BADANIA ARCHEOLOGICZNE

Transkrypt

1 KAŁUSZYN gm. loco, woj. mazowieckie dz. nr ew. 2519/1 BADANIA ARCHEOLOGICZNE r r. OPRACOWANIE Pracownia Archeologiczna Andrzej Jankowski ul. Norwida 14/ Legionowo NIP T: E: Legionowo 2014

2 2

3 1. PROGRAM BADAŃ 1.1. Etap I Ratownicze badania archeologiczne, zgodnie z wnioskiem Burmistrza Miasta Kałuszyn, prowadzone będą na terenie działki nr ew. 2519/1 (Ryc. 1). Badania związane będą z eksploracją i dokumentacją mogiły zbiorowej odkrytej na terenie wyżej wymienionej działki. Program badań zakłada przebadanie łącznie około 25m² powierzchni działki, na której znajduje się fundamentowanie pamiątkowego krzyża oraz prawdopodobnie relikty jego ogrodzenia. Położenie wykopu badawczego zaznaczone jest na mapie do celów projektowych dołączonej do wniosku. Wykop badawczy zostanie osadzony w siatce współrzędnych geodezyjnych. Obiekty archeologiczne zlokalizowane w ramach granic strefy badań zostaną całkowicie rozpoznane i wyeksplorowane. W trakcie badań wykopaliskowych zakładane jest stałe użycie wykrywacza metalu. Wszelkie zmiany i rozszerzenia zakresu badań archeologicznych (wynikające z odsłonięcia obiektów archeologicznych) wymagać będą nowych, stosownych ustaleń pomiędzy Inwestorem, Mazowieckim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków Delegatura w Siedlcach i Wykonawcą badań. W trakcie badań zostanie sporządzona dokumentacja opisowa, rysunkowa i fotograficzna zgodna z wymogami Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Materiały zabytkowe ewentualnie pozyskane w trakcie badań zostaną przekazane do stosownej jednostki muzealnej. 3

4 1.2. Etap II Ratownicze badania archeologiczne, etap drugi, zgodnie z wnioskiem Burmistrza Miasta Kałuszyn, prowadzone będą na terenie działki nr ew. 2519/1 (Ryc. 1). Badania wykopaliskowe związane będą z eksploracją i dokumentacją obiektów określonych, jako potencjalne mogiły, na podstawie nieinwazyjnych badań geofizycznych przeprowadzonych na terenie wyżej wymienionej działki. Badania geofizyczne przeprowadzone zostały zgodnie z zaleceniem Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Delegatura w Siedlcach, zawartymi w Decyzji nr 316/DS/14 z dnia r. Program badań zakłada przebadanie obszarów wskazanych przez w raporcie z badań nieinwazyjnych (patrz załącznik graficzny do wniosku). Wykopy badawcze zostaną osadzone w siatce współrzędnych geodezyjnych umożliwiającej nawiązanie do już odkrytych pochówków. Obiekty archeologiczne zlokalizowane w ramach granic strefy badań zostaną całkowicie rozpoznane i wyeksplorowane. W trakcie badań wykopaliskowych zakładane jest stałe użycie wykrywacza metalu. Wszelkie zmiany i rozszerzenia zakresu badań archeologicznych (wynikające z odsłonięcia obiektów archeologicznych) objętych niniejszym programem, wymagać będą nowych, stosownych ustaleń pomiędzy Inwestorem, Mazowieckim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków Delegatura w Siedlcach i Wykonawcą badań. W trakcie badań zostanie sporządzona dokumentacja opisowa, rysunkowa, fotograficzna i pomiarowa zgodna z wymogami Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Materiały zabytkowe ewentualnie pozyskane w trakcie badań zostaną przekazane do stosownej jednostki muzealnej. 4

5 Ryc. 1. Kałuszyn, gm. loco, lokalizacja działki nr ew. 2519/1, skala 1:

6 2. DECYZJA O PRZEPROWADZENIU BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH 2.1. Etap I 6

7 7

8 8

9 2.2. Etap II 9

10 10

11 11

12 12

13 3. SPRAWOZDANIE Archeologiczne badania wykopaliskowe w Kałuszynie, przeprowadzono na wniosek Burmistrza Miasta Kałuszyn, na działce nr ew. 2519/1, w miejscu domniemanego grobu powstańców styczniowych. Prace badawcze przebiegały w dwóch etapach zgodnie z decyzjami: nr 305/DS/14 z dnia r. i nr 393/DS/14 z dnia r., wydanymi przez Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie Delegatura w Siedlcach. Pierwszy etap badań przeprowadzono w dniach r.; etap drugi przeprowadzono w dniach r Rys historyczny Kałuszyn to miasto we wschodniej części województwa mazowieckiego, należące do powiatu mińskiego, położone nad niewielką rzeką Witówką. Według podziału fizyczno geograficznego, Kałuszyn znajduje się w obrębie Niziny Południowopodlaskiej na Wysoczyźnie Kałuszyńskiej. 1 Miasto otrzymało prawa miejskie w 1718 r. z nadania króla Augusta II Mocnego. 2 W okresie swego najwcześniejszego istnienia pozostawało poza głównymi szlakami handlowymi biegnącymi na wschód (Ryc. 2). Sytuacja ta ulega zmianie po wybudowaniu przez Rosjan w latach , uregulowanego bitego traktu prowadzącego z Warszawy w kierunku Siedlec i dalej do Brześcia (Ryc. 3). Rozwój miasta hamowały liczne działania wojenne przetaczające się przez ziemie mazowieckie od końca XVIII- do lat 40. XX wieku. Poważnych zniszczeń doznał Kałuszyn w czasie Kampanii Napoleońskiej, a następnie podczas trzykrotnych walk w mieście w czasie Powstania Listopadowego. Kolejny, ostatni, a zarazem najdotkliwszy, akt zniszczenia miasta nastąpił w okresie Drugiej Wojny Światowej. W tym czasie miała miejsce bitwa pod Kałuszynem, stoczona podczas Kampanii Wrześniowej 1939 r. oraz zagłada ludności żydowskiej w latach Jerzy Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa, Filip Sulmierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, s. 728, Warszawa, Źródło: Krystyna Kubiak, Kałuszyn: rys historyczny miasta, Szkice Podlaskie 2, s , 1986; Andrzej Wocial, Powstanie Styczniowe 1863 r. w powiecie stanisławowskim, Rocznik Mińsko Mazowiecki 5, s , 1999; Wikipedia. 13

14 Ryc. 2. Fragment Mapy Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, Londyn, 1792 r. wykonanej na podstawie Mapy Polski, G. A. Rizzi Zannoni, Paryż, 1772 r. (Źródło: stare mapy.org). Ryc. 3. Fragment Mapy Jeneralnej Województwa Mazowieckiego, Juliusz Colberg, 1826 r. (Źródło: MAPSTER, Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej). 14

15 3.2. Badania W pracach terenowych uczestniczyli: mgr Andrzej Jankowski (kierownik badań), dr Hanna Mańkowska-Pliszka (antropolog), mgr Andrzej Jaskuła (archeolog), mgr Magdalena Antos (archeolog), mgr Katarzyna Wojdyna (archeolog), Renata Kuszel, Jakub Kowalik, Kamil Rokicki, Piotr Rokicki i Kamil Gugała (pracownicy techniczni). Działka podlegająca procedurze badawczej znajduje się na terenie targowiska miejskiego po północnej stronie ul. Chopina. W pierwszym etapie prac, w celu rozpoznania terenu wokół postumentu krzyża upamiętniającego powstanie styczniowe, przebadano obszar o powierzchni około 34 m². Etap drugi badań podyktowany znaleziskami pochówków w etapie pierwszym oraz rozpoznaniem georadarowym terenu 4, objął powierzchnię około 162 m². (Decyzja str. 12, Ryc. 4). Ryc. 4. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Lokalizacja terenu badanego w pierwszym etapie. 4 Marek Lisowicz, Opracowanie badań georadarowych w Kałuszynie, sierpień 2014 r. Materiały znajdują się w archiwum MWKZ w Warszawie oraz Urzędu Miasta Kałuszyn. 15

16 Prace prowadzono przy użyciu sprzętu mechanicznego (usunięcie współczesnego nadkładu niwelacyjnego) i ręcznie (eksploracja historycznych nawarstwień i obiektów). W trakcie eksploracji szeroko wykorzystywano detektor metali. Struktury i nawarstwienia dokumentowane były opisowo, fotograficznie i ortofotograficznie. Ortofotografie zostały wpisane w miejską siatkę geodezyjną na podstawie pomiarów wykonanych przez Biuro Usług Geodezyjnych Grażyna i Czesław Waldemar Żółkowscy. System oznaczeń jednostek stratyfikacyjnych zastosowany w dokumentacji i opisie: - jednostka warstwowa: w tekście ( ), na fotografii i ortofotografii ; - jednostka nie warstwowa: w tekście [ ], na fotografii i ortofotografii ; W trakcie badań odsłonięto, przebadano i zadokumentowano łącznie 28 obiektów w tym 9 mogił zawierających szczątki ludzkie. Zadokumentowano również ceglany postument krzyża, w którym także zdeponowane były silnie rozdrobnione kości ludzkie (Analiza antropologiczna, str. 69). Szczątki złożone w mogiłach spoczywały w układzie anatomicznym, nie nosiły śladów współczesnych naruszeń i zalegały na głębokości około 0,60-0,80 m poniżej poziomu gruntu, z którego rozpoczęto eksplorację archeologiczną tj. około 181,04 m. Rozpoczynając badania wykopaliskowe w pierwszej kolejności przystąpiono do uporządkowania i oczyszczenia terenu w przygotowaniu wykopu badawczego, oznaczonego numerem 1, do eksploracji (Fot.1). 16

17 Fot. 1. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Widok terenu prac od południowego-zachodu. Pierwszy wykop badawczy obejmował prostokątny w zarysie plac wokół ceglanego postumentu, na którym pierwotnie wznosił się krzyż z napisem upamiętniającym walki powstańcze z roku Od strony zachodniej postumentu znajdowały się pnie po usuniętych drzewach, prawdopodobnie akacjach. Natomiast od strony południowej znajdowała się warstwa niwelacyjna przykrywająca strop jamy grobowej odkrytej w lipcu 2014 r. w trakcie rozpoznania sondażowego obiektu dokonanego przez członków Stowarzyszenia Eksploratorzy.pl pod archeologicznym patronatem mgr Witolda Migala z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Wstępne prace archeologiczne rozpoczęte 15 lipca 2014 r., skupiły się na usunięciu współczesnych nadkładów niwelacyjnych i destrukcyjnych oraz oczyszczeniu planu wykopu na poziomie calca i ceglanego postumentu [31] (Fot. 2, 3). 17

18 Fot. 2. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Plantowanie wykopu na poziomie calca i oczyszczanie ceglanego postumentu; widok od północy. Fot. 3. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Ceglano-kamienny postument krzyża z lat 30. XX wieku po odczyszczeniu; widok od północnego wschodu. 18

19 Podczas doczyszczania powierzchni wokół postumentu [31] znaleziono w humusie monetę egipską (Fot. 4). 2 cm Fot. 4. Egipska moneta obiegowa o nominale 5 Millieme z roku Moneta o wadze 3,9 gram i średnicy 21 mm wykonana jest z miedzioniklu. Opis: rok: 1342 (1924) ١٩٢٤ ١٣٤٢. Źródło: colnect.com. Eksploracja prowadzona w pierwszej kolejności w południowej części wykopu potwierdziła obecność jamy grobowej z zachowanymi szczątkami ludzkimi. Dalsze prace wokół postumentu ujawniły kolejne pochówki. Jednostka stratyfikacyjna oznaczona w trakcie opracowywania materiałów z badań numerem [31] to wymieniany już często postument metalowego krzyża z lat 30. XX w., upamiętniającego Powstanie Styczniowe. Postument o wymiarach ok. 210 cm (NS) x 180 cm (EW) wykonano z kamieni i cegieł związanych zaprawą wapienną. Niektóre z cegieł nosiły sygnaturę PUSTELNIK. W przyziemnych partiach fundamentu zachowały się nieznaczne fragmenty wapiennego tynku pokrywającego pierwotnie cegły. Nie nazbyt starannie wykonany postument spoczywał na ławie kamiennej z dużych rozmiarów kamieni polnych ułożonych bezpośredni na calcu we wkopie fundamentowym o głębokości ok. 50 cm i wymiarach ok. 160 cm (NS) x 120 cm (EW). Zgodnie z decyzją konserwatorską fundament po uprzednim zadokumentowaniu został całkowicie rozebrany (Fot. 5, 6, 7). 19

20 Fot. 5. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Widok postumentu i jego posadowienia od wschodu. Fot. 6. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Plan postumentu. 20

21 Fot. 7. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Fragment cegły oznaczonej sygnaturą PUSTELNIK.. Podczas oczyszczania postumentu [31], okazało się, że w nim także zalegają fragmenty kości ludzkich. Szczątki ludzkie tj. fragmenty kości długich i czaszki/czaszek spoczywały w południowej części postumentu [31] przelane zaprawą wapienną (Fot. 8). Fot. 8. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Ceglano-kamienny postument krzyża z lat 30. XX w. Widoczne fragmenty kości długich i czaszki zdeponowane w zaprawie wiążącej konstrukcję postumentu. 21

22 Pierwszy etap badań zakończyło całkowite wybranie wkopu fundamentowego postumentu [31] oraz dokumentacja posadowienia kamiennej ławy fundamentowej (Fot. 9). Fot. 9. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Kamienna ława postumentu; widok od południa. Po odsłonięciu stropów jam zaklasyfikowanych jako obiekty przystąpiono do ich eksploracji i dokumentacji (Fot 10). Fot. 10. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wschodnia część wykopu z widocznymi wkopami po słupach. Obiekt nr 5 to prawdopodobnie ślad po posadowieniu drewnianego krzyża. 22

23 Obiekt nr 1 Jama grobowa o regularnym, dobrze widocznym zarysie, zbliżonym do prostokąta o wymiarach 220 x 90 cm, usytuowana w linii NW-SE. Na spągu nieckowatej jamy, o zachowanej głębokości ok. 57 cm, zalegały w układzie anatomicznym szczątki dwóch ludzi. Szkielety były silnie zniszczone, zwłaszcza kości kończyn i czaszek. W obrębie szkieletu nr 1 znaleziono jeden silnie skorodowany guzik metalowy. Natomiast przy szkielecie nr 2 znaleziono trzy guziki wykonane ze skóry o grubości ok. 4 mm, oraz, spoczywający pod nim bezpośrednio na piaszczystym calcu spągu jamy grobowej, fragment bliżej nie określonego przedmiotu wykonanego ze skóry (być może fragment ubrania lub oporządzenia, stan zachowania przedmiotu nawet po konserwacji nie pozwala na precyzowanie jego przeznaczenia). W stropowej partii grobu, w jego bezpośrednim sąsiedztwie, rysowały się otwory odwiertów sondażowych o średnicy około 5 cm, wykonanych przez grupę filmową z programu TVP 3 Było nie minęło w pierwszej połowie 2014 r. Chronologia: nowożytność, XIX w. (Fot. 11, 12; Ort. 1, 4; Tab. 1: 1, 2; Inw. zab. str. 52). 1 2 Fot. 11. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Plan na stropie obiektu nr 1, widok od północy. Północna część jamy grobowej przesłonięta była nasypem, na którym wznosił się ceglany postument krzyża. Po zachodniej stronie jamy grobowej, na powierzchni calca widoczne były ślady odwiertów sondażowych. 23

24 2 1 Fot. 12. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Plan obiektu nr 1 z oznaczeniem pochówków. Obiekt nr 2 Jama o zarysie planu zbliżonym do owalu o wymiarach 60 x 40 cm. W profilu obiekt rysował się jako płytka niecka o głębokości około 25 cm. Wypełnisko wkopu stanowił żółty calcowy piasek i brunatna próchnica. W centralnej partii obiektu zachowały się szczątki silnie spróchniałego słupa, być może związanego z ogrodzeniem krzyża. Chronologia: nowożytność, XIX/XX w. (Fot. 10, 13; Ort. 1, 4). Fot. 13. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Profil północny obiektu nr 2. 24

25 Obiekt nr 3 Jama o zarysie planu zbliżonym do prostokąta o wymiarach 100 x 70 cm. W profilu obiekt rysował się jako niecka o prostych ścianach sięgających głębokości około 60 cm. Wypełnisko jamy stanowił żółty calcowy piasek, szarobrunatna ziemia i brunatna próchnica W centralnej partii zachowały się szczątki silnie spróchniałego słupa, którego pierwotna średnica mogła wynosić około 20 cm. Znaczna odległość słupa od postumentu [31] nie pozwala wiązać go z drewnianym ogrodzeniem krzyża. Chronologia: nowożytność, XIX/XX w. (Fot. 10, 14; Ort. 1, 4). Fot. 14. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Profil północny obiektu nr 3. 25

