziomy poważności odchylenia: S Poziom poważności Procent w populacji odchylenia S1 Niski Z -1,65 (5% populacji) S2 Średni Z -1, 95 (3% populacji) S3 Wysoki Z -2, 25 (1, 5% populacji) S4 Ekstremalny Z -2, 55 (0,75% populacji) Prezentowany wcześniej profil badanego (A1 T4s2 I1 H1) wskazuje na: Uwaga (A) = 1 w normie, powyżej średniej. Czas reakcji (T) = 4 odbiega od normy i wskazuje na trudności w funkcjonowaniu. Poziom poważności odchylenia = 2 średni poziom odchylenia od normy.

12 Impulsywność (I) = 1 w normie, powyżej średniej. Nadaktywność (H) = 1 w normie, powyżej średniej. Ważne: Poziomy poważności odchylenia wyliczane są tylko dla wskaźników, które odchylają się od normy (-1, 65 Z). Tabela 2: Wykres wskaźników Wykres wskaźników przedstawia prezentację graficzną wyników badanego. Na osi X oznaczono numery porządkowe każdego z etapów testu. Na osi Y oznaczone są wartości wyników badanego. 3. Poziom 3 każdorazowo pojawiają się dwa dystraktory wizualne. 4. Poziom 4 każdorazowo pojawia się jeden dystraktor słuchowy. 5. Poziom 5 każdorazowo pojawiają się dwa dystraktory słuchowe. 6. Poziom 6 równocześnie pojawiają się dystraktor wizualny i słuchowy. 7. Poziom 7 równocześnie pojawiają się po dwa dystraktory wizualne i słuchowe. 8. Poziom 8 bez dystraktorów (podobnie jak poziom 1). Cztery wskaźniki 1. Uwaga (A) Wskaźnik uwagi wyraża zdolność pacjenta do zlokalizowania, oceny i odpowiedniej reakcji na bodziec, zgodnie z wymaganiami testu. Problemy z tego obszaru stanowią odzwierciedlenie braku zdolności pacjenta do podtrzymania uwagi w stosunku do otoczenia lub konkretnych szczegółów, gdy jest to od niego wymagane. Dla obserwatora, osoba z problemem podtrzymania uwagi może wydawać się mało skupiona i oderwana. Tacy pacjenci mogą mieć problemy ze śledzeniem tego, co mówi nauczyciel w klasie, ze zrozumieniem złożonych instrukcji, ze śledzeniem małych zmian w otoczeniu, z unikaniem błędów obliczeniowych i tym podobnych. 1. Poziom 1 bez dystraktorów (podobnie jak poziom 8). 2. Poziom 2 każdorazowo pojawia się jeden dystraktor wizualny.

13 2. Czas reakcji (T) Czas reakcji odzwierciedla zdolność do udzielenia prawidłowej odpowiedzi w czasie przypisanym na wykonanie zadania. Osoba cierpiąca na zaburzenia z tym związane może dokonywać prawidłowych ocen otoczenia, lecz ma trudności z reagowaniem w określonym czasie na zmiany w tym otoczeniu. W takich przypadkach pacjent może wykazywać trudności w wykonywaniu zadań wymagających szybkich i natychmiastowych odpowiedzi i (lub) w trzymaniu się harmonogramu. Zadania te mogą obejmować udzielanie odpowiedzi na pytania pod presją czasu (nawet, gdy temat jest znany). Problem związany z czasem reakcji może powodować podobne zjawiska jak w kwestii problemów z podtrzymaniem uwagi. Kiedy dana osoba ma problemy z czasem reakcji, z nadążaniem, podczas wykonywania zadania tworzy się swoista luka czasowa. Ta luka powiększa się aż do momentu utraty zdolności śledzenia materiału. 3. Impulsywność (I) Impulsywność to predyspozycja do szybkiej, niezaplanowanej reakcji na zewnętrzne lub wewnętrzne bodźce, bez uwzględnienia negatywnych konsekwencji takiej reakcji dla siebie i innych. Przed podjęciem określonego działania powinna być dokonywana szybka ocena uwzględniająca warunki środowiskowe oraz wcześniejsze doświadczenia. Proces ten, choć w niewielkim stopniu świadomy, pozwala zdecydować o podjęciu działania lub powstrzymaniu się. Osoba impulsywna reaguje bez tej oceny, w sposób niekontrolowany i natychmiastowy. 4. Nadaktywność (H) Nadaktywność to trudność w efektywnej regulacji reakcji oraz powstrzymania się od niepotrzebnych i niepożądanych działań (poruszanie się, nadmierna rozmowność itd.). Zachowaniu nadaktywnemu towarzyszą zbyteczne odpowiedzi, które określa się jako nieprawidłowe i niepożądane. Punktem centralnym problemu jest olbrzymia trudność w powstrzymaniu się od dodatkowych czynności, pomimo świadomości szkód, jakie mogą one przynieść. Czym różni się ADHD od ADD? Te dwa zaburzenia często są ze sobą mylone. ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) to zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi, który dotyka w obecnych czasach około 2,5% populacji i jest jednocześnie najczęściej sugerowanym rozpoznaniem wobec dziecka w wieku przedszkolnym. Z obserwacji wynika, że dotyczy znacznie częściej chłopców niż dziewczynek (3:1). ADD (Attention Deficit Disorder) to zespół zaburzeń tylko koncentracji uwagi bez nadpobudliwości ruchowej, która występuje przy ADHD. Spotykany jest częściej w gronie dziewczynek, gdyż te z natury są mniej impulsywne i rzadziej nadruchliwe. To jednak nie stanowi reguły. ADD = brak uwagi + impulsywność ADHD = brak uwagi + impulsywność + nadaktywność

14 Różnice w nasileniu objawów w różnych grupach wiekowych: dzieci do 4 roku życia : nadmierna ruchliwość jako wariant prawidłowego rozwoju psychoruchowego, dzieci w wieku przedszkolnym: obecne objawy nadruchliwości i impulsywności; rzadko obserwowane objawy zaburzeń uwagi, dzieci w wieku szkolnym: obecne objawy nadruchliwości i impulsywności z możliwą zmniejszającą się intensywnością; nasilone objawy zaburzeń koncentracji uwagi, dorastający: dominujące uczucie wewnętrznego niepokoju, łatwe nudzenie się. Objawy ADD występujące najczęściej. Osoba: ma trudności ze spokojną zabawą; często bez przerwy mówi; ma trudności z czekaniem na swoją kolej; często przerywa lub narzuca coś innym; często wspina się na coś w sytuacjach, kiedy nie jest to właściwe. Trudności szkolne dzieci z ADHD: słabsze osiągnięcia szkolne (90%+) niższe wyniki w testach badających osiągnięcia szkolne (deficyt pkt.) niższy iloraz inteligencji (deficyt 7 10 pkt.) Problemy w nauce: nie zwraca uwagi na szczegóły i robi bezmyślne błędy; ma trudności z utrzymaniem uwagi na tym, co robi; wydaje się, że nie słucha, kiedy bezpośrednio się do niej mówi; ma trudności z zorganizowaniem sobie wykonania zadania czy jakiejś aktywności; często unika lub stara się wycofać z zadań, które wymagają długotrwałego wysiłku umysłowego; często coś gubi; często jest rozkojarzona; często zapomina o codziennych czynnościach; często macha rękami lub nogami lub wierci się na siedzeniu; często opuszcza swoje miejsce podczas lekcji lub w innych sytuacjach, w których oczekuje się siedzenia; 25 35% kontynuuje naukę; 60% zostaje zawieszonych; 14% zostaje wyrzuconych; 30 40% przerywa szkołę na zawsze; 20% wstępuje na studia wyższe; 5% kończy studia. Współchorobowość utrudniająca diagnozę i leczenie (N=579): ADHD czyste 31%; tiki 11%; CD 14%; ODD 40%; ADHD

15 lęk/separacja 38%. (Jensen P. et al.: Archives of General Psychiatry. MTA study; December, 1999) Najczęściej po pomoc trafiają dzieci w wieku 6 13 lat, w pierwszych latach nauki szkolnej. Momenty kryzysowe: pierwsze półrocze 1 klasy, kiedy dziecko z ADHD zupełnie nie może dostosować się do wymogów szkoły; czwarta klasa, kiedy nagle pojawia się konieczność dostosowania się do wymagań różnych nauczycieli, zmian pomieszczeń klasowych, większej samodzielności w notowaniu; początek gimnazjum, gdy na plan pierwszy wychodzą powikłania ADHD. Lista chorób do wykluczenia: nadczynność tarczycy, zatrucie ołowiem, padaczka, upośledzenie umysłowe, zaburzenia więzi, zaburzenia lękowe, całościowe zaburzenia rozwoju. Leczenie Terapia ADHD. Cele i założenia: zmniejszenie objawów nadpobudliwości, zmniejszenie objawów zaburzeń współwystępujących, zmniejszenie ryzyka późniejszych powikłań, edukacja rodziny, otoczenia i dziecka nt. natury nadpobudliwości, zmiana otoczenia, i dostosowanie go do potrzeb dziecka, wzmocnienie strategii radzenia sobie z problemem u dziecka, rodziców i nauczycieli, zmiana niewłaściwych postaw. Jest to bardziej opieka niż leczenie! Metody niefarmakologiczne: praca na pozytywach, psychoedukacja, radzenie sobie z agresją i impulsywnością, specyficzne strategie radzenia sobie z objawami, zasady i konsekwencje, inne metody pracy (reedukacja, terapia rodzinna). Metody pracy a wiek dziecka Młodsze dzieci zazwyczaj wymagają: częstszych informacji zwrotnych, konkretnych nagród dawanych im natychmiast, większej liczby upomnień, powtórzeń, bardzo prostych krótkich poleceń.