26 Obiekt nr 4 Jama o regularnym, zbliżonym do prostokąta, zarysie planu i wymiarach 70 x 80 cm. W profilu obiekt rysował się jako niecka o prostych ścianach i głębokości około 45 cm. Wypełnisko wkopu stanowił żółty calcowy piasek, szarobrunatna ziemia i brunatna próchnica. Funkcji obiektu nie określono. Chronologia: nowożytność, XIX/XX w. (Fot. 7, 12; Ort. 1, 4). Fot. 15. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Profil północno wschodni obiektu nr 4. Obiekt nr 5 Jama o zarysie planu zbliżonym do wydłużonego owalu o wymiarach 100 x 70 cm. W profilu obiekt rysował się jako nieregularna niecka sięgająca głębokości około 50 cm. Wypełnisko wkopu stanowił żółty calcowy piasek, szarobrunatna ziemia i brunatna próchnica W części północnej obiektu zalegał silnie spróchniały słup, którego pierwotna średnica mogła wynosić około 20 cm. Na stropie obiektu słup otaczało osiem kamieni polnych o średnicy około cm. Wzmocnienie posadowienia słupa pozwala przypuszczać, że obiekt mógł być pozostałością, wcześniejszego niż postument ceglany, drewnianego krzyża upamiętniającego mogiłę. Chronologia: nowożytność, XIX/XX w. (Fot. 10, 16; Ort. 1, 4). 26

27 Fot. 16. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Profil zachodni obiektu nr 5. Obiekt nr 6 Jama o zarysie planu zbliżonym do owalu o wymiarach 80 x 60 cm. W profilu obiekt rysował się jako płytka niecka o głębokości około 35 cm. Wypełnisko wkopu stanowił żółty calcowy piasek, jasnobrunatno szara ziemia i brunatna próchnica. W centralnej partii obiektu zachowały się szczątki silnie spróchniałego słupa. Chronologia: nowożytność, XIX/XX w. (Fot. 10, 17; Ort. 1, 4). Fot. 17. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Profil wschodni obiektu nr 6. 27

28 Obiekt nr 7 Na poziomie calca jama miała zarys owalu o wymiarach 60 x 50 cm. Eksploracja obiektu wykazała, że mamy tu do czynienia z dwoma niewielkimi wkopami o głębokości ok. 27 i 18 cm. Wypełniska wkopów oznaczonych wspólnym numerem stanowiła ciemnobrunatno szara ziemia i brunatna próchnica Funkcji obiektu nie określono. Chronologia: nowożytność, XIX/XX w. (Fot. 10, 18; Ort. 1, 4). Fot. 18. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Profil wschodni obiektu nr 7. Obiekt nr 8 Jama grobowa o regularnym zarysie zbliżonym do owalu o wymiarach 170 x 80 cm, usytuowana w linii E-W. Na spągu nieckowatej jamy zalegały w układzie anatomicznym szczątki trzech ludzi. Szkielety były silnie zniszczone, zwłaszcza kości kończyn i czaszek. Szkielety nr 1 i 2 ułożone były głowami na wschód, natomiast bezgłowy szkielet nr 3 ułożony był w kierunku zachodnim. Układ zachowanych szczątków wskazywał, że pochowani tu ludzie zostali wrzuceni do jamy grobowej twarzami skierowanymi do dołu. Chronologia: nowożytność, XIX w. (Fot. 19; Ort. 1, 4). 28

29 1 3 2 Fot. 19. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Plan obiektu nr 8. Obiekt nr 9 Jama grobowa o regularnym, dobrze widocznym, zarysie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 180 x 90 cm, usytuowana w linii E-W. Na spągu nieckowatej jamy o zachowanej głębokości ok. 55 cm, zalegały w układzie anatomicznym szczątki dwóch ludzi. Szkielety były silnie zniszczone, zwłaszcza kości kończyn. Zasadniczych zniszczeń szkieletów dokonano w trakcie wykonywania wkopu fundamentowego pod postument [31] w latach 30. XX w. Wkop ten poważnie uszkodził czaszkę szkieletu nr 1 oraz całkowicie zniszczył górną partię (poniżej linii żeber) szkieletu nr 2. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że kości z uszkodzonych szkieletów pochowano w południowej ścianie postumentu (patrz str. 21). W trakcie eksploracji w obrębie szkieletu nr 1, na wysokości klatki piersiowej, znaleziono fragment metalowego krzyżyka oraz metalową ikonę. Chronologia: nowożytność, XIX w. (Fot. 20, 21, 22; Ort. 1, 4; Tab. 1: 3, 4). 29

30 2 [31] 1 Fot. 20. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Obiekt nr 9 w trakcie eksploracji; widok od zachodu. Fot. 21. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Obiekt nr 9, szkielet nr 1, fragment metalowego krzyżyka. 30

31 2 [31] 1 Fot. 22. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Plan obiektu nr 9. Obiekt nr 10 Jama grobowa o regularnym, dobrze widocznym, zarysie zbliżonym do silnie wydłużonego owalu o wymiarach 170 x 60 cm, usytuowana w linii N-S. Na spągu nieckowatej jamy zalegały w układzie anatomicznym szczątki jednego człowieka. Szkielet był ogólnie silnie zniszczony. W trakcie eksploracji w obrębie szkieletu, na wysokości bioder, znaleziono fragment bliżej nie określonego skórzanego przedmiotu. Chronologia: nowożytność, XIX w. (Fot. 23; Ort. 1, 4). Fot. 23. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Plan obiektu nr

32 Obiekt nr 11 Jama o regularnym, dobrze czytelnym, kolistym zarysie o średnicy ok. 120 x 110 cm i głębokości ok. 52 cm. Wypełnisko jamy stanowiła ciemnobrunatno szara średnio zwarta ziemia. Na stropie obiektu znaleziono dwa luźne fragmenty kości długich człowieka oraz fragment kości bydlęcej. Jama to prawdopodobnie wkop śmietniskowy związany z zagospodarowywaniem terenu targowiska. Chronologia: nowożytność, XIX/XX w. (Fot. 24; Ort. 1, 4). Fot. 24. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Profil południowy obiektu nr

33 Drugi etap badań nastąpił po około półtoramiesięcznej przerwie. W tym czasie trwały przygotowania do nieinwazyjnego (georadarowego) rozpoznania terenu w poszukiwaniu kolejnych mogił. Badania, zgodne z zaleceniami konserwatorskimi zawartymi w wymienionej już na wstępie opracowania Decyzji nr 316/DS/14 z dnia r., objęły obszar o powierzchni około 162 m², podzielony na sześć otwieranych kolejno wykopów. Zgodnie ze wskazaniami georadaru archeologicznymi badaniami wykopaliskowymi objęto w pierwszej kolejności obszary oznaczone jako wykopy nr 2 i 3 (Plan zbiorczy str. 52; Ort. 4). To właśnie tu badania geofizyczne wskazały największe anomalie w układzie nawarstwień, sugerujące możliwość zalegania tam pochówków. 5 Po mechanicznym usunięci kostki brukowej i serii warstw niwelacyjnych związanych z jej układaniem przystąpiono do metodycznej eksploracji (Fot. 25). Fot. 25. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Usuwanie kostki brukowej i jej podbudowy na obszarze wykopu nr 2; widok od zachodu. Opisy eksplorowanych i dokumentowanych obiektów umieszczone będą poniżej w ramach opisów poszczególnych wykopów. 5 M. Lisowicz, Opracowanie badań georadarowych w Kałuszynie, 2014 r. 33

34 Wykop nr 2 Na poziomie piaszczystego calca odsłonięto sześć jam, z których dwie okazały się być śladami po pracy koparki (utwardzanie placu targowego, 2014 r.), a kolejne cztery były bliżej nieokreślonymi chronologicznie i funkcjonalnie obiektami. Stropy jam pokrywała warstwa niwelacyjna i podsypka pod betonową kostkę brukową (Fot. 26, 27). Fot. 26. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 2, plan na poziomie calca z licznymi wkopami współczesnymi; widok od wschodu. Fot. 27. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 2, fragment środkowy profilu zachodniego z widocznym układem współczesnych warstw niwelacyjnych zdeponowanych na calcu. 34

35 Plan wykopu przecinały ponad to dwa wkopy fundamentowe wiat targowych wykonane w roku Średnica wkopów pod betonowe ławy sięgała ok. 3,00 m (Fot. 28). Fot. 28. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 2, profil północny oraz plan na poziomie betonowej ławy fundamentowej wiaty; widok od południa. Obiekt nr 12 Jama z dobrze czytelnym, nieregularnym, silnie wydłużonym zarysem o wymiarach ok. 200 x 70 cm i głębokości ok. 10 cm. Wypełnisko jamy stanowiła ciemnobrunatno szara średnio zwarta ziemia. Jama to ślad pracy ciężkiego sprzętu mechanicznego z okresu współczesnego zagospodarowywania terenu targowiska. Chronologia: nowożytność, XXI w. (Fot. 26; Ort. 4). Obiekt nr 13 Jama z dobrze czytelnym, nieregularnym zarysem o wymiarach ok. 190 x 90 cm i głębokości ok. 35 cm. Wypełnisko jamy stanowiła brunatno szara średnio zwarta ziemia z fragmentami cegieł i zaprawy wapiennej. Być może jamę należy wiązać z posadowieniem drewnianego słupa bliżej nieokreślonej konstrukcji (np. stragan) funkcjonującej na placu targowym. Chronologia: nowożytność, XIX/XX w. (Fot. 26, 29; Ort. 4). 35

36 Fot. 29. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 2, obiekt nr 13, profil północno zachodni. Obiekt nr 14 Jama z nieregularnym zarysem o wymiarach ok. 120 x 70 cm i głębokości od ok. 5 cm do ok. 15 cm. Wypełnisko jamy stanowiła żółtobrunatno szara średnio zwarta ziemia. Jama to ślad pracy ciężkiego sprzętu mechanicznego z okresu współczesnego zagospodarowywania terenu targowiska. Chronologia: nowożytność, XXI w. (Fot. 26, 30; Ort. 4). Fot. 30. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 2, obiekt nr 14, profil południowo zachodni. 36

37 Obiekt nr 15 Niewielka nieckowata jama o owalnym zarysie planu o wymiary ok. 40 x 30 cm i głębokości ok. 20 cm. Wypełnisko jamy stanowiła jasnoszaro żółta średnio zwarta ziemia. W centralnej partii obiektu zalegały resztki silnie spróchniałego drewna. Obiekt to być może spąg jamy związanej z posadowieniem drewnianego słupa bliżej nieokreślonej konstrukcji (np. stragan) związanej z targowiskiem. Chronologia: nowożytność (Fot. 31; Ort. 4). Obiekt nr 16 Niewielka jama o średnicy planu ok. 20 cm i głębokości ok. 15 cm. Wypełnisko jamy stanowiła szarożółta średnio zwarta ziemia. Funkcja i datowanie jamy pozostały nieokreślone Chronologia: nowożytność (Fot. 31; Ort. 4). Fot. 31. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 2, obiekty nr 15 i 16, profil południowo wschodni. Obiekt nr 17 Nieckowata jama o owalnym zarysie planu o wymiary ok. 50 x 30 cm i głębokości ok. 40 cm. Wypełnisko jamy stanowiła ciemnobrunatno szarożółta średnio ziemia. Funkcja i datowanie jamy pozostały nieokreślone. Chronologia: nowożytność (Fot. 32; Ort. 4). 37

38 Fot. 32. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 2, obiekt nr 17, profil północny. Wykop nr 3 Zgodnie ze wskazaniami georadaru wykop wytyczono przy ścianie południowej pawilonu handlowego, na wschód od dotychczas eksplorowanych obszarów. Odsłonięto tu kolejny zbiorowy pochówek, a eksplorację wykopu ograniczono do przestrzeni umożliwiającej pełne rozpoznanie i zadokumentowanie obiektu. Obiekt nr 18 Jama grobowa o regularnym, dobrze widocznym, zarysie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 160 x 70 cm, usytuowana w linii NW-SE. Na spągu nieckowatej jamy o zachowanej głębokości ok. 25 cm, zalegały w układzie anatomicznym szczątki dwóch ludzi. Szkielet nr 1, zdeponowany w grobie jako pierwszy, zalegał głową w kierunku południowym. Natomiast szkielet nr 2 zalegał w kierunku północnym. Szkielety były silnie zniszczone; zwłaszcza kości kończyn. Zasadniczych zniszczeń szkieletów dokonano w trakcie wykonywania wkopu fundamentowego [26] pod pawilon handlowy w latach 90. XX w. Wkop ten zniszczył kości stóp szkieletu nr 1 oraz górną partię (do wysokości kości udowych) szkielet nr 2. Chronologia: nowożytność, XIX w. (Fot. 33; Ort. 4). 38

39 1 2 Fot.33. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 3, plan na poziomie grobu 18; widok od północy. Wykop nr 4 Wykop wytyczono na południe od wykopów nr 1, 2 i 3. Według wskazań georadaru znajdowało się tu cztery jamy, które należało poddać weryfikacji wykopaliskowej. Na poziomie calca zarysowały się trzy zaciemnienia oznaczone jako obiekty nr 19, 20 i 21. Czwarty obiekt był wyeksplorowaną już w pierwszym etapie badań jamą grobową nr 8. Odczyszczony i zadokumentowany fotograficznie plan wykopu oraz jego profile ukazały zasięg korytowania terenu, jakie przeprowadzono w związku z budową nawierzchni placu targowego sięgało głębokości ok. 50 cm (Fot. 34, 35). Wykop nr 4 okazał się w pełni jałowy pod względem archeologicznym Fot. 34. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 4, profil wschodni. 39

40 Fot. 35. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 4, plan na poziomie calca; widok od zachodu. Obiekt nr 19 Eksploracja obiektu, zlokalizowanego we wschodniej części wykopu, wykazała, że był to ślad pracy ciężkiego sprzętu gąsienicowego lub kołowego, który mógł być używany do urządzania placu w bliżej nie sprecyzowanym czasie. Chronologia: nowożytność, XX/XXI w. Obiekt nr 20 Obiekt zlokalizowano w południowo wschodnim narożniku wykopu. Zarejestrowany fragment planu obiektu miał wymiary ok. 360 x 130 cm. Eksploracja wykazała, że we wkopie o głębokości ok. 120 cm, poniżej współczesnego poziomu użytkowego targowiska, ułożono plastikową rurę kanalizacyjną o średnicy ok. 20 cm. Instalacja odpływu została wykonana prawdopodobnie pod koniec XX- lub w pierwszej dekadzie XXI stulecia. Chronologia: nowożytność, XX/XXI w. (Fot. 36, 37). Fot. 36. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 4, profil wschodni. 40

41 Fot. 37. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 4, profil południowy. Obiekt nr 21 Obiekt zlokalizowany w środkowej części wykopu okazał się naturalną pozostałością po usuniętym niegdyś drzewie. W piaszczystym calcu zaobserwowano płytkie sięgające ok. 2-3 cm głębokości jasnobrunatno szare przemycie i korzeń (Fot. 38). Fot. 38. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 4, plan obiektu

42 Wykop nr 5 Wykop stanowił rozszerzenie wykopu nr 3. Również w tym przypadku nie odsłonięto warstw i obiektów archeologicznych. Zgodnie ze wskazaniami georadaru, tuż przy ścianie południowej budynku handlowego, rysowało się niewielkich rozmiarów zakłócenie struktur ziemnych. W bliskim sąsiedztwie zaś znajdował się grób oznaczony jako obiekt nr 18. Eksploracja wykopu odsłoniła jednak wyłącznie calec, a zakłócenia warstw miały naturalny geologiczny charakter (Fot. 39). Fot. 39. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 5, plan na poziomie calca; widok od zachodu. Wykop nr 6 Najistotniejszych odkryć, z punktu widzenia ilości pozyskanych zabytków, a co za tym idzie, uzyskania możliwości datowania pochówków, dokonano w trakcie eksploracji tego właśnie wykopu. Na planie piaszczystego calca zlokalizowano cztery jamy grobowe nr 22, 23, 24 i 25 oraz trzy obiekty nr 26, 27 i 28 o nowożytnej i współczesnej proweniencji (Charakterystyka obiektów, str. 55). Obiekt nr 22 Jama grobowa o regularnym zbliżonym do prostokąta zarysie planu i wymiarach ok. 330 x 250 cm. Płaskie dno jamy z przegłębieniem w części północnej sięgało ok. 45 cm głębokości od poziomu wyróżnienia. W trakcie wyodrębniania zalegających w układzie anatomicznym szczątków ludzkich okazało się, że w grobie złożono dziewiętnaście osób, 42

43 ułożonych na sobie w trzech warstwach twarzami do góry. Szkielety zdeponowane najwyżej spoczywały zorientowane w kierunku NW-SE (Fot. 40). Warstwa szkieletów zalegających niżej ułożona została w kierunku SW-NE (Fot. 41, 42). Na piaszczystym dnie jamy grobowej zalegały szkielety w układzie identycznym z warstwą najwyższą (Fot. 43). Fot. 40. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 6, obiekt 22, plan 1 na poziomie stropu obiektu; widok od południowego zachodu. Fot. 41. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 6, obiekt 22, plan 2; widok od zachodu. 43

44 Fot. 42. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 6, obiekt 22, plan 2; widok od zachodu. Eksplorację obiektu nr 22 zakończono w jego północnej części, na trzecim poziomie zalegania pochówków. Tu, z uwagi na najniższy poziom zalegania ciał, ich silne zniszczenie i zespolenie w wyniku procesów postdepozycyjnych, wydzielenie poszczególnych osobników nastręczało najwięcej trudności. Bezpośredni udział w eksploracji antropologa pozwolił wydzielić szczątki ośmiu osób pochowanych w najniższej partii obiektu. Fot. 43. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 6, obiekt 22, plan 3; widok od północy. 44