16 Starsze dzieci: mogą poradzić sobie z odroczeniem nagrody, potrzebują mniejszej liczby informacji zwrotnych dotyczących ich zachowania, dobrze reagują na aktywne włączanie ich do tworzenia programu zmiany zachowań, zachęcanie do brania odpowiedzialności za swoje zachowania (monitorowanie własnego zachowania), chętnie zawierają kontrakty i umowy. Każda metoda, aby zadziałać wymaga indywidualizacji, czyli dostosowania do konkretnego ucznia! Praktyczne wskazówki do pracy z dzieckiem z ADHD Zasady w pracy z dzieckiem nadpobudliwym Zasada nr 1: Objawy ADHD nie są winą dziecka. Nie są też winą rodziców, ani nauczycieli. Zasada nr 2: Objawy ADHD trwają latami. Zasada nr 3: ADHD nie jest brakiem umiejętności czy wiedzy. Zasada nr 4: Dziecku nadpobudliwemu trudniej sprostać wymaganiom szkolnym i społecznym. Pracując z dzieckiem nadpobudliwym warto: poświęcać mu dużo uwagi; wzmacniać wszystkie przejawy pożądanego zachowania; stosować zrozumiałe dla dziecka reguły; być konsekwentnym; przekazywać treści jasne, proste, krótkie; dbać o to, by wszelkie konsekwencje (pozytywne i negatywne) były natychmiastowe; pomóc mu zorganizować świat wokół siebie; stosować zrozumiały dla niego system pochwał i kar. Parallel teaching (równoległe, jednoczasowe przekazywanie wiedzy szkolnej i zasad zachowania na lekcji). Ta technika zakłada, że rolą nauczyciela jest nie tylko przekazywanie wiedzy, ale także nauczenie dzieci przestrzegania zasad i norm społecznych. Podczas nauczania równoległego, tj. przekazywania materiału szkolnego i jednoczesnego kierowania zachowaniem i uwagą uczniów, prowadzący lekcję nauczyciel powinien wykorzystywać specjalne metody interwencji. Sześć etapów skutecznego wydawania polecenia: 1. Podejdź do dziecka. 2. Zdobądź jego uwagę (dotknij go, spójrz w oczy, zawołaj po imieniu). 3. Wydaj jednoznaczne polecenie w 2 3 słowach. 4. Poproś dziecko by powtórzyło polecenie. 5. Powtórz polecenie tyle razy ile założyłeś, poproś, by dziecko je powtórzyło.

17 6. Dopilnuj jego wykonania (Nie odchodź od dziecka, aż nie skończy!). Algorytm postępowania w klasie Techniki podstawowe: 1.Właściwe usadowienie ucznia w klasie i w domu przy odrabianiu lekcji. Ławka nadpobudliwego dziecka powinna być usytuowana: w pobliżu nauczyciela (blisko jego biurka lub tablicy); plecami do reszty kolegów; w towarzystwie dobrych uczniów (ale nie najlepszych przyjaciół); z daleka od łatwo rozpraszających elementów środowiska (okno, drzwi, ruchome elementy); niektóre dzieci potrzebują dużo przestrzeni; dla nich może być odpowiednie posadzenie z tylu klasy. W takiej sytuacji jednak nauczyciel co 5 minut powinien podchodzić do ucznia i sprawdzać, jak idą postępy w pracy). 2. Oznaczenie granic zachowania i przestrzeni (ławka dziecka, przestrzeń gdzie może się poruszać, wyznaczenie jasnych reguł zachowania w konkretnych sytuacjach). Wyznaczenie jasnych reguł zachowania w konkretnych sytuacjach: skuteczne wydawanie poleceń, skuteczne chwalenie, interesująca prezentacja materiału, rozwiązywanie drobnych problemów na bieżąco, dostosowanie zadań do możliwości ucznia, jedno zadanie w jedynym czasie daj dodatkowy czas, sprawdzaj wiedzę, nie zaś umiejętność koncentracji, dostarczanie informacji zwrotnych na temat zachowania odwołuj się do ustalonych zasad zachowania, ustalenie konsekwencji i ich natychmiastowe egzekwowanie, zapewnienie dziecku dużej ilości wzmocnień, stosowanie większej liczby pochwał niż kar i konsekwencji, unikanie krytykowania i używania ironicznych uwag. Podstawowe sposoby pracy z uczniem sprawiającym trudność podczas prowadzenia lekcji: Jeśli uczeń jest znudzony, łatwo się rozprasza podczas lekcji, warto go częściej aktywnie włączać do uczestnictwa w zajęciach. Jeśli uczeń niegrzecznie się zachowuje, aby zwrócić na siebie Waszą uwagę, warto tę uwagę na niego zwrócić, ale tylko wtedy, gdy stosuje się do Waszych poleceń. Nie można jedynie zmniejszać niepożądanego zachowania, zawsze trzeba go zastąpić innym, pożądanym. Najpierw warto wprowadzić system nagród, dopiero potem system kar. Należy stosować jasne reguły zachowania. Należy umieszczać w widocznych miejscach znaki przypominające o zachowaniu ciszy lub indywidualny system znaków.