45 Eksploracja obiektu przyniosła liczne znaleziska w postaci guzików mundurowych, klamerek od pasków, haftek i fragmentów skórzanego oporządzenia, a także miedzianej obrączki. Wśród guzików znajdowały się egzemplarze z oznakowaniem francuskich pułków wchodzących w skład wojsk napoleońskich z okresu wojny z Rosją w 1812 r. W środkowo zachodniej i północnej partii dna jamy grobowej odsłonięto także silnie zniszczone fragmenty skórzanego ubrania lub oporządzenia wojskowego. Chronologia: nowożytność, 1 poł. XIX w. (Fot. 44; Tab. 2; Ort. 4, 5, 6). a b Fot. 44. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 6, obiekt 22, plan 2; (a) fragment skórzanego oporządzenia, (b) obrączka spoczywająca na palcu pochowanego. Obiekt nr 23 Jama grobowa usytuowana na wschód od obiektu nr 22, niemal stycznie do niego. Zarys planu jamy, w kształcie zbliżony do prostokąta, miał wymiary 195 x 95 cm. W grobie złożono szczątki dwóch osobników w porządku anatomicznym z głowami zwróconymi na północny zachód. Szkielety były słabo zachowane i dodatkowo zniszczone przez nowożytny wkop oznaczony jako obiekt nr 28, przecinający przez środek jamę grobową. W obrębie szkieletu nr 2 położonego w części wschodniej obiektu, znaleziono guzik mundurowy. Chronologia: nowożytność, 1 poł. XIX w. (Fot. 45; Tab. 1: 6; Ort. 4, 7). 45

46 1 2 Fot. 45. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 6, plan obiektu 23; widok od południowego wschodu. Obiekt nr 24 Jama grobowa usytuowana dalej na wschód od obiektu nr 23, w linii do niego równoległej. Plan jamy, w kształcie zbliżony do prostokąta, miał wymiary 180 x 80 cm. W grobie złożono szczątki jednego człowieka w porządku anatomicznym z głową zwróconą na północny zachód. Szkielet był słabo zachowany i dodatkowo zniszczony przez nowożytny wkop oznaczony jako obiekt nr 28. W północno wschodniej części wypełniska jamy grobowej znaleziono guzik mundurowy. W przeciwieństwie do pozostałych pochówków szczątki ludzkie znalezione w tym grobie były silnie skurczone, co świadczyć może, że złożono tu osobnika w stanie stężenia pośmiertnego. Chronologia: nowożytność, 1 poł. XIX w. (Fot. 46; Tab. 1: 7; Ort. 4, 7). 46

47 Fot. 46. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 6, plan obiektu 24; widok od południa. Obiekt nr 25 Jama grobowa usytuowana w północno wschodniej części wykopu. Plan jamy, w kształcie zbliżony do owalu, miał wymiary 170 x 90 cm. W grobie złożono szczątki dwóch ludzi w porządku anatomicznym. Lepiej zachowany szkielet nr 1 ułożono głową w kierunku północno wschodnim. Szkielet nr 2, z którego zachowały się jedynie kości długie nóg ułożony był w kierunku południowo zachodnim. Szkielety były słabo zachowane. Szkielet nr 2 został ponadto uszkodzony przez nowożytny wkop o charakterze rabunkowym oznaczony numerem [47]. W wypełnisku wkopu rabunkowego znaleziono silnie zardzewiały kapsel od butelki, który można datować na XX/XXI w. W obiekcie znaleziono osiem guzików mundurowych i jedną klamrę od paska. Chronologia: nowożytność, 1 poł. XIX w. (Fot. 47, 48; Tab. 3; Ort. 4, 7). 47

48 2 1 Fot. 47. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 6, plan obiektu 25; widok od południa. Fot. 48. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 6, plan obiektu 25; widok od północy. Fotografia ukazuje lokalizację trzech guzików mundurowych w obrębie kolana i kości podudzia szkieletu. 48

49 Obiekt nr 26 Wkop fundamentowy pawilonu handlowego wzniesionego w latach 90. XX w.; szerokości wkopu wynosiła ok. 60 cm, a jego głębokości nie rozpoznawano. Chronologia: nowożytność, lata 90. XX w. (Fot. 49; Ort. 4). Obiekt nr 27 Obiekt odsłonięto wzdłuż profilu północnego wykopu. Od wschodu został on przecięty wkopem fundamentowym [26], a od zachodu wkopem pod wiatę [41]. Wypełnisko stanowiła ciemnobrunatno szara ziemia. Odsłonięta w wykopie część obiektu miała szerokość około 80 cm i głębokość ok. 40 cm. W wypełnisku nie znaleziono elementów datujących wkop. Chronologia: nowożytność (Fot. 49; Ort. 4). Obiekt nr 28 Obiekt zlokalizowany w części północno wschodniej wykopu to być może pozostałość wkopu pod instalację elektryczną (wypełnisko wkopu było jednak puste; mógł więc to być wkop pod planowaną instalacją lub instalacje tę już usunięto). Szerokość wkopu wynosiła ok. 30 cm, a głębokość na zarejestrowanym poziomie sięgała ok. 20 cm. Chronologia: nowożytność (Fot. 49; Ort. 4). Fot. 49. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 6, plan z obiektami 26, 27 i 28; widok od południa. 49

50 Wykop nr 7 Ostatnim etapem badań archeologicznych placu targowego była eksploracja wykopu nr 7. Obszar o wymiarach 3,00 x 3,00 m, został także wytypowany w trakcie badań geofizycznych. Eksploracja wykopu wykazała jedna w pełni naturalny układ nawarstwień zalegający poniżej kostki brukowej i utwardzenia jej podłoża. Nie zaobserwowano również żadnych ingerencji w trakcie prowadzonych prac budowlanych. Należy więc przyjąć, że wskazania georadaru odnosiły się wyłącznie do naturalnych, geologicznych anomalii gruntu (Fot. 50). Fot. 50. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Wykop nr 7, profil zachodni. 50

51 4. WNIOSKI KONSERWATORSKIE Przeprowadzone badania wykopaliskowe w pełni wyczerpały zakres prac przewidziany decyzjami konserwatorskimi. Podczas prac wydzielono 28 obiektów w tym 9 jam grobowych zawierających szczątki 37 ludzi (Ryc. 5, 6). Wyniki badań wykopaliskowych oraz analiza ludzkich szczątków kostnych i zabytków ruchomych pozwalają na bliższe określenie wieku i przynależności kulturowej ludzi pochowanych w dziewięciu mogiłach. Podstawowymi wskazówkami przy datowaniu zespołu grobów były licznie reprezentowane guziki 24 egzemplarze w tym głównie mundurowe. Analiza artefaktów pozwala powiązać je z szeroko pojętymi elementami wyposażenia wojskowego. 6 Jeśli połączymy to z wynikami analiz antropologicznych, w których mowa jest o przeważającym młodym wieku pochowanych tu ludzi oraz stanie kości świadczącym o doznanych urazach 7, możemy w pełni przyjąć fakt, że mamy do czynienia z mogiłami poległych żołnierzy. Materiał zabytkowy pozwala wiązać pochówki z okresem wojen napoleońskich. 8 Przypadkowy układ grobów oraz znaczna ilość pochowanych tu osób, może wskazywać na to, że ich powstanie nie jest wynikiem jednej akcji. Kałuszyn znajdował się na trasie przemarszu wojsk Napoleona w trakcie wojny z Rosją w roku Liczba ciał oraz ich układ sugeruję, że pochówki mogły być deponowane właśnie w trakcie tych działań wojennych; być może na obszarze dzisiejszego targowiska funkcjonował szpital polowy. Ostatecznego rozwiązania problemu związanego z odkrytym zespołem mogił należy szukać w kwerendzie historycznej ukierunkowanej na okres wojen napoleońskich. Ustalenia zespołu badawczego wskazują, że należy wykluczyć iż odnaleziony zespół pochówków związany był z mogiłą zbiorową z okresu Powstania Styczniowego. Do rozważenia przez władze miasta oraz służby konserwatorskie pozostaje możliwość wykonania dalszego nieinwazyjnego rozpoznania przyległego terenu (wraz z terenem pod pawilonem handlowym) metodą georadarową celem ustalenia ewentualnych kolejnych miejsc pochówków. Trzeba jednak podkreślić, że dotychczasowe archeologiczne rozpoznanie wykopaliskowe pozwoliło z dużym przybliżeniem określić zasięg deponowania pochówków wokół miejsca dawnego krzyża. Zasadność badań georadarowych i wykopaliskowych pod 6 Zabytki metalowe, str Analiza antropologiczne, Etap II, str Zabytki metalowe, str

52 pawilonem, czyli w miejscu, którego pierwotna struktura została w poważny sposób naruszona przez wykopy budowlane i instalacyjne, jest w mojej opinii dyskusyjna. Wskazane jest aby teren targowiska objąć archeologiczną ochroną konserwatorską, nosi on bowiem wszelkie znamiona cmentarzyska. Wszelkie prace ziemne w obrębie nieruchomości nr ew. 2519/1 winny być prowadzone pod stałym nadzorem archeologa. W przypadku ewentualnego odkrycia kolejnych jam, noszących znamiona jam grobowych, należy przystąpić do ich rozpoznania archeologicznego w celu określenia zawartości oraz przynależności kulturowej i chronologicznej, potwierdzającej lub wykluczającej związek z jamami grobowymi odkrytymi w trakcie opisywanych badań archeologicznych. Legionowo r. Andrzej Jankowski 52

53 Wykop Badania archeologiczne Kałuszyn, gm. loco, woj. mazowieckie, dz. ew. nr 2519/1 5. INWENTARZ ZABYTKÓW Nr Data Obiekt Opis Metrykował Humus Moneta egipska, około 1925 r. A. Jankowski Postument Fragmenty kości ludzkich. A. Jankowski Gwóźdź kuty, fragmenty ceramiki i szkła. A. Jankowski Gwóźdź kuty. A. Jankowski Szkielet 1, kości. A. Jankowski Szkielet 1, guzik metalowy. A. Jankowski Szkielet 1, zęby (próbka ). A. Jankowski Szkielet 2, zęby (próbka). A. Jankowski Szkielet 2, kości. A. Jankowski Szkielet 2, fragmenty skórzanego przedmiotu. A. Jankowski Humus Fragment ceramiki. A. Jankowski Szkielet 2, 3 guziki kościane. A. Jankowski Szkielet, kości. A. Jankowski Szkielet, ząb (próbka). A. Jankowski Fragmenty przedmiotu ze skóry. A. Jankowski Szkielet 3, kości. A. Jankowski Szkielet 2, kości. A. Jankowski Szkielet 1, kości. A. Jankowski Szkielet 2, zęby (próbka). A. Jankowski Szkielet 1, zęby (próbka). A. Jankowski Szkielet 1, metalowa ikona. A. Jankowski Szkielet 1, metalowy krzyżyk. A. Jankowski Szkielet 2, kości. A. Jankowski Szkielet 1, kości. A. Jankowski Luźne kości ludzkie. A. Jankowski Luźne kości A. Jankowski Grób, szkielet 1 i 2 A. Jankowski Guzik nr 1 A. Jankowski Guzik nr 2 A. Jankowski Guzik nr 3 A. Jankowski Guzik nr 4 A. Jankowski Klamra od paska A. Jankowski Guzik A. Jankowski Szkielet 1 A. Jankowski Szkielet 2 A. Jankowski guziki, szkielet 1 A. Jankowski Kapsel od XX-wiecznej butelki, szkielet 2 A. Jankowski Kula żelazna? A. Jankowski Dwa szkielety z pierwszej warstwy pochówków A. Jankowski Szkielet 1 K. Wojdyna Kości K. Wojdyna Guzik, szkielet 4 K. Wojdyna Guzik K. Wojdyna guziki K. Wojdyna Szkielet K. Wojdyna Kości w sąsiedztwie szkieletu 4 K. Wojdyna Guzik, szkielet 5 K. Wojdyna Szkielet 1 K. Wojdyna 53

54 Szkielet 2 K. Wojdyna Guzik, szkielet 2 K. Wojdyna Szkielet 4 K. Wojdyna Guzik, szkielet 4 K. Wojdyna Szkielet 2 K. Wojdyna Kości nóg w osi N-S, w kościach nóg szkieletu 6 K. Wojdyna Szkielet 5 K. Wojdyna Kość nogi i fragment biodra na szkielecie 5 K. Wojdyna Klamra od paska, szkielet 3 K. Wojdyna Klamra od paska, szkielet 1 K. Wojdyna Szkielet 3 K. Wojdyna Szkielet 6 K. Wojdyna Guzik, szkielet 13 K. Wojdyna Szkielet 12 K. Wojdyna Szkielet 13 K. Wojdyna Obrączka, szkielet 13 K. Wojdyna Szkielet obok szkieletu 13 K. Wojdyna Szkielet pomiędzy szkieletami 1 i 11 K. Wojdyna Szkielet 1 K. Wojdyna Szkielet 10 K. Wojdyna Szkielet 11 K. Wojdyna Kości nóg wokół szkieletu 14 K. Wojdyna Haftka, szkielet 15 K. Wojdyna Haftki, szkielet 16 K. Wojdyna guziki, szkielet 15 K. Wojdyna guziki, szkielet 18 K. Wojdyna Szkielet 7 K. Wojdyna Szkielet 19 K. Wojdyna Szkielet 18 K. Wojdyna Guziki, skóra, metal, szkielet 19 K. Wojdyna Czaszka, szkielet 8 K. Wojdyna Czaszka i kości, szkielet 9 K. Wojdyna Czaszka i kości, szkielet 16 K. Wojdyna Czaszka i kości, szkielet 17 K. Wojdyna Czaszka i kości, szkielet 15 K. Wojdyna Fragment kości ze szkieletów 8, 9, 15, 16, 17 K. Wojdyna 54

55 6. CHARAKTERYSTYKA OBIEKTÓW Nr Wkop Funkcja Wymiary (m) Przekrój poziomy Przekrój pionowy 1 1 Grób 2,20 x 0,90 Regularny Regularny Próchnica, piasek 2 1 Jama 0,60 x 0,40 Regularny Regularny Próchnica, piasek 3 1 Jama 1,00 x 0,70 Regularny Regularny Próchnica, piasek 4 1 Jama 0,80 x 0,70 Regularny Regularny Próchnica, piasek 5 1 Jama 1,00 x 0,70 Regularny Regularny Próchnica, piasek 6 1 Jama 0,80 x 0,60 Regularny Regularny Próchnica, piasek 7 1 Jama 0,60 x 0,50 Regularny Regularny Próchnica, piasek 8 1 Grób 1,70 x 0,80 Regularny Nieckowaty Próchnica, piasek 9 1 Grób 1,80 x 0,90 Regularny Nieckowaty Próchnica, piasek 10 1 Grób 1,70 x 0,60 Regularny Nieckowaty Próchnica, piasek Wypełnisko Chronologia Materiał Nowożytność, XIX w. Kości, guzik metalowy - Nowożytność, XIX/XX w. Nowożytność - Nowożytność - Nowożytność - Nowożytność - Nowożytność - Nowożytność, XIX w. Nowożytność, XIX w. Nowożytność, XIX w. Kości Kości, zabytki metalowe, skóra Kości, przedmiot skórzany Jama 1,20 x 1,10 Regularny Regularny Próchnica, piasek Nowożytność, XIX/XX w Ślad XX/XXI w. - koparki 13 2 Jama 1,90 x 0,90 Regularny Regularny Próchnica, Nowożytność - piasek 14 2 Ślad XX/XXI w. - koparki 15 2 Jama 0,40 x 0,30 Regularny Regularny Próchnica, Nowożytność - piasek 16 2 Jama 0,25 x0,25 Regularny Regularny Próchnica, Nowożytność - piasek 17 2 Jama 0,50 x 0,30 Regularny Regularny Próchnica, Nowożytność - piasek 18 3 Grób 1,60 x 0,70 Regularny Regularny Próchnica, Nowożytność, Kości piasek XIX w Ślad XX/XXI w. - koparki 20 4 Wykop 3,60 x 1,30 Regularny Regularny Próchnica, XX/XXI w. - kanal. piasek Grób 3,30 x 2,50 Regularny Regularny Próchnica, Nowożytność, piasek XIX w. Kości, zabytki metalowe, guziki, skóra 55

56 23 6 Grób 1,90 x 0,95 Regularny Regularny Próchnica, piasek 24 6 Grób 1,80 x 0,80 Regularny Regularny Próchnica, piasek 25 6 Grób 1,70 x 0,90 Regularny Regularny Próchnica, piasek 26 6 Wykop fund. - Regularny Regularny Próchnica, piasek 27 6 Wkop 4,10 x 0,50 Regularny Regularny Próchnica, piasek 28 6 Wkop 1,70 x 0,30 Regularny Regularny Próchnica, piasek Nowożytność, XIX w. Nowożytność, XIX w. Nowożytność, XIX w. Kości, zabytki metalowe Kości, zabytek metalowy Kości, zabytki metalowe XX/XXI w. - Nowożytność - XX w. - 56

57 7. KATALOG JEDNOSTEK STRATYFIKACYJNYCH Nr Wykop Opis Datowanie 1 1 Grób zbiorowy zawierający szczątki dwóch osób. XIX w. 2 1 Jama związana prawdopodobnie z ogrodzeniem krzyża. XIX/XX w. 3 1 Jama, funkcja i chronologia bliżej nie określone. XIX/XX w. 4 1 Jama, funkcja i chronologia bliżej nie określone. XIX/XX w. 5 1 Jama związana prawdopodobnie z posadowieniem drewnianego krzyża. XIX/XX w. 6 1 Jama, funkcja i chronologia bliżej nie określone. XIX/XX w. 7 1 Jama, funkcja i chronologia bliżej nie określone. XIX/XX w. 8 1 Grób zbiorowy zawierający szczątki trzech osób. XIX w. 9 1 Grób zawierający szczątki dwóch osób. XIX w Grób zawierający szczątki jednej osoby. XIX w Wkop: śmietnik. XIX/XX w Ślad pracy koparki r Jama, funkcja i chronologia bliżej XIX/XX w Ślad pracy koparki. XX/XXI w Jama, funkcja i chronologia bliżej nie określone. XIX/XX w Jama, funkcja i chronologia bliżej nie określone. XIX/XX w Jama, funkcja i chronologia bliżej nie określone. XIX/XX w Grób zbiorowy zawierający szczątki dwóch osób. XIX w Ślad przejazdu ciężkiego sprzętu mechanicznego. XX/XXI w Wykop z rura kanalizacyjną XX/XXI w Ślad po usuniętym korzeniu drzewa. Naturalna 22 6 Grób zbiorowy zawierająca szczątki 19 osób. XIX w Grób zbiorowy zawierający szczątki dwóch osób. XIX w Grób zawierający szczątki jednej osoby. XIX w Grób zbiorowy zawierający szczątki dwóch osób. XIX w. 26 1,3, 6 Wykop fundamentowy pawilonu handlowego. XX w Wkop o nieznanym przeznaczeniu. Nowożytność 28 6 Wkop prawdopodobnie pod instalację elektryczną. XX w Humus: szaro-brunatna, piaszczysta ziemia; ok cm miąższości XX w Niwelacja: ciemnoszara ziemia przemieszana z drobnymi fragmentami gruzu i zaprawy wapiennej; ok. 10 cm miąższości. XX w Fundament krzyża: ceglana konstrukcja na planie kwadratu, 1 poł. XX w. umieszczonych na kamiennej ławie fundamentowej. Na niektórych cegłach widniała sygnatura PUSTELNIK 57

58 32 1 Podglebie: brunatno-żółty piasek; cm miąższości. Naturalna 33 1 Wykrot po korzeniach drzewa (akacji) usuniętego w trakcie badań r Słup drewniany: średnica ok. 12 cm, prawdopodobnie dębina, 1 poł. XX w. południowo wschodni element ogrodzenia krzyża Wkop ze słupem [34]; ciemno szarobrunatno żółta ziemia. 1 poł. XX w Wkop pod fundament [31]; ciemno szarobrunatno żółta ziemia. 1 poł. XX w Słup drewniany: średnica ok. 12 cm, prawdopodobnie dębina, północno 1 poł. XX w. wschodni element ogrodzenia krzyża Wkop ze słupem [34]; ciemno szarobrunatno żółta ziemia. 1 poł. XX w Wkop pod betonowy krawężnik: silnie przemieszana brunatno szara 2014 r. ziemia i żółty calcowy piasek Ślad po rozłożonym lub usuniętym korzeniu drzewa. Naturalna 41 2, 6 Wkopy pod betonowe fundamenty słupów wiat targowych r Wkop pod słup drewniany [43]. 1 poł. XX w Słup drewniany: średnica ok. 20 cm, prawdopodobnie dębina, północno 1 poł. XX w. wschodni element ogrodzenia krzyża Kamień pod rozłożonym słupem drewnianym, północno zachodni 1 poł. XX w. element ogrodzenia krzyża Słup drewniany: średnica ok. 15 cm, prawdopodobnie dębina, 1 poł. XX w. południowo zachodni element ogrodzenia krzyża Odwierty sondażowy, średnica ok. 5 cm. Rozpoznanie przeprowadzone 2014 r. przez członków ekipy filmowej TVP 3 Było nie minęło Wkop rabunkowy w grób nr 25. Na dnie wkopu znaleziono metalowy XX/XXI w. kapsel od butelki, nr inw. zab Słup drewniany: dolna partia słupa o średnicy ok. 20 cm, prawdopodobnie dębina, południowy element ogrodzenia krzyża. 1 poł. XX w. 58

59 8. ZABYTKI METALOWE Wśród zabytków metalowych, znalezionych w trakcie badań wykopaliskowych w kontekstach jam grobowych, największą część stanowił zbiór guzików. Łącznie znaleziono 24 guziki, 2 klamry, 4 haftki, 1 kulę, 1 krzyżyk, 1 ikonę i 1 obrączkę. Wstępna ocena materiału zabytkowego, wykonana tuż po zakończeniu badań przez mgr Michała Mackiewicza, kustosza Działu Historii Wojskowości w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, wykazała, że pochodził on z okresu wojen napoleońskich. Najbardziej charakterystyczne dla tego okresu są guziki z oznaczeniem numerów pułków (Tab. 2: 1, 2, 3, 4) oraz mocowaniem uszka w formie tzw. koszyczka (Tab. 2: 1, 2 ). 9 Przedmioty w przeważającej części wykonane zostały z mosiądzu i mogły stanowić elementy wojskowego wyposażenia. Wśród pozyskanych zabytków brak jest artefaktów, które można jednoznacznie datować na drugą połowę XIX stulecia. Poniższe fotografie wykonane przez mgr Macieja Mechlińskiego ukazują wybrane zabytki przed konserwacją (Fot. 51, 52, 53). Fot. 51. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Obiekt nr 9, nr inw. zabytków 21, ikona przed konserwacją. 9 Dawid Krupop, Guziki mundurowe , Tom 1, Archeologia Militaris,

60 Fot. 52. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Obiekt nr 9, nr inw. zabytków 22, fragment krzyżyka. Fot. 53. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Obiekt nr 1, nr inw. zabytków 6, guzik przed konserwacją. W toku dalszych prac badawczych i konserwatorskich materiał zabytkowy został oczyszczony i zakonserwowany przez Waldemara Kalińskiego, pracownika Laboratorium Bio i Archeometrii Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Poniższe szczegółowe opracowanie zabytków metalowych wykonał mgr Jakub Wrzosek z Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie. 60

61 Grupa druga to guziki armii rosyjskiej. Są one zupełnie płaskie lub lekko wypukłe. Badania archeologiczne Kałuszyn, gm. loco, woj. mazowieckie, dz. ew. nr 2519/ Opracowanie zabytków metalowych Podczas badań archeologicznych w Kałuszynie z grobów (obiekty nr 1, 9, 22, 23, 24, 25) oraz z poza nich wydobyto w sumie 51 przedmiotów wykonanych ze skóry i metalu. Trzynaście z nich to zachowane w bardzo złym stanie fragmenty większych całości, których identyfikacja nie jest możliwa. W związku z powyższym analizie poddano 38 przedmiotów, które z uwagi na swoją funkcję podzielić można na następujące kategorie: elementy umundurowania wojskowego, części oporządzenia wojskowego, zabytki związane z bronią palną oraz elementy stroju i przedmioty osobiste. W pierwszej kategorii znalazło się 18 przedmiotów wykonanych ze stopów miedzi (mosiądz?) 15 guzików i 3 haftki. Wśród guzików mundurowych wydzielić można dwie grupy. Pierwsza to egzemplarze używane przez armię francuską, a druga przez armię rosyjską. Z dwóch grobów (obiekty nr 22 i 25) wydobyto 6 płaskich guzików z wytłoczonym wypukło numerem w otoczeniu empirowych labrów na awersie. W czterech przypadkach uszko ma kształt słupka z czterema otworami do przyszycia (Tab. 2: 1, 2; Tab. 3: 5, 6), a w dwóch posiada tradycyjną u-kształtną formę (Tab. 2: 3, 4). Widniejące na awersach: 36, 54 i 57 oznaczają numery poszczególnych francuskich pułków piechoty liniowej. Tego rodzaju guziki stanowią typowe zapięcia używane przez armię francuską w latach Awersy są gładkie a na rewersach znajdują się uszka w formie zaokrąglonej blaszki z dziurką do przyszycia (Tab. 1: 1; Tab. 2: 5, 6, 15, 17; Tab. 3: 1-4). Opisywane egzemplarze wykonane są niestarannie. W paru przypadkach uszko nie znajduje się w centralnej części, jest nierówne oraz nieproporcjonalne w stosunku do reszty przedmiotu (Tab. 1:7; Ryc. 3:1). Często guziki nie są też idealnie okrągłe (Tab. 3: 2-4). W literaturze przedmiotu można znaleźć informację, że w okresie wojen napoleońskich guziki armii rosyjskiej były płaskie i gładkie oraz wykonywane z mosiądzu. 11 Można więc z dużą dozą prawdopodobieństwa założyć, że znalezione w Kałuszynie 10 L. Fallou, Le bouton d'uniforme francais, Nantes 1997, s И. Улъянов, Регулярная Пехота , Москва 1997, s. 56, 164; Б., Г. Кузин, А., А. Федорчук, Мундирные пуговицы Российской Имлерии. Каталог-справочник Евпатория, 2008, s. 3; P. Haythornthwaite, The Russian Army of Napoleonic Wars (1) Infantry, London 1987, s

62 egzemplarze pochodzą właśnie od rosyjskich mundurów. Identyczne pozyskano podczas badań pola bitwy pod Pułtuskiem stoczonej w 1806 roku. 12 Kwestię guzików mundurowych uregulowano w Rosji w 1829 roku. Wprowadzony wtedy wzór posiadał na awersie różnego rodzaju wyobrażenia takie jak rysunek płonącego granatu, skrzyżowane lufy armatnie, numer pułku i inne. Konstrukcyjnie były to przedmioty identyczne jak te omawiane powyżej tylko wykonane o wiele staranniej, a ich kształt był zawsze wypukły. Można powiedzieć, że egzemplarze z Kałuszyna są pierwowzorem konstrukcyjnym wzoru Kolejnym rodzajem zabytków z tej kategorii są 3 haftki jedna zachowana fragmentarycznie (Tab. 2: 14). Wykonane z cienkiego drutu służyły do spinania kołnierza pod szyją. Stosowane w mundurach niemal wszystkich armii są elementem niecharakterystycznym. Następną kategorią są części oporządzenia wojskowego. Zaliczono do niej 2 ramy klamer ze stopu miedzi (Tab. 2: 11), klamerkę żelazną (Tab. 3: 9) oraz fragment skórzanego zapięcia (Tab. 2: 13). Nie są to przedmioty bardzo charakterystyczne ale można pokusić się o próbę ich identyfikacji. Części klamer mogą być pozostałością zapięcia stosowanego przy pasku łączącym szelki rosyjskiego tornistra wzór Żelazna klamerka mogła natomiast być przymocowana do pasków spinających jego klapy. Zapięcie wykonane ze skóry może być elementem francuskiej ładownicy. By zapobiec jej przesuwaniu się podczas marszu czy biegu zaopatrzono ją w specjalny pasek, który przypinało się do guzika kurtki. 14 W kolejnej kategorii zabytków znalazł się tylko jeden przedmiot związany z bronią palną. Jest nim ołowiany pocisk do broni strzeleckiej (Tab. 2: 16). Kula jest bardzo zniekształcona z dwóch powodów. Pierwszym z nich jest zaawansowana korozja a drugim fakt, iż uległa ona odkształceniu wskutek uderzenia. Jest więc pociskiem wystrzelonym. Jej ciężar wynosi 17,6 grama, a średnicę można w przybliżeniu określić na ok. 17 mm. Chociaż dysponujemy przedmiotem zachowanym fragmentarycznie to na podstawie jego parametrów możemy założyć, że w tym przypadku mamy do czynienia z pociskiem 12 J. Wrzosek, Bitwa pod Pułtuskiem w świetle dotychczasowych badań archeologicznych. Z otchłani wieków, 2007, Rocznik 62/nr 1-4, ryc И. Улъянов, op. cit., 82; И. Улъянов, 1812.Русская пехота в бою, Москва 2008, s M. Petard, Equipements militaires de 1600 à Tome IV: de 1804 à 1815, 1987, fig

63 używanym przez wojska francuskie, które w okresie wojen napoleońskich stosowały mniejszy kaliber broni niż armia rosyjska. 15 Następna grupą zabytków są elementy stroju cywilnego w postaci 12 guzików. Trzy z nich to wykonane ze skóry guziki z dwoma dziurkami (Tab. 1: 2). Zostały one niestarannie wycięte z kawałka skóry i są prawdopodobnie wynikiem jakiegoś doraźnego działania. Pozostałe egzemplarze wykonano z różnych metali. Ze względu na swoją budowę można je podzielić na dwa typy: guziki jednorodne i niejednorodne. 16 Te pierwsze wykonano techniką odlewu w ten sposób, że stanowią one wraz uszkiem monolit. Znalazły się tutaj dwa płaskie egzemplarze. Jeden zrobiono prawdopodobnie z cyny, a drugi ze stopu miedzi. Guzik cynowy posiada na awersie wpisany w wypukły okrąg ornament roślinny w postaci dwóch kwiatów z ośmioma płatkami i pomiędzy nimi umieszczonego trzeciego z trzema płatkami (tulipan?) (Tab. 2: 10). Wyrób ze stopu miedzi zdobiony jest również ornamentem roślinnym. Na awersie widnieje stylizowany kwiat z sześcioma płatkami (Tab. 3: 7). Tego typu zdobienia guzików popularne były w XVIII w. Zwłaszcza drugi wpisuje się w tę stylistykę, w której rysunek wykonany był płytką, cienką linią rytą o łagodnych zaokrąglonych kształtach. 17 Drugim typem guzików znalezionych podczas badań jest 6 egzemplarzy niejednorodnych, wykonanych z okrągłej płaskiej brązowej lub mosiężnej tarczki oraz przylutowanego do nich uszka z cienkiego drutu (Tab. 1: 1, 6; Tab. 2: 7-9; Tab. 3: 8). Wszystkie są gładkie i nie posiadają zdobień lub sygnatur producenta. Wyroby te można także wiązać z XVIII wiekiem choć występują czasem w kontekstach wcześniejszych J. Wrzosek, Firearm Bullets from Pułtusk Battlefield (1806), Fasciculi Archaeologiae Historicae, fasc. XXV, s Por. T. Karpiński, J. Wrzosek, Bitwa pod Sarbinowem (Zorndorf), pow. myśliborski, w świetle badań archeologicznych, Archeologia Środkowego Nadodrza, tom. X, s G. Bailey, Buttons & Fasteners. 500BC-AD1840, Witham, 2004, Fig.: 9.20, 9.23, 9.60, 9.89, 9.92, M. Konczewska, P. Konczewski, Zabytki metalowe z fosy miejskiej we Wrocławiu, [w:] Wrocław na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych. Materialne przejawy życia codziennego, pod red. J. Piekalskiego, K. Wachowskiego. Vratislavia Antiqua, tom. 6, Wrocław, 2004, ryc. 44: a, k, m, n, o; ryc. 45: f, m, o, t, f.; J. Sawicki, Elementy stroju i pasa oraz fragmenty opraw ksiąg z ul. Katedralnej 4 we Wrocławiu. [w:] Nowożytny cmentarz przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu ( ), pod red. A. Pankiewicz, Vratislavia Antiqua, tom. 17, Wrocław, 2012, ryc. 4:c. 63

64 Ostatnim z tej kategorii jest guzik znaleziony poza jamami grobowymi. Ma on kształt niemal kulisty, jest pusty w środku i zaopatrzony w druciane uszko (Tab. 1: 5). Jego chronologię można także odnieść do XVIII w. 19 Chociaż powyższe zabytki można datować na wiek XVIII nie znaczy to, że w początkach wieku XIX nie mogły być one nadal używane czy nawet produkowane. Z przedmiotami osobistymi wiążą się trzy wyroby wykonane ze stopu miedzi. Są nimi prawosławne dewocjonalia krzyż oraz ikona przeznaczone do noszenia na szyi (oba zostały znalezione w grobie nr 9) oraz obrączka (z grobu nr 22). Krzyż to egzemplarz czteroramienny z rozszerzonymi końcami (Tab. 1: 3). Górne ramie zaopatrzone jest w kwadratową blaszkę z otworem służącym do przewleczenia rzemyka. Zachował się we fragmencie o wymiarach mm, bez dolnego ramienia. Zapewne znajdowało się na nim wyobrażenie krzyża ośmioramiennego z widoczną górną poprzeczką noszącą winę. Napisy są nieczytelne, jednak zapewne na obu końcach ramion znajdował się monogram Jezusa Chrystusa - ИС i ХС. Napis na górnym ramieniu krzyża jest niewidoczny, więc nie można określić czy chodzi o ИНЦI (Jezus Nazarejczyk Król Żydowski) czy ЦРЬ СЛВЫ (Król Chwały). Prawdopodobnie po obu stronach wyobrażenia krzyża poniżej głównych ramion znajdowały się standardowe przedstawienia włóczni i trzciny z gąbką. Na podstawie analogicznych znalezisk jego chronologie można określić na 2 połowę XVII-XVIII w. 20, jednak należy pamiętać, że identyczne krzyżyki produkowano jeszcze w XIX wieku. 21 Ikona o kształcie kwadratowym o wymiarach mm i grubości ok. 2,5 mm, z zachowaną w dolnej lewej części emalią, przedstawia Zejście do piekieł (Tab. 1: 4). Scena ta odnosi się do zstąpienia Chrystusa po śmierci na krzyżu do piekła i wyprowadzeniu z niego sprawiedliwych. Jej częste mylenie w tradycji rosyjskiej (również dawniej stąd część ikon nowożytnych jest błędnie opisana) z ikoną Zmartwychwstania Pańskiego wynika z powiązania z liturgiką Wielkiej Soboty i wydarzeniem będącym zapowiedzią samego 19 G. Bailey, op. cit., fig.: В.В. Даркевич, В.Г. Пуцко,Произведения средневековой металлопластики из находок в Старой Рязани ( гг.) Советская Археология, Nr 3/1981, s. 230; В.А. Куницкий, Предметы художественной пластики из Белгорода-Днестровского Земли Южной Руси в ХI-ХIV вв. Киев, 1985, s. 126; Э.П. Bинокурова, Металлические литые кресты-тельники XVII в. Культура средневековой Москвы. XVII век. Москва, 1999, s (wgląd: r.). 64