18 Prezentacja nowego materiału: Prezentuj materiał na konkretnych przykładach, zanim sformułujesz bardziej ogólne stwierdzenie. Na początku lekcji przedstaw uczniom ramowy plan (streszczenie). Sprawdzaj, czy uczniowie rozumieją język używany do wytłumaczenia nowego materiału. Przedyskutuj poszczególne punkty zaraz po ich zaprezentowaniu. Podkreśl najważniejsze fragmenty w prezentowanym materiale, zwróć uwagę na ich ważność. Formułuj pracę domową w jasny i przejrzysty sposób, wytłumacz ją na konkretnym przykładzie. Zmiany dotyczące czasu: Zaznaczaj, które elementy zadania są najważniejsze, najpilniejsze, w jakiej kolejności należy się nimi zająć. Wprowadź jasne wymagania, określające czas, do jakiego należy ukończyć poszczególne zadania. Koordynacja wzrokowo-ruchowa: Ustal realistyczne wymagania, związane z utrzymaniem schludności i porządku, będące do przyjęcia przez obie strony (np. wymagania dotyczące prowadzenia zeszytu, charakteru pisma). Zmniejsz ilość materiału przepisywanego z tablicy lub z książki. Przetwarzanie wzrokowe, wizualizacja: Przygotuj gotowe, czytelne materiały. Sprawdź, czy uczeń rozumie materiał przekazywany za pomocą technik wizualnych w całości, jak również jego poszczególne elementy. Unikaj sytuacji, kiedy uczeń musi przepisywać z tablicy. Poproś ucznia, aby przed rozpoczęciem wykonywania zadania powiedział, jakie jest polecenie. Rozumienie i posługiwanie się językiem: Ustne polecenia dodatkowo przekazuj pisemnie. Parafrazuj przekazywane informacje, mów o nich jeszcze raz innymi słowami. Zachęcaj uczniów do pytań i komentarzy ilustrujących, w jaki sposób uczniowie rozumieją przekazywane im treści. Zawsze odnoś nowo prezentowane treści do wcześniej przyswojonego przez uczniów materiału. Podstawowe sposoby radzenia sobie z dziećmi, zmierzające do utrzymania ich uwagi i powstrzymania przed zaprezentowaniem niepożądanych zachowań: Obserwowanie wszystkich uczniów w klasie. Włączenie uczniów do uczestnictwa w lekcji. Wprowadzenie zasad postępowania i zachowania się na lekcji to: dawanie jasnych poleceń, przekazywanie komunikatów zwrotnych dotyczących zachowania dziecka, chwalenie.

19 Podstawą jest ustalenie jasnych reguł pracy w klasie, nadających strukturę i jasno wyrażających oczekiwania nauczyciela: Ustanowienie rutynowych czynności porządkujących i przygotowujące do pracy (miejsca, gdzie łatwo można znaleźć potrzebne przyrządy, stroje na w-f). Wypisanie na kartce przeznaczonej dla dziecka potrzebnych do przygotowania na kolejne zajęcia przedmiotów i materiałów. Lista taka winna zawierać najpotrzebniejsze rzeczy. Sporządzenie jasnego i przejrzystego planu godziny lekcyjnej, informującego dokładnie o tym, co i kiedy powinien robić uczeń. Sprawdzenie pod koniec lekcji, czy uczeń ma dokładnie zanotowane: co i na kiedy ma przygotować w domu. Zapisanie pracy domowej wyraźnie na tablicy i dopilnowanie, żeby uczeń to przepisał, albo notowanie prac domowych w specjalnie do tego celu przygotowanym notatniku ucznia. Składanie materiałów dotyczące jednego zagadnienia i jednego przedmiotu w oddzielnej teczce, segregatorze. Rozkładanie nowych zadań po jednej (zawsze tej samej) stronie ławki, a starych, dokończonych po przeciwnej. Pobudzanie uwagi dziecka: Nieuwaga jest charakterystyczną cechą nadpobudliwego dziecka; specjalne techniki mogą mu pomóc koncentrować się i utrzymać uwagę na zadaniu. Zadania i nauczane treści powinny być przekazywane w bardzo szybki, skrótowy reporterski sposób, dostosowany do możliwości koncentracji dziecka. Powinny być też prezentowane w małych dawkach, a nie wszystko w jednym czasie. Warto