65 zmartwychwstania. Na omawianej ikonie widoczne jest uproszczone wyobrażenie przedstawiające w centralnej części Chrystusa w nimbie, wyciągającego za rękę Praojca Adama z grobu. Po jego drugiej stronie klęczy z wyciągniętymi rękami Pramatka Ewa. Zarówno Adam, jak i Ewa mają zasłonięte dłonie szatami. Za nimi stoją postacie sprawiedliwych, jednak bez dokładnego określenia (w bardziej rozbudowanych przedstawieniach opisywani są poszczególni prorocy, Jan Chrzciciel, Złoczyńca, który został ukrzyżowany z Chrystusem i został wzięty do raju i inni). Napis na pasie pod górną krawędzią ikony jest nieczytelny, sądząc z pozostałości liter, jest to napis (zresztą z punktu widzenia tradycji cerkiewnej i liturgicznej błędny) ВОСКРЕСЕНИЕ ХРИСТОВО. Przedmioty z podobnymi przedstawieniami datowane są na XVIII-XIX wiek. 22 Scena zejścia Chrystusa do piekieł występowała w różnej estetyce zarówno w ikonach pojedynczych jak i składanych tryptykach. 23 Znaleziona podczas badań obrączka jest wyrobem zupełnie niecharakterystycznym, którego chronologię można określić bardzo szeroko na czasy nowożytne i współczesne (Tab. 2: 12). W opisywanym przypadku to inne przedmioty, takie jak guziki armii francuskiej będą datować to znalezisko na początek wieku XIX. mgr Jakub Wrzosek Narodowy Instytut Dziedzictwa 22 Е. Карпенко, Медное художественное литье вв. из собрания Национального художественного музея Республики Беларусь. Каталог, Минск, 2006, s. 51, nr kat. 382; s. 55, nr kat. 392; 23 Ibidem, s. 110, nr kat ; s. 123, nr kat ; s. 124, nr kat. 327, ; (wgląd: r.). 65

66 Tabl. 1. Kałuszyn, gm. loco, woj. mazowieckie. Zabytki z obiektów nr 1, 9, 23, guzik (ob. 1, nr inw. 6); 2 guziki skórzane (ob. 1, nr inw. 12); 3 krzyżyk (ob. 9, nr inw. 22); 4 ikonka (ob. 9, nr inw. 21); 5 guzik (wykop 2, nr inw. 33); 6 guzik (ob. 23, nr inw. 50); 7 guzik (ob. 24, nr inw. 43). 66

67 Tab. 2. Kałuszyn, gm. loco, woj. mazowieckie. Zabytki z obiektu nr guziki armii francuskiej z numerem 36 (nr inw. 73); 3-4 guziki armii francuskiej z numerem 54 (nr inw. 52, 42); 5-10 guziki (nr inw. 61, 47, 78, 78, 74); 11 klamra (nr inw. 57); 12 obrączka (nr inw. 64); 13 skórzane zapięcie (nr inw. 78); 14 haftki (nr inw. 72); 15 guzik ze skórzanym paskiem (nr inw. 78); 16 ołowiany pocisk do broni strzeleckiej (nr inw. 38); 17 guzik ze skórzanym paskiem (nr inw. 78). 67

68 Tab. 3. Kałuszyn, gm. loco, woj. mazowieckie. Zabytki z obiektu nr guziki (nr inw. 31, 30, 36, 44); 5-6 guziki armii francuskiej z numerem 57 (nr inw. 44, 36); 7-8 guziki (nr inw. 28, 29); 9 klamerka (nr inw. 32). 68

69 9. ANALIZA ANTROPOLOGICZNA Badania antropologiczne szczątków ludzkich znalezionych podczas pierwszego etapu badań wykopaliskowych wykonali antropolodzy dr Łukasz Maurycy Stanaszek i mgr Urszula Okularczyk z Pracowni Antropologicznej Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Należy w tym miejscu wskazać, że część kości poddanych analizie pochodziła z fundamentu postumentu krzyża upamiętniającego walki powstańcze z 1863 r. Silnie rozdrobniony i zniszczony materiał kostny zaległ pomiędzy drobnymi kamieniami i fragmentami gruzu ceglanego w warstwie zaprawy wapiennej wiążącej fundament. W tym przypadku w pierwszej kolejności należało poddać kości odpowiedniemu wypreparowaniu umożliwiającemu dalsze prace badawcze (Fot. 54). Fot. 54. Wyodrębnianie materiału kostnego przewiązanego zaprawą wapienną z fundamentu krzyża. 69

70 W trakcie drugiego etapu badań antropolog bezpośrednio uczestniczył w pracach wykopaliskowych i materiał kostny opracowywany był na miejscu. Analizę wykonała antropolog dr Hanna Mańkowska-Pliszka z Zakładu Anatomii Prawidłowej i Klinicznej Centrum Biostruktury Uniwersytetu Medycznego w Warszawie. Ogólny stan zachowania pochówków, podobnie jak w przypadku pierwszego etapu badań, był bardzo zły. Płytki poziom zalegania szczątków ludzkich poniżej powierzchni gruntu, a związku z tym duży stopień nawilgocenia i przemrażania, spowodował, że materiał kostny był niezwykle kruchy i trudny w eksploracji (Fot. 55). Fot. 55. Kałuszyn, gm. loco, dz. nr ew. 2519/1. Antropolog dr Hanna Mańkowska-Pliszka w trakcie pracy. 70

71 9.1. Etap I Kości ludzkie będące przedmiotem analizy antropologicznej pochodzą z badań archeologicznych przeprowadzonych w 2014 roku przez pana Andrzeja Jankowskiego na miejscu mogiły (dz. nr ew. 2519/1) przypisywanej powstańcom styczniowym z 1863 roku, znajdującej się w Kałuszynie (gm. loco, woj. mazowieckie). Podstawowym celem analizy było oszacowanie liczby, płci i wieku zmarłych, makroskopowe zarejestrowanie zmian anatomopatologicznych pozostawiających widoczne ślady na kościach, a w niektórych przypadkach rekonstrukcja przyżyciowej wysokości ciała. Bardziej szczegółowe analizy utrudniał słaby stan zachowania materiału (fragmentaryczność, braki kości) oraz jego częściowe przemieszanie. Opracowując szkielety wykorzystano ogólnie przyjęte metody i opisy anatomiczne kośćca (por. Bass 1995; Bochenek, Reicher 1990; Buikstra, Ubelaker 1994; Piontek 1999; Ubelaker 1978). Oznaczając płeć zmarłych, szczególną uwagę zwrócono na metryczne i opisowe cechy różnicujące, w których dymorfizm przejawia się w największym stopniu (przede wszystkim dotyczyło to cechonośnych kości czaszki oraz miednicy), w połączeniu z tzw. ogólnym wrażeniem morfologicznym (por. Buikstra, Ubelaker 1994; Malinowski, Wolański 1988; Piontek 1999; Strzałko, Henneberg 1975). Niekiedy też posiłkowano się pomiarami metrycznymi grubości lub/i średnicy poszczególnych kości szkieletu postkranialnego i czaszki, jak też analizą ich masy. Wiek w chwili śmierci określono w oparciu o kompleksową (wielocechową) analizę zmian zachodzących w ukształtowaniu poszczególnych cech morfologicznych kośćca i zębów. W szczególności zwrócono uwagę na stopień obliteracji szwów czaszkowych, stan powierzchni żujących koron zębowych, jak również ukształtowanie korzeni. Obserwacją objęto ponadto stan skostnienia szkieletów, wszelkie zmiany zwyrodnieniowe układu kostnego, stopień zwartości struktury gąbczastej, grubość ścian jam szpikowych w nasadach proksymalnych kości długich (femur, humerus) oraz zmiany zachodzące na powierzchni spojenia łonowego i powierzchniach uchowatych miednicy (por. Acsádi, Nemeskéri 1970; Buikstra, Ubelaker 1994; Lovejoy i inni 1985; Piontek 1999). Z racji, iż nie stwierdzono w dostarczonym materiale osobników niedorosłych, przy ocenie wieku zmarłych wprowadzono podział na kategorie, będące jednocześnie okresami rozwojowymi dorosłego lub prawie dorosłego człowieka: iuvenis wiek młodzieńczy (od do r. ż.), adultus wiek dorosły (od do r. ż.), maturus wiek dojrzały 71

72 (od do r. ż.), senilis wiek starczy (powyżej 55 r. ż.). W przypadku materiałów mało diagnostycznych lub niekompletnych zastosowano ogólną kategorię dorosły. Nielicznych pomiarów cech metrycznych szkieletów dokonano zgodnie z zasadami tzw. techniki martinowskiej (Martin, Saller 1957), jakkolwiek ich dobór ograniczony był stanem zachowania materiału oraz bieżącą potrzebą badawczą. Skupiono się na pomiarach przydatnych do oszacowania przyżyciowej wysokości ciała zmarłych, której dokonano w oparciu o schematy wykorzystujące kompleksowe pomiary długości kości długich (Trotter, Gleser 1952). W przypadku materiałów niekompletnych (sfragmentaryzowanych) uwzględniono zależność pomiędzy wielkością nasad niektórych kości długich (femur) a ich długością, wykorzystując w tym celu odpowiednie schematy przeliczeniowe (por. Strzałko i inni 1972, s. 285). Analiza zmian patologicznych była utrudniona ze względu na słaby stan zachowania szkieletów (liczne uszkodzenia post mortem, zerodowanie oraz brak części kości), toteż ograniczyła się do badań makroskopowych (głównie zmian zwyrodnieniowozniekształcających w obrębie kręgosłupa). Klasyfikując poszczególne schorzenia oparto się na doświadczeniach i schematach rozlicznych badaczy (Bass 1995; Buikstra, Ubelaker 1994; Gładykowska-Rzeczycka 1976, 1989, 1994; Ortner 2003). Z luźnego materiału kostnego wydzielono fragmenty kości zwierzęcych, przy czym nie podjęto się ich klasyfikacji gatunkowej, jak również interpretacji kontekstu archeologicznego. Materiał kostny Większość szkieletów wydobytych z obiektów była w słabym stanie, co wynikało z warunków ich zalegania w piasku. Kości uległy silnemu przemieszaniu, połamaniu i zerodowaniu. Szczątki z obiektu nazwanego Kości postument zalegały w bryłach betonu, co uniemożliwiało ich analizę. Po usunięciu betonu i oczyszczeniu kości dokonano analizy silnie już sfragmentaryzowanego materiału. Stopień fosylizacji kości nie był zbyt silny, co sugeruje, iż nie są to szczątki nowożytne (z XX w.) oraz nie pochodzą z dawniejszych kultur archeologicznych. Teza, iż są to szkielety z okresu powstania 1863 roku może być zatem jak najbardziej słuszna. W pierwszej kolejności całość materiału kostnego przeanalizowano zgodnie z dostarczonymi ponumerowanymi obiektami odkrytymi w terenie. W trakcie analizy okazało się jednak, że w poszczególnych obiektach mających zawierać jeden lub dwa szkielety były niekiedy fragmenty innych osobników. W celu precyzyjniejszego określenia całkowitej liczby 72

73 pochowanych osób postanowiono na końcu przeprowadzić analizę ilościową, polegającą na oszacowaniu najwyższej frekwencji wybranych kości z wszystkich szkieletów z podziałem na strony ciała (prawą i lewą). W obiektach 1-11 oraz betonowych elementach postumentu krzyża zidentyfikowano następujące szczątki: Obiekt 1, szkielet 1 (nr inw. 5) Zidentyfikowano szczątki 2 osobników Osobnik 1 Stan zachowania: szkielet zerodowany, dość masywny, niekompletny, w pełni zosyfikowany Czaszka: fragm. puszki mózgowej z lewą stroną twarzoczaszki (łuki nadoczodołowe wyraźne; brzegi oczodołów zaokrąglone; szwy zobliterowane /C3/; czoło pochylone) prawa szczęka oddzielnie k. skroniowa z częścią skalistą lewą (masywna) fragm. trzonu z lewą gałęzią żuchwy (trzon wysoki, bródka lekko wystająca, kąt prosty) zęby stałe (komplet); starcie E-F Kończyny górne: 2 k. ramienna (trzony) fragmenty kości nadgarstka, śródręcza i paliczków Kończyny dolne: 2 k. udowa (kresa chropawa średnia, średnice głów: 51 mm; długość: d. 472 mm, s. 471 mm) 2 k. piszczelowa fragmenty rzepki fragmenty kości stępu, śródstopia i paliczków Uwagi: zielone przebarwienia na lewej k. udowej; przewężenie na trzonie k. udowej świadczące o zaburzeniach rozwojowych kośćca (ciężkie warunki życia) Wysokość ciała: 174 cm Płeć: M Wiek: późny adultus 73

74 Osobnik 2 Stan zachowania: szkielet masywny, zachowany szczątkowo zęby luzem: 2 C, 6 P, 1 M, 5 I k. ramienna (trzon) 2 k. łokciowa Uwagi: kości zapewne są domieszką wtórną w obiekcie; zielone przebarwienia na k. łokciowych Płeć: M? Wiek: dorosły Obiekt 1, szkielet 2 (nr inw. 9) Stan zachowania: szkielet zdekompletowany, średnio masywny, połamany post mortem, zosyfikowany Czaszka: k. czołowa (bez lewej strony) z górnym brzegiem oczodołu (częściowo zobliterowany szew C1; czoło pochylone; brzeg oczodołu zaokrąglony; łuki nadoczodołowe wydatne) fragment kości skroniowej fragment k. ciemieniowej szczęka w 2 fragmentach trzon żuchwy z fragm. gałęzi prawej zęby stałe: szczęka (d. od I 1 do M 2 /M 2 luzem/, s. od I 1 do M 3 /M 3 luzem/); żuchwa (d. od I 1 do M 2 /M 2 z dużą próchnicą/, s. od I 1 do P 2 ); starcie: F Kończyny górne: k. ramienna (we fragmentach) Kończyny dolne: 2 k. udowa (trzony) k. piszczelowa (trzon i nasada dystalna oddzielnie) k. stępu (w tym skokowa i piętowa) k. śródstopia Uwagi: cribra orbitalia; zielone przebarwienia na kości piszczelowej; stłoczenie zębów siecznych w żuchwie Płeć: M 74

75 Wiek: późny adultus Obiekt 1, zęby próba szkielet 1 (nr inw. 7) zęby stałe (M3, M2); uformowane; starcie C Uwagi: hypoplazja szkliwa Płeć:? Wiek: iuvenis/adultus (18-20) Obiekt 1, zęby próba szkielet 2 (nr inw. 8) zęby stałe (M2, 2 M3); świeżo uformowane; starcia brak Płeć:? Wiek: iuvenis/adultus Obiekt 8, szkielet 3 (nr inw. 16) Stan zachowania: szkielet silnie zerodowany, niekompletny (połamany post mortem), dość masywny, średnio urzeźbiony, zosyfikowany Czaszka: fragmenty sklepienia czaszki (średniej grubości) fragment szczęki zęby stałe: szczęka (P 2, M 1, M 2, luzem I 1, M2); starcie D Kości tułowia: fragmenty trzonów kręgów fragmenty żeber fragmenty k. krzyżowej Kończyny górne: fragmenty trzonów kości ramiennej, łokciowej, promieniowej fragmenty nasad kości długich fragmenty k. nadgarstka, śródręcza, paliczków Kończyna dolne: fragmenty miednicy fragmenty trzonów kości udowej, piszczelowej, strzałkowej fragmenty k. stępu, śródstopia, paliczków 75

76 fragment rzepki 2 głowy k. udowej (średnice po 45 mm) Uwagi: niewielkie osteofity na trzonach kręgów lędźwiowych, guzki Schmorla; fragment skóry/materiału (?) Wysokość ciała: cm Płeć: M? Wiek: adultus Obiekt 8, szkielet 2 (nr inw. 17) Stan zachowania: szkielet niekompletny, zachowany fragmentarycznie, zerodowany, masywny Czaszka: fragmenty kości płaskich ze sklepienia (szwy zobliterowane od strony endocranium) 2 części skaliste kości skroniowych (masywne) Kończyny dolne: fragmenty miednicy (średnica panewki 58 mm, wcięcie kulszowe większe głębokie i wąskie) 2 k. udowa (zniszczone, trzony masywne, silnie urzeźbione, ściany grube) fragmenty nasad k. długich Płeć: M? Wiek: wczesny adultus Obiekt 8, szkielet 1 (nr inw. 18) Stan zachowania: szkielet silnie zerodowany, zniszczony (połamany post mortem), kości średnio masywne, słabo urzeźbione, proces osyfikacji nie w pełni zakończony Czaszka: zniszczona puszka mózgowa (kości średniej grubości; szwy obustronnie otwarte; czoło pochylone) część skalista kości skroniowej lewej (masywna) fragment lewej części trzonu żuchwy wraz z zębami P 2, M 1 zęby stałe luzem (10 M, 1 C, 1 I, 6 P); starcie B2 Kości tułowia: fragmenty kręgów 76

77 fragmenty żeber Kończyny górne: fragmenty trzonów k. ramiennych, łokciowych, promieniowych fragmenty nasad kości długich fragmenty k. nadgarstka, śródręcza, paliczków Kończyna dolne: fragmenty miednicy fragmenty trzonów k. udowych (ściany kanałów jam szpikowych grube) fragmenty nasad kości długich (istota gąbczasta zwarta) Płeć: M? Wiek: wczesny adultus Obiekt 8, szkielet 2 (nr inw. 19) zęby stałe (C, P); świeżo uformowane; starcie B2/C Uwagi: kontynuacja szkieletu 2 z obiektu 8 (nr inw. 17) Płeć:? Wiek: wczesny adultus Obiekt 8, szkielet 1 (nr inw. 20) zęby stałe (I 1, M3); uformowane; starcie D Uwagi: kontynuacja ob. 8 (nr inw. 18) Płeć:? Wiek: wczesny adultus Obiekt 9, szkielet 2 (nr inw. 23) Stan zachowania: szczątki dwóch osobników, kości zmieszane, zerodowane, połamane post mortem Osobnik 1 Stan zachowania: szkielet średnio masywny, niedokończony proces kostnienia Czaszka: twarzoczaszka (z uszkodzeniem lewej strony) wraz z łukiem zębodołowym 77

78 mózgoczaszka we fragmentach (kości średniej grubości, szwy otwarte, guzowatość potyliczna zewnętrzna niewielka, łuki nadoczodołowe wydatne, czoło pochylone, brzegi oczodołów lekko zaokrąglone, guzy ciemieniowe wyraźne) zęby: szczęka (po obu stronach C, P1, P2, M1, M2, M3); korzenie świeżo uformowane, starcie C wyrostki czołowe k. jarzmowych (dość masywne) k. skroniowa lewa część skalista prawej k. skroniowej (masywna) Kości tułowia: fragmenty mostka fragmenty żeber fragmenty kręgów (świeżo zosyfikowane powierzchnie trzonów kręgów) fragment podstawy kości krzyżowej Kończyny górne: 2 k. ramienna (niezosyfikowane głowy) k. łokciowa 2 k. promieniowa fragment obojczyka (lewy trzon) 2 łopatka k. nadgarstka, śródręcza, paliczków Kończyny dolne: 2 k. miedniczna (świeżo zosyfikowany grzebień biodrowy, wcięcie kulszowe większe dość szerokie) 2 k. udowa (głowy świeżo zosyfikowane, nasady dystalne oddzielnie, długość d. 400 mm, s. 405 mm, średnice głów 43 mm) 2 k. piszczelowa (nasady oddzielnie) 2 k. strzałkowa (trzony) k. stępu (w tym 2 k. skokowa, 2 k. piętowa) k. śródstopia, paliczki Uwagi: cribra orbitalia; zielone przebarwienia w górnej części klatki piersiowej Wysokość ciała: cm Płeć: M? 78

79 Wiek: iuvenis/adultus (18-20) Osobnik 2 Stan zachowania: szkielet zachowany fragmentarycznie Czaszka: k. czołowa wraz z górnymi brzegami oczodołów (silnie zdeformowana ciśnieniem ziemi; delikatne guzy czołowe; brzegi oczodołów dość ostre; łuki nadoczodołowe słabe; czoło pochylone) łuska potyliczna (guzowatość potyliczna zewnętrzna słaba) fragmenty puszki mózgowej (szwy otwarte) 2 k. skroniowa wraz z częściami skalistymi (masywne) Kończyny górne: 2 k. ramienna (we fragmentach, nieduże) 2 k. promieniowa (we fragmentach) Uwagi: zielone przebarwienia w dystalnej części kości promieniowej Płeć:? Wiek: adultus Obiekt 9, szkielet 1 (nr inw. 24) Szczątki 2 osobników Osobnik 1 Stan zachowania: szkielet średnio masywny, zachowany głównie w dolnych partiach, niezakończony proces kostnienia Czaszka: fragm. szczęki żuchwa (fragment trzonu bardzo wysoki, bródka średnio wystająca) zęby: szczęka (komplet zębów bez prawego I 1 ), żuchwa (d. I 1, I 2, s. od I 1 do M 3 ); starcie C Kości tułowia: fragmenty trzonów żeber fragmenty kręgów (świeżo zosyfikowane powierzchnie trzonów kręgów) k. krzyżowa Kończyny dolne: 79

80 2 k. miedniczna (wcięcie kulszowe większe szerokie, płytkie) 2 k. udowa (głowy świeżo przyrośnięte, nasady dystalne oddzielnie, średnica głowy d. 45,5 mm, s. 45 mm, długość całkowita (d. 444* mm /z nasadą dystalną/, s. 435* mm) 2 k. piszczelowa (nasady proksymalne oddzielnie, długość 361 mm) 2 k. strzałkowa (trzony) k. stępu (w tym 2 k. piętowa, 2 k. skokowa), k. śródstopia rzepka prawa Uwagi: hypoplazja szkliwa Wysokość ciała: cm Płeć: M? Wiek: iuvenis/adultus (18-20) Osobnik 2 Stan zachowania: zachowany jedynie fragment żuchwy w 2 fragmentach trzon wysoki, bródka średnio wystająca, kąt prosty zęby stałe (d. od C do M 3, s. od P 1 do M 3 ); starcie B2 Uwagi: domieszka wtórna; prawdopodobnie kontynuacja osobnika 2 z ob. 9 (nr. inw. 23) Płeć: M? Wiek: wczesny adultus Obiekt 10 (nr inw. 13) Szczątki 2 osobników Osobnik 1 Stan zachowania: szkielet zerodowany, niekompletny, masywny Czaszka: lewa i tylna część puszki mózgowej (szwy częściowo zobliterowane /S2, S3/; brzeg oczodołu zaokrąglony; łuki nadoczodołowe słabe; kresa karkowa wyraźna) część prawej k. ciemieniowej i łuski potylicznej (guzy wyraźne; guzowatość potyliczna zewnętrzna średnio masywna) część prawej k. skroniowej (wyrostki sutkowe masywne, wystające) wyrostek czołowy kości jarzmowej (guzek brzeżny masywny) Kończyny górne: k. ramienna lewa (trzon) 80

81 2 k. łokciowa (d. fragment trzonu, s. nasada proksymalna z trzonem) Kończyny dolne: 2 k. udowa (fragmenty: trzony z silną kresą chropawą, fragm. głowy z rozrzedzoną istotą gąbczastą) fragment trzonu kości piszczelowej Uwagi: nieznaczne cribra orbitalia, różowe przebarwienia na śródkościu czaszki; wstawki kostne na szwie węgłowym, os lambda Płeć: M Wiek: maturus (ok. 40) Osobnik 2 łuska potyliczna z silną guzowatością potyliczną zewnętrzną Uwagi: domieszka wtórna w obiekcie Płeć:? Wiek: dorosły Obiekt 10 (nr inw. 14) ząb stały (M2); uformowany, starcie H Uwagi: kontynuacja obiektu 10 (nr inw. 13) Płeć:? Wiek: maturus Obiekt 11 (nr inw. 25) trzon k. udowej (masywny, kresa chropawa średnia) fragment trzonu k. piszczelowej Uwagi: domieszka wtórna; kość zwierzęca Płeć: M? Wiek: dorosły Kości postument (nr inw. 2) Stan zachowania: szczątki przynajmniej 4 osobników wyeksplorowane z betonu; materiał silnie sfragmentaryzowany (połamany, zdekompletowany) 81

82 Uwagi: Analiza ilościowa całości materiału z postumentu wykazała: 4 czaszki w różnym stopniu zachowania (szczegółowy opis poniżej), 8 kości udowych (4 prawe i 4 lewe) oraz drobne fragmenty trzonów (minimum 4 osobników); przynajmniej 4 kości piszczelowe i liczne drobne fragmenty trzonów (minimum 2 osobników), przynajmniej 6 kości ramiennych (minimum 3 osobników). Dodatkowo zidentyfikowano liczne fragmenty miednic, kręgów oraz żeber (silnie rozdrobnione) Osobnik 1 puszka mózgowa (całkowicie zobliterowany szew strzałkowy i wieńcowy) zęby P 2 i M 1, starcie silne (I) Płeć: M? Wiek: senilis Osobnik 2 puszka mózgowa we fragmentach (szwy obustronnie otwarte) ząb M3 (świeżo uformowany) Płeć: M? Wiek: iuvenis/adultus Osobnik 3 fragment części potylicznej czaszki (szew S3 zobliterowany) zęby M 2 i M 3, starcie G Płeć: M Wiek: wczesny maturus Osobnik 4 obrys puszki mózgowej w betonie (niewyeksplorowany), kości masywne fragm. sklepienia czaszki (szwy częściowo zobliterowane) Uwagi: kości silnie rozdrobnione wydobyte z brył betonu; kości zwierzęce Płeć: M Wiek: maturus-senillis 82

83 Wyniki analizy Analiza antropologiczna materiału kostnego znajdującego się w poszczególnych obiektach wykazała, że znajdowało się tam około 18 osobników. Część z kości (ob. 1, inw. 5; ob. 9, inw. 24; ob. 10, inw. 13; ob. 11, inw. 25) miała jednak niewątpliwy charakter domieszek wtórnych, wynikających z postdepozycyjnego przemieszania. Faktyczna liczba odkopanych osobników była zatem nieznacznie mniejsza i wynosiła około szkieletów (por. Ryc. 1). Ryc. 1. Kałuszyn, gm. loco. Zestawienie zbiorcze zidentyfikowanych osobników w obiektach. Lp. OBIEKT NR INW. OSOBNIK WIEK PŁEĆ UWAGI 1 1 (inw. 5) 1 późny adultus M zielone przebarwienia na lewej k. udowej; przewężenie na trzonie k. udowej świadczące o zaburzeniach rozwojowych kośćca i ciężkich warunkach życia; wysokość ciała: 174 cm 2 2 dorosły M? kości zapewne są domieszką wtórną w obiekcie; zielone przebarwienia na k. łokciowych 3 1 (inw. 9) 1 późny adultus M cribra orbitalia, zielone przebarwienia na kości piszczelowej; stłoczenie zębów siecznych w żuchwie 4 7 (inw. 7) 1 iuvenis/adultus (18- próba szkielet 1; hypoplazja szkliwa;? 20) zachowane tylko 2 zęby stałe (M3 i M2) 5 7 (inw. 8) 1 iuvenis/adultus? próba szkielet (inw. 16) 1 adultus M? niewielkie osteofity na trzonach kręgów lędźwiowych, guzki Schmorla, fragment skóry/materiału (?); wysokość ciała: cm 7 8 (inw. 17) 1 wczesny adultus M? _ 8 8 (inw. 18) 1 wczesny adultus M? _ 9 8 (inw. 19) 1 wczesny adultus? kontynuacja szkieletu 2 z obiektu 8 (nr inw. 17) 10 8 (inw. 20) 1 wczesny adultus? kontynuacja ob. 8 (nr inw. 18) 83

84 ibra orbitalia; zielone przebarwienia w górnej iuvenis/adultus ( M? części klatki piersiowej; wysokość ciała: 20) cm 9 (inw. 23) szkielet zachowany fragmentarycznie; 12 2 adultus? zielone przebarwienia w dystalnej części kości promieniowej iuvenis/adultus ( M? 20) 9 (inw. 24) 14 2 wczesny adultus M? maturus (ok. 40) M (inw. 13) hypoplazja szkliwa; wysokość ciała: cm domieszka wtórna; prawdopodobnie kontynuacja osobnika 2 z ob. 9 (nr. inw. 23) nieznaczne cribra orbitalia, różowe przebarwienia na śródkościu czaszki; wstawki kostne na szwie węgłowym, os lambda 2 dorosły? domieszka wtórna w obiekcie 10 kontynuacja kości z ob. 10 (nr inw. 13) 1 maturus? (inw. 14) 11 domieszka wtórna; kość zwierzęca 1 dorosły M? (inw. 25) 1 senilis M? Kości postument (inw. 2) 2 3 iuvenis/adultus wczesny maturus M? M 22 4 maturus-senilis M przynajmniej 4 osobników; kości silnie rozdrobnione, wydobyte z brył betonu; kości zwierzęce Jeśli chodzi o płeć to wszystkie szczątki należały do mężczyzn, przy czym część z określeń była niepewna ze względu na szczątkowo zachowane kości (domieszki wtórne) i młody wiek niektórych zmarłych (iuvenis/adultus wczesny adultus). W przebadanej grupie dominowali młodociani mężczyźni (5 osób), zmarli w kategorii iuvenis/adultus (18-20 lat) oraz młode osoby dorosłe w wieku wczesny adultus późny adultus (6 osób). Pośród kości z betonowego postumentu (inw. 2) zidentyfikowano dwie osoby zmarłe w wieku dojrzałym lub/i starczym (maturus-senilis i senilis), które być może należy łączyć z kadrą dowódczą. Kości z części obiektów (ob. 1, inw. 5; ob. 7, inw. 7; ob. 9, inw ; ob. 10, inw. 13) nosiły ślady markerów stresu takich jak cribra orbitalia (spowodowana głównie niedoborem żelaza w pożywieniu, anemiami, działaniem pasożytów), hypolazja szkliwa (spowodowana 84

85 traumą, infekcjami bakteryjnymi, spowolnionym kształtowaniem szkliwa), przewężenia na trzonach kości długich (spowodowane ciężkimi warunkami życia zaburzenia w rozwoju kości). Dodatkowo zauważono zmiany przeciążeniowe i degeneracyjne w obrębie kręgosłupa, tj. spłaszczenia trzonów kręgów, guzki Schmorla i osteofity, powstałe w wyniku wykonywania ciężkiej pracy fizycznej (ob. 8, inw. 16). W czterech przypadkach (ob. 1, inw. 5; ob. 8, inw. 16; ob. 9, inw. 23; ob. 9, inw. 24) udało się oszacować wysokość ciała zmarłych. Wahała się ona od 157 do 175 centymetrów, przy czym rozpiętość ta wynikała w znacznej mierze z różnego wieku przebadanych mężczyzn (iuvenis/adultus późny adultus) i nie w pełni zakończonymi procesami rozwojowymi kośćca. W niektórych obiektach (ob. 1, inw. 5, 9; ob. 9, inw. 23) na kościach odnotowano ślady zielonych przebarwień, świadczące o zaleganiu w ich sąsiedztwie przedmiotów metalowych. Ponadto przy jednym ze szkieletów (ob. 8, inw. 16) znaleziono fragment skóry/materiału, a przy dwóch szkieletach (ob. 11, inw. 25; Kości-postument, inw. 2) szczątki zwierzęce. Jak już powiedziano wyżej, ze względu na częściowe przemieszanie materiału (domieszki wtórne w obiektach), na końcu postanowiono przeprowadzić analizę ilościową, polegającą na oszacowaniu najwyższej frekwencji danej kości w całości materiału. Najliczniejsze okazały się kości udowe (prawe 12, lewe 13) oraz czaszki (co najmniej 13). W związku z tym należy przyjąć, że w mogile w Kałuszynie wyeksplorowano prawdopodobnie 13 osób. Z części szkieletów pobrano próbki (zęby stałe) do badań genetycznych (DNA): LP OBIEKT Nr inw. Osobnik Zęby xC 1, M P 2, P 1, C P 2, M 1, M P1, M2, M C P 1, P 2, C P 2, M 1, M C 1, P 2, M M2 10 Postument 2 1 P 2, M 1 11 Postument 2 3 M 2, M 3 85

86 Bibliografia Acsádi G., Nemeskéri J History of Human Life Span and Mortality, Budapest. Bass W. M Human osteology: a laboratory and field manual, Missouri Archeological Society. Bochenek A., Reicher M Anatomia człowieka, t. 1, Warszawa. Buikstra J. E., Ubelaker D. H Standards for Data Collection from Human Skeletal Remains. Proceedings of a Seminar at The Field Museum of Natural History, Arkansas Archeological Survey, Research Series 44, Fayetteville Ark. Gładykowska- Rzeczycka J. J Zmiany w układzie kostnym ludności ze średniowiecznych cmentarzysk, [w:] Badania populacji ludzkich na materiałach współczesnych i historycznych. Seria Antropologia nr 4, Poznań, s Schorzenia ludności prahistorycznej na ziemiach polskich, Gdańsk Problems of estimating age and determining the profesion when analysing prehistoric skeletons, Anthropologie 32, 1, Lovejoy C. O., Meindl R. S, Pryzbeck T. R., Mensforth R. P Chronological Metamorphosis of the Auricular Surface of the Ilium: A New Method for the Determination of Age at Death, Am.J.Phys.Anthropol. 68, s Malinowski A., Wolański N Metody badań w biologii człowieka. Wybór metod antropologicznych, Warszawa. Martin R., Saller K Lehrbuch der Anthropologie in systematischer Dartstellung, Stuttgard. Ortner D. J Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains, San Diego & London: Academic Press. Piontek J Biologia populacji pradziejowych. Zarys metodyczny, Poznań. Strzałko J., Henneberg M Określanie płci na podstawie morfologii szkieletu, Przegląd Antropologiczny, t. 41, z. 1,