starać się czymś zaskoczyć ucznia. Można wykorzystać krótki czas koncentracji dziecka, pracując z zegarkami, czy kuchennymi timerami (takimi do gotowania jajek). Zadaniem dziecka musi być zrobienie zadania przed upłynięciem wyznaczonego czasu. Konieczne przy tym jest natychmiastowe sprawdzenie poprawności zadania. Warto skracać zadania poprzez dzielenie ich na mniejsze zadania cząstkowe. Należy zadawać mniej materiału na raz, np. mniej zadań matematycznych, ograniczać prace domowe do mniejszej liczby zadań. Zamiast mniejszej liczby długich sesji ćwiczeniowych wymagających koncentracji, warto przygotowywać większą liczbę krótszych i bardziej intensywnych okresów ćwiczeń. Należy urozmaicać zadania i przygotować je w sposób interesujący dla ucznia, przeplatać mniej interesujące fragmenty ciekawszymi. Wskazane jest korzystanie z materiałów, których można dotknąć, Należy proponować aktywności, które wymagają zaangażowania ucznia, czynnej dyskusji, wypróbowywania kolejnych rozwiązań,. Korzystne jest ilustrowanie materiału schematami, podawanie uczniom różnych metod mnemotechnicznych, wierszyków, powiedzonek typu uje się nie kreskuje.

20 Warto zachęcać dzieci do pracy z rodzicami, do pracy w mniejszych grupach, do uczestnictwa w zajęciach pozalekcyjnych Poprawianie zdolności słuchania: Przygotowanie krótkich instrukcji, złożonych z prostych krótkich zdań. Powtarzanie instrukcji tak często, jak jest to potrzebne (warto upewnić się, ze uczniowie znają i rozumieją słownictwo, jakiego używa nauczyciel). Nakłanianie uczniów do powtórzenia instrukcji po jej usłyszeniu, a później do powtórzenia jej sobie jeszcze raz; w ten sposób rozwija się umiejętność słuchania i zapamiętywania. Informowanie uczniów o tym, że komunikuje się najważniejsze wiadomości poprzez używanie kluczowych zdań typu: to jest ważne, proszę słuchać lub to będzie na egzaminie; niektórzy nauczyciele używają dla podkreślenia wagi komunikatu dodatkowych sygnałów, np.: podniesienia ręki czy zapalenia światła. Korzystanie dla zilustrowania i podkreślenia informacji z pomocy wizualnych (obrazki, schematy, kluczowe hasła zapisane na tablicy). Inne metody dostosowania programu szkolnego do nadpobudliwego ucznia: Dziecko nadpobudliwe zwykle dobrze koncentruje się podczas odpowiedzi ustnej, natomiast w czasie prac pisemnych popełnia błędy wynikające z nieuwagi: nie doczytuje do końca poleceń, myli się przy przepisywaniu, bardzo źle wypada w testach wielokrotnego wyboru. Warto uczniów nadpobudliwych nauczyć wybierania odpowiedzi w testach wielokrotnego wyboru. Podczas prac pisemnych ważne byłoby skracanie ich długości, przeznaczanie większej ilości czasu na ich wykonanie, nieustanne przypominanie o sprawdzaniu. Dziecko nadpobudliwe ma duże problemy z systematyzowaniem wiedzy, warto je informować o tym, jak treści, których aktualnie się uczą, pasują do pełnego obrazu wiedzy, czego już się nauczyły, co mają w planach. Korzystne jest też pokazywanie dziecku wszelkich analogii i połączeń pomiędzy różnymi nauczanymi partiami materiału. Dla wielu uczniów, zwłaszcza starszych, korzystne byłoby przeprowadzenie treningu i zapoznanie ich ze sposobami efektywnego uczenia się. Trudnym zadaniem dla osób nadpobudliwych jest właściwe rozplanowanie czasu. Te dzieci często natychmiast odrywają się od wykonywanego zadania i angażują w inne. Przydatne jest nauczanie przez rówieśników. Techniki pomocne we właściwym rozporządzaniu czasem: ustalenie planu pracy, przygotowanie spisów, list rozplanowujących wykonanie jakiegoś zadania przez uczniów, nakłanianie ich do zaznaczania czynności, które już wykonali.

21 Zalecenia do pracy w klasie, gdzie są nadpobudliwi psychoruchowo uczniowie Prezentacja nowego materiału: Na początku lekcji przedstaw uczniom jej ramowy plan. Prezentuj materiał na konkretnych przykładach, zanim sformułujesz bardziej ogólne twierdzenie. Sprawdzaj, czy uczniowie rozumieją język używany do wytłumaczenia nowego materiału. Przedyskutuj poszczególne punkty prezentacji zaraz po ich zaprezentowaniu. Podkreśl najważniejsze fragmenty w materiale. Formułuj pracę domową w jasny i przejrzysty sposób, wytłumacz ją na konkretnym przykładzie. Zmiany dotyczące czasu: Zaznaczaj, które elementy zadania są najważniejsze, najpilniejsze, w jakiej kolejności należy się nimi zająć. Wprowadź jasne wymagania, określające czas, do jakiego należy ukończyć poszczególnych zadania. Koordynacja wzrokowo-ruchowa: Ustal realistyczne wymagania związane z utrzymaniem schludności i porządku, będące do przyjęcia przez obie strony (m.in. wymagania związane z charakterem pisma, prowadzeniem zeszytu). Zmniejsz ilość materiału przepisywanego z tablicy lub z książki. Przetwarzanie wzrokowe, wizualizacja: Przygotowuj gotowe, czytelne materiały (kserokopie dotyczące prezentowanych treści). Sprawdź, czy uczeń rozumie materiał przekazywany za pomocą technik wizualnych, (w całości, jak również jego poszczególne elementy). Unikaj sytuacji, kiedy uczeń musi przepisywać z tablicy. Poproś ucznia, żeby przed rozpoczęciem wykonywania zadania, powiedział, jakie jest polecenie Rozumienie i posługiwanie się językiem: Ustne polecenia dodatkowo przekazuj pisemnie. Parafrazuj przekazywane informacje, mów o nich jeszcze raz innymi stówami. Zachęcaj uczniów do pytań i komentarzy ilustrujących, w jaki sposób rozumieją przekazywane im treści. Zawsze odnoś nowo prezentować treści do wcześniej przyswojonego przez uczniów materiału Zmiany organizacyjne: Wprowadź i stosuj plan dnia, plan zajęć. Wprowadź jasne i zrozumiałe reguły postępowania dotyczące zachowania w różnych klasowych sytuacjach i konsekwentnie je stosuj. Sprawdzaj notatnik ucznia, żeby mieć pewność, ze korzysta on z kalendarza, zapisuje prace domowe. Planuj i informuj uczniów o terminach, w jakich muszą złożyć prace. Utwórz specjalne miejsce, gdzie uczniowie mogą składać wykonane zadania.

22 Sprawdzaj zeszyty ucznia pod względem ich poprawności i kompletności (prace domowe, notatki z lekcji). Okulary na impulsywność przypominanie zasady Podejdź do dziecka i skoncentruj jego uwagę na sobie (spójrz mu w oczy, lekko dotknij). Przypomnij zasadę w krótkich słowach np. obiad jemy, siedząc przy stole, komputer włączają dzieci, które odrobiły lekcje. Przypomnij zasadę tyle razy ile zazwyczaj potrzebuje tego dziecko, gdy ma średni dzień (np. 3 razy). Pozostań przy dziecku tak długo, aż zastosuje się do zasady lub przejdź do instrukcji Konsekwencje. Sześć etapów skutecznego wydawania polecenia. 1. Wybierz polecenie, na którym Ci zależy, i które jesteś gotowy wyegzekwować: 2. Podejdź do dziecka. 3. Zdobądź jego uwagę (dotknij go, spójrz w oczy, zawołaj po imieniu). 4. Wydaj jednoznaczne polecenie w 2 3 słowach. 5. Powtórz polecenie tyle razy, ile założyłeś. 6. Poproś by dziecko je powtórzyło. 7. Dopilnuj jego wykonania (nie odchodź od dziecka, aż nie skończy!) Jak skutecznie wydawać polecenie? Reguła 1: Nie wypowiadajcie poleceń, kiedy nie jesteście gotowi do ich wyegzekwowania! Reguła 2 i 3: Zatroszczcie się o to, aby dziecko z uwagą wysłuchało waszego polecenia! Reguła 4: W danej chwili możecie wydać tylko jedno polecenie! Reguła 5: Poproście dziecko, aby powtórzyło usłyszane polecenie! Reguła 6: Pozostańcie w bezpośrednim sąsiedztwie waszego dziecka, aby mieć pewność, że rzeczywiście stosuje się do waszych poleceń! Ważne: Nie oczekujcie, że dziecko błyskawicznie zacznie wypełniać wszystkie wasze polecenia. Na początku każda nawet najmniejsza poprawa to duży sukces! Przykładowa instrukcja pakowania tornistra. 1. Razem z dzieckiem bierzemy plan lekcji na następny dzień. 2. Prosimy, by dziecko pakowało każdy przedmiot po kolei, pokazując nam każdy wkładany do teczki zeszyt czy podręcznik. 3. Sprawdzamy zawartość piórnika. 4. Sprawdzamy, czy potrzebne są jakieś nietypowe rzeczy kostium, przybory na plastykę, pieniądze na wycieczkę, liście czy kasztany itd. 5. Po spakowaniu plecaka dziecko nie może go już samodzielnie otwierać ani wyjmować z niego żadnych przedmiotów. Przykładowe instrukcje odrabiania lekcji. 1. Dorosły wyznacza godzinę odrabiania lekcji. Jeśli nie może to być konkretna godzina, to powinien umówić się z podopiecznym na stały sygnał, np. zawsze siadamy do lekcji, gdy mama skończy zmywać po obiedzie.