87 Strzałko J., Piontek J., Malinowski A Problem rekonstrukcji wzrostu na podstawie kości zachowanych we fragmentach lub spalonych, Przegląd Antropologiczny, t. 38, z. 2, Trotter M., Gleser G. C Estimation of stature from long bones of American Whites and Negroes, American Journal of Physical Anthropology 10, Ubelaker D. H Human skeletal remains. Excavation, analysis, interpretation, Chicago. dr Łukasz Maurycy Stanaszek mgr Urszula Okularczyk 87

88 9.2. Etap II Analizie antropologicznej poddano pięć obiektów archeologicznych o charakterze jam grobowych. Dane szkieletu: Obiekt nr 22, szkielet nr 1 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 2KG DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: M WIEK: LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA KRESA KARKOWA GÓRNA DOBRZE OZNACZONA (M), SZEW STRZAŁKOWY I WĘGŁOWY BEZ OBLITERACJI (DO 35-LAT), ZNACZNY STOPIEŃ KOMPLIKACJI, DOŚC GRUBE ŚRÓDKOŚCIE (NIEDOKRWISTOŚC?) KOŚCI SZCZĘKA STOPIEŃ STARCIA 1, 3I, 2C, 4P, 4M,2 x 8 W TRAKCIE WYRZYNANIA CIEMIENIOWA FRAG ŻUCHWA 1C,4P,6M,1I, 1C,2P, SKRONIOWA P, WYROSTEK SUTKOWY WYDATNY (M) ŻEBRA 2 FRAG KOŚCI DŁUGIE KOŚCI RAMIENNA 3 FRAG TRZON NG PROMIENIOWA ŁOKCIOWA UDOWA PISZCZELOWA STRZAŁKOWA 2 TRZON FRAG. TRZON FRAG.P 2 FRAG TRZON, L I P FRAG 3FRAG TRZON 2 FRAG, TRZON RĘKA KOŚCI ŚRÓDRĘCZE 2 FRAG STOPA KOŚCI STĘP FRAG ŁÓDKOWATA K. SKOKOWA P FRAG 88

89 UWAGI: - LINIE DEMARKACYJNE NA ZĘBACH SIECZNYCH NIEDOŻYWIENIE - ŚLADY PRZEPALENIA - ARTEFAKTY: ŁUSKA OD NABOJU, FRAG. OBROBIONEGO DREWNA 89

90 Dane szkieletu: Obiekt nr 22, szkielet nr 2 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): KG DATA OPISU: , r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: BRAK CECH IDENTYFIKACYJNYCH WIEK: LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA UŁOŻENIE BOCZNE, ZGNIECENIE DEPOZYTOWE KOŚCI CIEMIENIOWA ŻUCHWA L, STOPIEŃ STARCIA 1, 2P,2M, 3 TRZONOWIEC W TRAKCIE WYRZYNANIA (2I,2C,2P,M OD INNEGO OSOBNIKA) POTYLICZNA SZCZĘKA 2I,C,4P,2M, 3 TRZONOWIEC W TRAKCIE WYRZYNANIA (P, M OD INNEGO OSOBNIKA) SKRONIOWA FRAG L, P KOŚCI OBRĘCZY GÓRNEJ I DOLNEJ OBRĘCZ P BARKOWA OBOJCZYK FRAG K.MIEDNICZNE: + ROZKRUSZONE BEZ MOŻLIWOŚCI IDENTYFIKACJI PŁCI KRĘGOSŁUP TH L 6 TRZON 3 TRZON ŻEBRA FRAG Z ODCINKA TH KOŚCI DŁUGIE KOŚCI L P RAMIENNA 2 FRAG TRZON TRZON 3 FRAG PROMIENIOWA FRAG ŁOKCIOWA UDOWA FRAG TRZON FRAG TRZON, FRAG NG PISZCZELOWA 2 FRAG TRZON, FRAG FRAG TRZON - + RZEPKA UWAGI: - ŚLDY PRZEPALENIA - ZĘBINIAK C 90

91 91

92 Dane szkieletu: Obiekt nr 22, szkielet nr 3 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 2 KG DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: M WIEK: LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA KOŚCI SZCZĘKA + ŻUCHWA POTYLICZNA PEŁNE UZĘBIENIE, STOPIEŃ STARCIA ½, 2 TRZONOWCE BEZ STARCIA FRAG Z OTWOREM WIELKIM FRAG PIRAMIDA SKRONIOWA KOŚCI DŁUGIE KOŚCI L RAMIENNA 3 FRAG TRZON UDOWA FRAG TRZON PISZCZELOWA FRAG TRZON NG STOPA KOŚCI K. PIĘTOWA FRAG UWAGI: - ARTEFAKT: OBRĄCZKA 92

93 Dane szkieletu: Obiekt nr 22, szkielet nr 4 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 4 +1KG +1 KG DATA OPISU: , , r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: BRAK CECH UMOŻLIWIAJACYCH IDENTYFIKACJĘ WIEK: LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA FRAGMENTY KOŚCI ZĘBY STARCIE 2, 2I,C, 2M KOŚCI OBRĘCZY GÓRNEJ I DOLNEJ OBRĘCZ L MIEDNICZNA K.MIEDNICZNE: FRAG KOŚCI DŁUGIE KOŚCI RAMIENNA 1, 31 CM L= 22,8CM PROMIENIOWA L=22,7CM ŁOKCIOWA UDOWA L =42,2CM, FRAG TRZON, TRZON PISZCZELOWA L= 40,2CM, NG UWAGI: - DOKONANO POMIARÓW KOŚCI DŁUGICH IN SITU LEWOSTRONNYCH - WZROST PRZEWIDYWANY 166 CM - ŚLADY PRZEPALENIA 93

94 Dane szkieletu: Obiekt nr 22, szkielet nr 5 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 2KG DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: BRAK CECH IDENTYFIKACYJNYCH WIEK:25-35 LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA ZGNIECIONA DEPOZYTOWO Z ZACHOWANYM SZWEM WĘGŁOWYM PO STRONIE L, ½ SZEW STRZAŁKOWY O ZNACZNYM STOPNIU KOMPLIKACJI BEZ OBLITERACJI KOŚCI SZCZĘKA ŻUCHWA C, 2P, 3 M, (2 M OD INNEGO OSOBNIKA) PRZEDTRZONOWCE Z UBYTKAMI STOPIEŃ STARCIA 2/3 2P,M,C, PRZEDTRZONOWCE Z UBYTKAMI STOPIEŃ STARCIA 2/3 KOŚCI OBRĘCZY GÓRNEJ I DOLNEJ K.MIEDNICZNE: 2 FRAG KOŚCI DŁUGIE KOŚCI RAMIENNA FRAG ND 2 FRAG TRZON PROMIENIOWA 2 FRAG TRZON ŁOKCIOWA UDOWA P TRZON Z FRAG NG PISZCZELOWA FRAG NG, FRAG TRZON RĘKA KOŚCI NADGARSTEK STOPA KOŚCI ŚRÓDSTOPIA GŁÓWKOWATA, KSIĘŻYCOWATA, CZWOROBOCZNA WIĘKSZA FRAG. II UWAGI: - ZMIANY PRÓCHNICZE - NIEDOŻYWIENIE PODCZAS OKRESÓW ROZWOJOWYCH - ŚLADY PRZEPALENIA 94

95 Dane szkieletu: Obiekt nr 22, szkielet nr 6 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 3 KG DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: M WIEK: LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA SUTURA METOPICA, SZEW STRZAŁKOWY I WIEŃCOWY BEZ OBLITERACJI KOŚCI KOŚCI CZOŁOWA Z OTWARTĄ ZATOKĄ SZCZĘKA PEŁNE UZĘBIENIE, STOPIEŃ STARCIA 3 ZĘBY PRZEDNIE, P I M NIEZNACZNIE STARTE ŻUCHWA PEŁNE UZĘBIENIE, STOPIEŃ STARCIA 3 ZĘBY PRZEDNIE, NIELICZNE UBYTKI, P I M NIEZNACZNIE STARTE POTYLICZNA Z KRESĄ KARKOWĄ GÓRNĄ, WYRAŻNA GUZOWATOŚC SKRONIOWA L WYDATNY WYROSTEK SUTKOWY KOŚCI OBRĘCZY GÓRNEJ I DOLNEJ OBOJCZYK FRAG TRZON ŻEBRA 10 FRAG FRAG Z TRZONEM MOSTEK KOŚCI DŁUGIE KOŚCI RAMIENNA TRZON 3 FRAG TRZON PROMIENIOWA 5 FRAG TRZON, NG ŁOKCIOWA UDOWA FRAG KŁYKCIA, 2TRZON PISZCZELOWA TRZON, NG Z FRAG KŁYKCI STRZAŁKOWA FRAG TRZON RĘKA KOŚCI K.HACZYKOWATA NADGARSTEK STOPA KOŚCI ŚRÓDSTOPIE 2 FRAG 95

96 UWAGI: - BRAK PRZYROSTU PRZYNASADY K.UDOWEJ - TRZON K. UDOWEJ MASYWNY ROSŁY OSOBNIK, KRESA CHROPAWA SŁABO ZAZNACZONA SŁABA RZEŹBA PRZYCZEPÓW MIĘŚNIOWYCH - TRZON KOŚCI PROMIENIOWEJ ZE ZMIANAMI PRZECIĄŻENIOWYMI - SUTURA METOPICA - STAN ZAPALNY ZATOKI CZOŁOWEJ - ARTEFAKTY: FRAGMENTY KOŚCI DŁUGIEJ ŚWINI, KOŚC GOLENI SUTURA METOPICA 96

97 Dane szkieletu: Obiekt nr 22, szkielet nr 7 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 3KG + 1 KG DATA OPISU: r., r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: BEZ CECH UMOŻLIWIAJACYCH IDENTYFIKACJĘ WIEK: BEZ CECH UMOŻLIWIAJACYCH IDENTYFIKACJĘ DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA KOŚCI ŻUCHWA I CIEMIENIOWA POTYLICZNA SKRONIOWA FRAGMENTY KOSTNE FRAGMENT CZASZKI Z WGNIECIONĄ DO WEWNĄTRZ ŻU CHWĄ KOŚCI OBRĘCZY GÓRNEJ I DOLNEJ OBOJCZYK FRAG KOŚCI DŁUGIE KOŚCI RAMIENNA ND, 2 FRAG TRZON, 2 FRAG FRAG PROMIENIOWA TRZON Z NG ŁOKCIOWA UDOWA L FRAG Z NG, FRAG TRZON P FRAG Z NG PISZCZELOWA 2 FRAG TRZON STOPA KOŚCI K. SKOKOWA FRAG UWAGI: - ARTEFKTY: FRAGMENTY ODZIEŻY SKÓRZANEJ, FRAGMENTY KOŚCI PŁASKICH ZWIERZĘCYCH - NA TRZONIE KOSCI UDOWEJ ŚLADY PO CIĘCIU OSTRYM NARZĘDZIEM 97

98 98

99 Dane szkieletu: Obiekt nr 22, szkielet nr 8 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 1KG DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: M WIEK: LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA KOŚCI CZOŁOWA FRAG CIEMIENIOWA L FRAG POTYLICZNA SZCZĘKOWA, ŻUCHWA SKRONIOWA L, WYDATNY WYROSTEK SUTKOWY, M 6I, 1C SZCZĘKA, 3C, 2P SZCZĘKA, 3P, 3 M SZCZĘKA, M ŻUCHWA, 6M, 8 W TRAKCIE WYRZYNANIA, STARCIE 2 (20-25 LAT) 99

100 Dane szkieletu Obiekt nr 22, szkielet nr 9 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 1 kg DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: BEZ MOŻLIWOŚCI IDENTYFIKACJI WIEK: LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA FRAGMENT PRZEDNIEGO DOŁU CZASZKI KOŚCI SZCZĘKOWA, ŻUCHWA KOŚCI DŁUGIE KOŚCI 1P, 3M, STOPIEŃ STARCIA 2/3 WIEK LAT RAMIENNA 2 FRAG TRZON 100

101 Dane szkieletów: Obiekt nr 22, szkielety nr 8, 9, 15, 16, 17, szkielety postcranialne, kości nóg WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 6 KG+1KG+1 KG DATA OPISU: r., r. LICZBA OSOBNIKÓW: KOŚCI POCHODZĄCE OD 5 OSÓB PŁEĆ: USTALONA CRANIALNIE WIEK: USTALONY CRANIALNIE RAMIENNA PROMIENIOWA ŁOKCIOWA UDOWA PISZCZELOWA STRZAŁKOWA RĘKA 13 FRAG TRZON 2 FRAG TRZON 4 FRAG TRZON, NG 11 TRZON FRAG, NG, 2 FRAG KŁYKCI 6 FRAG TRZON, FRAG KŁYKCI, TRZON 2 FRAG TRZON UWAGI: - ARTEFAKTY: FRAGMENT ODZIEŻY SKÓRZANEJ - ŚLADY PRZEPALENIA - NA TRZONIE KOŚCI RAMIENNEJ ŚLAD PO URAZIE ZE SKORODOWANYM PRAWDOPODOBNIE OSTRZEM (NACIĘCIE KOŚCI Z ZIELONO- BRĄZOWYMI ZŁOGAMI MIEDŹ(?)/ŻELAZO SZKIELET 16 - W UŁOŻENIU DEPOZYTOWYM JEDNE NA DRUGICH ZE WZGLĘDU NA KRUCHOŚC, NIEMOŻLIWE BYŁO WYEKSTRAHOWAC JE ANATOMICZNIE Z CZASZKAMI 101

102 Dane szkieletu Obiekt nr 22, szkielet nr 10 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 1KG DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: BEZ MOŻLIWOŚCI OCENY WIEK:18-20 LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA SPŁASZCZONA BOCZNIE, DEPOZYTOWO, 2 FRAG TWARZOCZASZKI KOŚCI CZOŁOWA FRAG SZCZĘKA 4I, 2P, 3M, C, DRUGI M ŚWIEŻO WYRŻNIĘTY, STOPIEŃ STARCIA 1/2 ŻUCHWA 3I,2M, (3I OD INNEGO OSOBNIKA I JEDEN TRZONOWIEC MLECZNY OD INNEGO OSOBNIKA) C, 2P, KOŚCI OBRĘCZY GÓRNEJ I DOLNEJ 102

103 Dane szkieletu Obiekt nr 22, szkielet nr 11 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 3 KG DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: M WIEK PONIŻEJ: LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA FRAGNENTY, SPŁASZCZONE BOCZNIE DEPOZYTOWO, SZEW WIEŃCOWY BEZ OBLITERACJI, SZEW ŁUSKOWY ZNACZNIE ODSTAJĄCY OD K. CIEMIENIOWEJ KOŚCI KOŚCI CZOŁOWA FRAG SZCZĘKA 2 TRZONOWCE MLECZNE, 8 NIE WYRŻNIĘTE, 2M BEZ ŚLADÓW STARCIA, STOPIEŃ STARCIA ½, 2I,2C, ŻUCHWA DOBRZE ZAZNACZONA BRÓDKA, 4I,2C,4P,5M, SKRONIOWA FRAG WYDATNY WYROSTEK SUTKOWY L KOŚCI DŁUGIE KOŚCI RAMIENNA 3 FRAG TRZON, 2ND FRAG FRAG TRZON PROMIENIOWA 2 FRAG, TRZON ŁOKCIOWA UDOWA ND, L FRAG, NG, FRAG TRZON PISZCZELOWA TRZON P, STRZAŁKOWA FRAG, FRAG TRZON RĘKA KOŚCI ŚRÓDRĘCZE 2 NADGARSTEK PALICZKI STOPA KOŚCI ŚRÓDSTOPIE 3 PALICZKI 3 103

104 UWAGI: - W SZCZĘCE POZOSTAŁOŚCI ZĘBÓW MLECZNYCH, MŁODY WIEK OSOBY - KOŚCI DELIKATNEJ KONSTRUKCJI, NIEZBYT MASYWNE MŁODY WIEK, NIEZBYT ROSŁA OSOBA 104

105 Dane szkieletu: Obiekt nr 22, szkielet nr 12 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 2 +1 KG + 4 KG DATA OPISU: r., r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: BEZ MOŻLIWOŚCI IDENTYFIKACJI WIEK: DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA FRAGMENT CZASZKI, SZEW WĘGŁOWY ZE ŚLADAMI OBLITERACJI, PRZY POŁĄCZENIU ZE SZWEM STRZAŁKOWYM 0,5 CM, KOŚCI SZCZĘKA 6M,2I,4P ŹUCHWA 5P,C,I,STARCIE 2, 3 TRZONOWIEC W TRAKCIE WYRZYNANIA SKRONIOWA FRAG L, P PIRAMIDA KOŚCI OBRĘCZY GÓRNEJ I DOLNEJ OBOJCZYK L FRAG K.MIEDNICZNE: FRAG ŻEBRA FRAG FRAG MOSTEK KOŚCI DŁUGIE KOŚCI RAMIENNA ŁOKCIOWA UDOWA PISZCZELOWA STRZAŁKOWA RZEPKA RĘKA KOŚCI ŚRÓDRĘCZE PALICZKI STOPA KOŚCI 3 FRAG TRZON, TRZON 2FRAG ND, TRZON L ND ZE SŁABO ZAZNACZONYM KŁYKCIEM, TRZON, L FRAG NG 3 FRAG TRZON, TRZON 2 FRAG TRZON L, FRAG 3 FRAG 1P FRAG K. PIĘTOWA FRAG ŚRÓDSTOPIE 2 FRAG 105

106 UWAGI: - ZNACZNY STOPIEŃ KOMPLIKACI SZWÓW - NA TRZONIE K. PISZCZELOWEJ ŚLAD PO CIĘCIU OSTRYM NARZĘDZIEM ZE ŚLADAMI ZABLIŹNIANIA 106

107 Dane szkieletu Obiekt nr 22, szkielet nr 13 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 2 KG DATA OPISU: r., r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: M WIEK: LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA FRAGMENT POKRYWY CZASZKI KOŚCI CZOŁOWA FRAG, 2 FRAG OCZODOŁU ŻUCHWA 4P,4M,I SKRONIOWA L WYDATNY WYROSTEK SUTKOWY KOŚCI OBRĘCZY GÓRNEJ I DOLNEJ ŁOPATKA FRAG Z GRZEBIENIEM KOŚCI DŁUGIE KOŚCI RAMIENNA TRZON, GŁOWA FRAG TRZON ŁOKCIOWA UDOWA FRAG PISZCZELOWA 2NG, TRZON STRZAŁKOWA 2 FRAG TRZON, NG SZCZĘKA 3I,P,6M,2P STOPIEŃ STARCIA 2, 8 STOPIEŃ STARCIA 0/1 UWAGI: - NA KOŚCI CZOŁOWEJ CIĘCIE OSTRYM NARZĘDZIEM - NA GŁOWIE KOŚCI RAMIENNEJ ŚLAD PO CIĘCIU OSTRYM NARZĘDZIEM - NA STRZAŁCE ZMIANY ODKSZTAŁCENIOWE O CHARAKTERZE PRZECIĄŻEŃ - PRZYNASADOWO NA KOŚCI PISZCZELOWEJ WGŁOBIENIE POURAZOWE 107

108 Dane szkieletu Obiekt nr 22, szkielet nr 15 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 2KG DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: BEZ MOŻLIWOŚCI IDENTYFIKACJI WIEK: LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA POŁOŻONA LATERALNIE, SPŁASZCZONA DEPOZYTOWO KOŚCI CZOŁOWA POTYLICZNA SKRONIOWA Z CZĘŚCIĄ OCZODOŁU L SZCZĘKOWA, ŻUCHWA 6I, 2C, 6P, 1M ŻUCHWA,4M, STOPIEŃ STARCIA 3, 8 STOPIEŃ STARCIA 1 (WIEK LAT) 108

109 Dane szkieletu Obiekt nr 22, szkielet nr 16 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 1KG DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: BEZ MOŻLIWOŚCI IDENTYFIKACI WIEK: OK 30 LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA FRAGMENT SZWU STRZAŁKOWEGO BEZ OBLITERACJI (WIEK PONIŻEJ 30 LAT) KOŚCI CIEMIENIOWA SZCZĘKOWA, ŻUCHWA FRAG STARCIE 3 (30-35 LAT), I1, 1C WILCZY,1P SZCZĘKA, 2P, 2M GÓRNE, 2M UWAGI: - KIEŁ WYSTAJĄCY POZA LINIĘ ZGRYZU- CECHA ATAWISTYCZNA WYSTĘPUJĄCA W GRUPACH RODZINNYCH CZĘSCIEJ WYSTĘPUJĄCA W POPULACJACH SKANDYNAWSKICH I WŚRÓD LITWINÓW 109

110 Dane szkieletu Obiekt nr 22, szkielet nr 17 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 1 KG DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: M WIEK: LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA W SPŁSZCZENIU LATERALNYM DEPOZYTOWYM KOŚCI SZCZĘKOWA, ŻUCHWA SKRONIOWA I 5, C 4 (1 OD INNEGO OSOBNIKA PP SZK.16), P7, M6, STARCIE 2/3 (25-30 LAT), ZMIANY PRÓCHNICZE, WAŁY DEMARKACYJNE NA KORONIE, 8 ŚWIEŻO WYRŻNNIĘTE BEZ STARCIA P WYROSTEK SUTKOWY WYDATNY, M - SZEW ŁUSKOWY LUŻNO PRZYLEGAJĄCY DO K. CIEMIENIOWEJ (MŁODY WIEK OSOBNIKA) KRĘGOSŁUP C TH L UWAGI KOŚCI DŁUGIE KOŚCI RAMIENNA UDOWA PISZCZELOWA FRAG TRZON FRAG TRZON FRAG TRZON UWAGI: - OKRESY NIEDOŻYWIENIA I NIEPRAWIDŁOWA MINERALIZACJA KORON ZĘBÓW 110

111 Dane szkieletu: Obiekt nr 22, szkielet nr 18 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 2KG DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: BEZ MOŻLIWOŚCI IDENTYFIKACJI WIEK: BEZ MOŻLIWOŚCI IDENTYFIKACJI DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA KOŚCI SZCZĘKA ŻUCHWA SKRONIOWA KOŚCI DŁUGIE KOŚCI RAMIENNA PROMIENIOWA ŁOKCIOWA UDOWA PISZCZELOWA STRZAŁKOWA RĘKA KOŚCI PALICZKI STOPA KOŚCI ŚRÓDSTOPIE 2I,2C, 4P,3M, 4I,C,2P,5M P,L FRAG FRAG TRZON, FRAG ND NG TRZON, NG FRAG TRZON FRAG TRZON 2FRAG TRZON 4 FRAG 3 FRAG UWAGI: - KOŚCI KOŃCZYNY GÓRNEJ ZMIANY PRZECIĄŻENIOWE 111

112 Dane szkieletu: Obiekt nr 22, szkielet nr 19 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 3 KG DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: M WIEK: LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA FRAGMENT, SZEW WIEŃCOWY W CZĘSCI CENTRALNEJ I NA WYSOKOŚCI SZWU STRZAŁKOWEGO OBLITERACJA 1,5 CM KOŚCI CZOŁOWA FRAG Z OCZODOŁEM SZCZĘKA 4I STARCIE 2/3, C, 2P, 2M (1I OD INNEGO OSOBNIKA) CIEMIENIOWA FRAG ŻUCHWA M,4I,2C,3P,3M (2 I OD INNEGO OSOBNIKA) PODNIEBIENNA SKRONIOWA KOŚCI DŁUGIE KOŚCI RAMIENNA PROMIENIOWA ŁOKCIOWA UDOWA PISZCZELOWA L FRAG P, WYDATNY WYROSTEK SUTKOWY 4 FRAGTRZON TRZON, P NG P NG L NG, 2 TRZON FRAG TRZON UWAGI: - NASYWNY WYROSTEK KŁYKCIOWY - FRAGMENTY ODZIEŻY SKÓRZANEJ 112

113 113

114 Dane szkieletu: Obiekt nr 18, dwa szkielety WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 6 KG DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 2 PŁEĆ: M, M WIEK: I = LAT II = LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA SZEW WĘGŁOWY BEZ OBLITERACJI KOŚCI CZOŁOWA CIEMIENIOWA Z CZĘŚCIĄ OCZODOLOWĄ Z PRAWIDŁOWYMI WYCISKAMI PALCZYSTYMI 114 SZCZĘKA I UBYTKI PRÓCHNICZE, STARCIE 2 ŻUCHWA I STOPIEŃ STARCIA ½, NIE WYRŻNIĘTY 3 TRZONOWIEC POTYLICZNA + SZCZĘKA II 3P,I, STOPIEŃ STARCIA 1/2 SKRONIOWA FRAG PIRAMIDY, L ŻUCHWA II 1P, 2M STOPIEŃ STARCIA 3 KOŚCI OBRĘCZY GÓRNEJ I DOLNEJ L P K.MIEDNICZNE: M M KRZYŻOWA 6 FRAG KRĘGOSŁUP C TH L 7 FRAG 6 FRAG OD 2 OSOBNIKÓW ŻEBRA 19 FRAG KOŚCI DŁUGIE KOŚCI RAMIENNA 2 FRAG TRZON ND PROMIENIOWA 2 FRAG TRZON ŁOKCIOWA UDOWA 2L TRZON, TRZON Z NG, TRZON Z 3ND, GŁOWA K. UDOWEJ, 4 GŁOWY 2 BEZ PRZYROSTU PRZYNASADOWEGO RĘKA KOŚCI ŚRÓDRĘCZE 6 2 ŁÓDECZKOWATE, NADGARSTEK 3

115 PALICZKI STOPA KOŚCI K. SKOKOWA P K. PIĘTOWA P 2FRAG ŚRÓDSTOPIE 4 KLINOWATE BOCZNE, FRAG ŁÓDKOWATEJ, P, 3L PALICZKI 4 P UWAGI: - ŚLADY PRZEPALENIA 115

116 Dane szkieletu: Obiekt nr 22, szkielet x 2 nr inw. 39 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 3+3 KG DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 2 PŁEĆ: BEZ MOŻLIWOŚCI OCENY WIEK: I=30-35 LAT II=25-30 LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA 11 FRAG KOŚCI SZCZĘKA I I, 2C, 2M Z UBYTKIEM, STARCIE 2/3, CIEMIENIOWA Z PRAWIDŁOWYMI ŻUCHWA I M,3P,C WYCISKAMI NACZYNIOWYMI POTYLICZNA FRAG SZCZĘKA II 2I, STOPIEŃ STARCIA 3 SKRONIOWA FRAG ŻUCHWA II 4I, STOPIEŃ STARCIA 3 KOŚCI DŁUGIE KOŚCI L P RAMIENNA 3FRAG TRZON 2 FRAG TRZON, ND 6 FRAG TRZON FRAG TRZON ŁOKCIOWA UDOWA NG, 2FRAG TRZON, P FRAG 2FRAG TRZON NG, FRAG GŁOWA, ND PISZCZELOWA 2 FRAG TRZON, 2 FRAG NG, 3 FRAG TRZON, ND TRZON STRZAŁKOWA 3 FRAG, ND ND RĘKA KOŚCI ŚRÓDRĘCZE 2 FRAG ŁÓDECZKOWATA STOPA KOŚCI K. PIĘTOWA FRAG ŚRÓDSTOPIE ŁÓDKOWATA, KLINOWATA BOCZNA PALICZKI FRAG UWAGI: - KOŚCI CZASZKI ZE ŚLADAMI PRZEPALENIA OD WNĘTRZA CZASZKI, K. UDOWEJ, PISZCZELOWEJ P - ZĘBY O RÓŻNEJ MORFOLOGII POCHODZĄCE OD 2 OSOBNIKÓW - KOŚCI ZDEZORGANIZOWANE, WYSYCONE ZIEMIĄ, KRUCHE, 116

117 - KOŚCI KOŃCZYN SZKIELETU I ZE ZMIANAMI PRZECIĄŻENIOWYMI 117

118 Dane szkieletu: Obiekt nr 24 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 5 KG DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: M WIEK: LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA ODŁAMKI KOSTNE, ZGNIECENIE DEPOZYTOWE KOŚCI ZĘBY STOPIEŃ STARCIA ½, 7P,7M,I, C SKRONIOWA P FRAG KOŚCI OBRĘCZY GÓRNEJ I DOLNEJ K.MIEDNICZNE: FRAG ŻEBRA FRAG ŻEBRA II KOŚCI DŁUGIE KOŚCI RAMIENNA TRZON UDOWA 2 FRAG TRZON PISZCZELOWA 5 FRAG TRZON STRZAŁKOWA LNG, 7FRAG TRZON, P TRZON Z ND L RZEPKA STOPA KOŚCI STĘP K. SKOKOWA MAŁE GABARYTY ŚRÓDSTOPIE FRAG I, III UWAGI: - ZMIANY NA ŻEBRACH SUGERUJĄCE GRUŻLICĘ - NA TRZONIE KOŚCI UDOWEJ ŚLAD PO CIĘCIU ZADANYM OSTRYM NARZĘDZIEM 118

119 119

120 Dane szkieletu: Obiekt nr 25, szkielet nr 2 WAGA MATERIAŁU KOSTNEGO (KG): 4 KG DATA OPISU: r. LICZBA OSOBNIKÓW: 1 PŁEĆ: BEZ MOŻLIWOŚCI OCENY WIEK: LAT DANE SZCZEGÓŁOWE: CZASZKA KOŚCI ZĘBY STOPIEŃ STARCIA ¾, 3M, 2P ŻEBRA MOSTEK KOŚCI DŁUGIE KOŚCI RAMIENNA ŁOKCIOWA UDOWA PISZCZELOWA STRZAŁKOWA FRAG TRZON + FRAG ODZIEŹY SKÓRZANEJ FRAG TRZON 2 FRAG ŻEBRO II RĘKOJEŚC L TRZON, P 2 FRAG TRZON 2 FRAG TRZONU Pi L,P FRAG ND, P 2 FRAG TRZON L 2 FRAG TRZON, P 3 FRAG TRZON STOPA KOŚCI K. SKOKOWA FRAG K. PIĘTOWA P FRAG UWAGI: - ŚLADY PRZEPALENIA - ARTEFAKTY: ODŁAMKI KOSTNE POCHODZENIA ZWIERZĘCEGO, FRAGMENTY ODZIEŻY SKÓRZANEJ 120

121 121

122 122

123 Fragmenty odzieży skórzanej. 123

124 Spis obiektów LP Nr szkieletu Strona Uwagi Zęby pobrane do badań genetycznych Elementy szkieletu 16 postcranialnego 8, 9,15,16, /W SZKx W/ Wyjaśnienia skrótów: ND Nasada dolna NG Nasada górna Kolor zielony Dotyczy drugiego osobnika L Lewa strona P- Prawa strona M- Mężczyzna I Zęby sieczne C- Kły P- Przedtrzonowce M- Trzonowce 124

125 Wnioski końcowe Materiał kostny pochodzenia ludzkiego z niewielką domieszką artefaktów zwierzęcych zdeponowany był w dołach śmierci na obecnym (nieużytkowanym) targowisku miejskim w miejscowości Kałuszyn. W trakcie odkrywki archeologicznej przystąpiono do czynności wydobycia wyżej wymienionych szczątków (czynności ekshumacyjne) ze względu na duże prawdopodobieństwo ich historycznego pochodzenia. Stan kości bardzo zły, kości możliwe były do identyfikacji in situ (w miejscu), po wyjęciu bardzo delikatne i kruche, ulegały natychmiastowemu rozpadowi na fragmenty. Zły stan zachowania spowodowany był piaszczystym, przewiewnym podłożem, łatwym przesiąkaniem podłoża umożliwiającym procesy zwietrzeniowe i odmineralnienie kości. Kości poprzerastane korzeniami roślin, oraz zgniecione poprzez przyłożenie, co nastąpiło podczas utwardzania podłoża. Niektóre z kości noszą ślady przepalenia, które mogły powstać w przypadku niezbyt głębokich grobów i palenia ognisk na nich, nie stwierdzono prób palenia samych szczątków (we wcześniejszym okresie palenia zwłok). Ocenie antropologicznej poddano 24 szkielety z czego na podstawie cech czaszki, lub pozostałego szkieletu u 11 osób z dużym prawdopodobieństwem stwierdzono płeć męską, pozostałe osoby miały zbyt zniszczony kościec lub nie posiadały cech charakterystycznych różnicujących płeć (co może dotyczyć osobników w młodszych grupach wiekowych). Ponieważ pobrano zęby do badań genetycznych, możliwe będzie zweryfikowanie i rozpoznanie płci u 22 osób oraz określenie przynależności etnicznej na podstawie haplogrupy. Ryc.1. Identyfikacja płci w badanej populacji. 125

126 Ze względu na dobre zachowanie zębów oraz fragmentów czaszek ze szwami łączącymi kości, możliwe było określenie grup wiekowych aż u 22 osób. Większość to ludzie młodzi co może być argumentem na to, że mamy do czynienia z żołnierzami. Na podstawie stopnia starcia koron zębów i kolejności wyrzynania się zębów stałych wyszczególniono następujące grupy wiekowe: lat (3 osoby); lat; lat; (4 osoby); lat, lat (2 osoby); lat (2 osoby); lat; 30 lat, lat (2 osoby); lat; lat, lat (2 osoby). Najliczniejszą grupę stanowią młodzi ludzie w wieku od 16 do 20 lat. Ryc.2. Grupy wiekowe w badanej populacji. Przeanalizowano również materiał osteologiczny ze względu na kondycję zdrowotną. W kilku przypadkach odnotowano zmiany o charakterze linii demarkacyjnych na zębach siecznych (nieprawidłowa mineralizacja, która pojawia się u osób niedożywionych). Z cech występujących rodzinnie zaobserwowano jeden przypadek zębiniaka, który powstaje w wyniku nieprawidłowego odkładania się warstw korony zęba (występują predyspozycje rodzinne). Niektóre zęby miały zmiany próchnicze. U jednej osoby pozostały 2 mleczne trzonowce (zęby stałe w trakcie wyżynania się). Większość badanych miała znaczny stopień komplikacji szwów czaszkowych z występowaniem międzykościa, co oznacza że stopień odżywienia w dzieciństwie był niewystarczający dla prawidłowego rozwoju. W jednym przypadku zaobserwowano szew czołowy (sutura metopica), który zarasta do 10 roku życia lub występuje jako cecha rodzinna u dorosłych osób (sporadycznie). W jednym przypadku stwierdzono stan zapalny zatoki 126