23 2. Wyznaczony moment odrabiania lekcji powinien następować najszybciej, jak to jest możliwe po szkole. Wszelkie przyjemności, od których dziecku trudno jest się oderwać, są przerzucone są na czas po odrabianiu lekcji. 3. To dorosły pamięta i pilnuje, że zbliża się moment odrabiania lekcji. Można przypomnieć dziecku, że za kilka minut siadamy do lekcji (patrz Przypominanie zasady) 4. Gdy dziecku trudno jest dotrzymać terminu siadania do lekcji, dorosły wprowadza nagrodę za przyjście o czasie i konsekwencję cykającą (patrz rozdział Konsekwencje) 5. Pilnujemy pustego biurka. 6. Dorosły przegląda zeszyty i ćwiczenia razem z dzieckiem, ustalają, co jest zadane. 7. Należy zacząć od czegoś łatwego, ponieważ dziecku jest potrzebny sukces. 8. Należy pracować etapami, do momentu, gdy dziecko potrafi się skoncentrować. W chwili, gdy przestaje w ogóle pracować, robimy kilkuminutową przerwę. 9. Odrabianie lekcji powinno się zakończyć spakowaniem rzeczy na jutro. Wyjście dziecka z klasy. Dziecko wychodzi z klasy: z całą notatką (jeśli nie jest w stanie jej zapisać, może być ona skrócona z założenia), wyraźnie zapisaną pracą domową zarówno ustną, jak i pisemną; jeśli nic nie jest zadane, powinna być zapisana informacja Nic do zrobienia) wyraźnie zapisaną informacją o wszelkich nietypowych sytuacjach (wycieczka, przybory na plastykę, godzina przyjścia na galę), wyraźnie zapisaną informacją, kiedy jest sprawdzian i z jakiego zakresu materiału. Ważne: Dokładnie zdefiniuj niepożądane zachowanie dziecka: 1. Podczas nauki konkretnego przedmiotu? 2. Kiedy uczeń proszony jest o wykonanie konkretnej (jakiej?) czynności? 3. W określonej sytuacji pracy: np. grupowej, indywidualnej, współpracy, czy sytuacji wymagającej koncentracji uwagi na nauczycielu? 4. Kiedy uczeń przebywa w określonej grupie rówieśników? 5. W odpowiedzi na prowokację pozostałych uczniów? 6. W odpowiedzi na twoje konkretne polecenie? 7. Podczas przerwy, albo innej mniej ustrukturyzowanej aktywności? 8. Kiedy dziecko jest nadmiernie pobudzone lub przeładowane nadmiarem bodźców? 9. Kiedy uczeń jest znudzony, zmęczony? Kiedy pojawia się niepożądane zachowanie, odpowiedz sobie na pytania, czy poprzez swoje zachowanie uczeń: 1. Unika wykonania jakiejś pracy? 2. Koncentruje na sobie uwagę rówieśników (zarówno pozytywną, jak i negatywną)? 3. Stawia na swoim, dopina swego? 4. Zmusza inną osobę do wykonania pracy sprawującej mu trudności? 5. Zauważa, że wyprowadził cię z równowagi, co może wzmacniać jego niepożądane zachowanie. 6. Wprowadził zamieszanie na lekcji?

24 Pomyśl też, czy uczeń otrzymał od ciebie pozytywnie nastawioną uwagę (np. Czasem nauczyciele próbują zniechęcić ucznia do przeszkadzania na lekcji: kierując do niego następującą uwagę: wiem, że potrafisz się lepiej zachowywać. Co się dzieje?). Przykłady typowych zachowań pożądanych: Słucha poleceń: wypełnia polecenia nauczyciela w rozsądnym czasie. Zachowuje się zgodnie z regułami klasowymi: np. siedzi spokojnie i pozostaje na swoim miejscu, do momentu, kiedy nie otrzyma pozwolenia na jego opuszczenie, rozmawia tylko wtedy, gdy otrzyma zgodę nauczyciela. Kończy zadania na lekcji i wykonuje je starannie. Pracuje cicho, nie rozmawia i nie robi hałasu bez zgody nauczyciela. Utrzymuje porządek na ławce: miejsce jego pracy jest zorganizowane i schludne. Odrabia prace domowe: kończy i przynosi prace domowe zrobione właściwie i starannie (należy odpowiednio sprecyzować wymagania!). Odnosi się przyjaźnie do rówieśników: nie przezywa ich i nie bije się z nimi. Zaczyna pracę zaraz po tym, jak zostanie o to poproszone: zaczyna wykonywać zadanie w czasie wyznaczonym przez nauczyciela. Reakcje nauczycieli na zachowanie dzieci, także te pozytywne, mogą być bardzo różne: zachowanie pożądane + wzmocnienie (nagroda) = więcej zachowań pożądanych, zachowanie pożądane + brak wzmocnienia (wygaszanie) = mniej zachowań pożądanych, zachowanie niepożądane + brak wzmocnienia (wygaszanie) = mniej zachowań niepożądanych, zachowanie niepożądane + wzmocnienie (nagroda) = więcej zachowań niepożądanych. Zasady postępowania podczas wybierania zachowań, nad którymi warto pracować: Zaczynajcie od łatwych rzeczy. Zaczynajcie od pracy nad jednym zachowaniem niepożądanym. Jeśli zachowanie najbardziej pożądane może okazać się bardzo trudnym do osiągnięcia przez dziecko, nie zaczynajcie pracy właśnie od niego. Ważne żebyście na początku donosili sukcesy. Upewnijcie się, że pierwsze zachowania, nad jakimi będziecie pracować, pozwolą dziecku na odniesienie sukcesu. Można zacząć wdrażać program pracy nad zachowaniami niepożądanymi tylko przez ograniczony czas pobytu ucznia w szkole, np. dwie pierwsze lekcje. Z reguły łatwiej jest nagradzać pojawiające się zachowanie pożądane niż brak zachowania niepożądanego. Warto pozytywnie przeformułować zachowania, na takie, jakie chcemy, żeby uczeń prezentował. Wtedy, kiedy trudnością jest jakość osiągnięć szkolnych, warto upewnić się, że zachowaniem pożądanym, nad jakim pracujecie, jest oddanie pracy domowej bądź dokończenie ćwiczenia, a nie tylko samo zajęcie się odpowiednią czynnością. Jednocześnie, kiedy pracujemy nad

25 podwyższeniem osiągnięć, najczęściej ulega też zmianie samo zachowanie. Warto jest włączyć ucznia do określania i wyznaczania celów, nad jakimi chce pracować. Dzieci w klasie same przygotowują sobie listę zachowań, nad jakimi chciałyby pracować i co chciałyby osiągnąć. Im bardziej uczniowie są zaangażowani w wyznaczanie sobie celów do pracy, tym bardziej jest prawdopodobne, że będą nad nimi pracować. Konieczne jest wyznaczenie zachowania pożądanego na osiągalnym dla ucznia poziomie, tzn. o takim stopniu trudności, jakiemu według was uczeń jest w stanie sprostać. Zaobserwujcie, co może osiągnąć uczeń bez zwracania waszej uwagi, np. jak długo może pracować cicho?, ile może zrobić w tym czasie zadań?, jak często przerywa pracę?, jak często bywa agresywny? Jeśli macie już wyjściowy opis możliwości i repertuar zachowań ucznia, możecie wyznaczyć małe cele, nad którymi można pracować. Jeśli uczeń przeszkadza i zwracana jest mu 15 razy w ciągu lekcji uwaga, sukcesem będzie redukcja takiego zachowania do 10 razy. Jeśli uczeń poprawia się, wtedy cel i poprzeczka powinny być podwyższone. Ważne: Najistotniejsza jest koncentracja na procesie poprawy, a nie osiągnięcie doskonałości! Zachowania pożądane. Co dobrze robi ten uczeń? Reguła 1: Skierujcie swoją uwagę na pozytywne wydarzenia, np.: Jest lubiany przez kolegów z klasy. Jest bardzo wysportowany. Potrafi dobrze opowiadać dowcipy. Bywa bardzo ciepły, lubi swoich kolegów. Chętnie pomaga nauczycielowi i kolegom. Potrafi ładnie posprzątać salę. Umie dobrze liczyć, i wiele innych. Reguła 2: Zwracajcie uwagę na drobiazgi i rzeczy z pozoru oczywiste. Jest rano w dobrym nastroju, mówi dzień dobry po wejściu do klasy. Jest grzeczny przez pierwsze dwie lekcje. Cieszy się, że mógł pomóc nauczycielowi rozdać klasówki. Często i dużo opowiada o swoim hobby. Reguła 3: Zwróćcie uwagę na trudne zazwyczaj sytuacje. Reguła 4: Kiedy znajdziecie coś pozytywnego, podzielcie się tym ze swoim uczniem. Reguła 5: Notujcie codziennie po skończonej lekcji (lekcjach) dobre wydarzenia minionego dnia.