Zrównoważony marketing usług logistycznych

Transkrypt

1 TROJANOWSKI Tomasz 1 Zrównoważony marketing usług logistycznych WSTĘP Sprawnie i efektywnie funkcjonujące przedsiębiorstwa świadczące usługi logistyczne wymagają wdrożenia racjonalnie prowadzonych działań z zakresu marketingu. Marketing wykorzystywany jest nie tylko przez przedsiębiorstwa produkcyjne, które posługują się tym narzędziem w celu rozpoznania potrzeb klienta i skutecznego ich zaspokojenia. Coraz częściej z rozwiązań i podpowiedzi marketingu korzystają inne organizacje, w tym przedsiębiorstwa funkcjonujące na rynku usług logistycznych. Marketing przez wiele osób, które nie mają dostatecznej wiedzy kojarzony jest wyłącznie ze sprzedażą i reklamą. Takie podejście do tej ważnej i obszernej dziedziny wiedzy jest nieprawidłowe. Działania z zakresu marketingu nie tylko przedsiębiorstw produkcyjnych, ale także usługowych pozwalają lepiej poznać potrzeby i oczekiwania nabywców oraz w sposób satysfakcjonujący zaspokoić te potrzeby. W zmieniającym się otoczeniu przedsiębiorstwa zarówno bliższym jak i dalszym zachodzą dynamiczne zmiany, które często bywają trudne do przewidzenia. Z tego względu istnieje potrzeba monitorowania i analizowania zdarzeń mogących mieć wpływ na sukces przedsiębiorstwa świadczącego usługi logistyczne. Pomocnym działaniem umożliwiającym osiągnięcie zamierzony celów organizacji jest właśnie marketing, a precyzując badanie i analiza otoczenia marketingowego usługowego przedsiębiorstwa logistycznego Wynikiem zachodzących zmian w otoczeniu marketingowym przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych jest wdrożenie marketingu zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju (sustainability development). Ten nowy nurt naukowy powstał w odpowiedzi na postępująca degradację środowiska naturalnego i pogłębiające się problemy społeczne współczesnych społeczeństw. Zrównoważony marketing (sustaniability marketing), który wywodzi się z nurtu zrównoważonego rozwoju zakłada stosowanie takich działań, które uwzględniają aspekty ekologiczne i społeczne przy jednoczesnym zapewnieniu celów ekonomicznych usługowego przedsiębiorstw logistycznego. 1. ISTOTA ZRÓWNOWAŻONEGO MARKETINGU Prowadząc rozważania na temat marketingu można dojść do wniosku, że na przestrzeni lat dokonały się istotne zmiany znaczenia i istoty tego obszaru wiedzy. Początkowo marketing skupiał się przede wszystkim na masowej produkcji i sprzedaży. Dla przedsiębiorców liczyła się tylko ilość wytworzonego produktu i wyniki finansowe osiągane z jego sprzedaży. Koncepcja marketingu masowego i sprzedażowego w dość szybkim tempie zaczęła tracić na znaczeniu, kiedy to przedsiębiorcy uznali, że nie można wytwarzać tego, co nie w pełni zaspakaja potrzeby i pragnienia konsumentów. Na znaczeniu zaczęła także trać orientacja sprzedażowa. Rosnąca konkurencja dla przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych oraz nasycenie rynku produktami i usługami o podobnym stopniu jakości, funkcjonalności i ceny, również przyczyniły się do rezygnacji ze stosowania przez organizacje koncepcji sprzedażowej. Następstwem przestarzałego i nieefektywnego marketingu masowego i sprzedażowego był marketing, w którego centrum znajdywał się klient oraz jego potrzeby i oczekiwania. Organizacje zarówno produkcyjne jak i usługowe, w tym świadczące usługi logistyczne starały się rozpoznać potrzeby i pragnienia konsumentów oraz skutecznie je zaspokoić poprzez szereg działań marketingowych. Zaczęto wyznawać zasadę doskonałej obsługi przed, w trakcie i po zakupie. Osiągnięty zysk ze sprzedaży produktu lub usługi nabierał znaczenia drugorzędnego, ponieważ najważniejszy stawał się klient. Można zaryzykować stwierdzenie, że 1 Akademia im. Jana Długosza, Wydział Nauk Społecznych; Częstochowa; ul. Waszyngtona 4 / 8. Tel:

2 koncepcja marketingu oparta na rozpoznaniu potrzeb klienta i ich prawidłowego zaspokojenia jest obecna w dzisiejszych czasach i stosowana jest przez większość przedsiębiorstw produkcyjnych oraz usługowych. Wspomniane wcześniej zmiany w otoczeniu marketingowy przedsiębiorstw produkcjach i usługowych przynoszą nowe rozwiązania i koncepcje postępowania na trudnym i konkurencyjnym rynku dóbr i usług. Zrównoważony marketing przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych stanowi jak zauważają P. Baines, Ch. Fill i K. Page konsekwencję postmodernistycznego ruchu w kierunku uznania, że kapitalistyczny postęp nie może być kontynuowany bez uwzględnienia wpływu marketingowych praktyk na społeczeństwo. Według autorów, centrum sustainability debat jest poszukiwanie racjonalnych rozwiązań w relacji ludzie planeta dobrobyt [2, s. 780]. W literaturze poświęconej zagadnieniom marketingowym niewiele miejsca poświęca się obszarowi sustainability marketing. Dokonując przeglądu literatury można odnaleźć między innymi definicję zrównoważonego marketingu zaproponowaną przez G. Armstronga i P. Kotlera, którzy twierdzą, że jest to marketing odpowiedzialny społecznie, prowadzony z poszanowaniem środowiska naturalnego, który zaspokaja bieżące potrzeby konsumentów i przedsiębiorstw, zachowując jednocześnie lub nawet poprawiając zdolność następnych pokoleń do zaspokojenia ich potrzeb w przyszłości [1, s. 709]. Powołując się na F. Belza można stwierdzić, że zrównoważony marketing ma na celu spełnić potrzeby i oczekiwania konsumentów z poszanowaniem społecznych i środowiskowych wartości oraz zapewnić przy tym uzyskanie korzyści dla organizacji. Takie działanie będzie możliwe dzięki utrzymaniu zrównoważonych relacji z nabywcami, otoczeniem społecznym i ekologicznym. [4, s ]. A. Pabian przedstawia własną interpretację tego pojęcia. Według autora termin ten oznacza odkrywanie i zaspokajanie potrzeb rynku, które uwzględnia dalekosiężną perspektywę ekonomicznego, ekologicznego i społecznego rozwoju przyszłych pokoleń. Pojęcie to można przetłumaczyć jako zrównoważony i trwały marketing, samopodtrzymujący się marketing lub marketing równoważenia.[10, s. 128]. Ze względu na małą liczbę definicji zrównoważonego marketingu proponowanych w literaturze marketingowej, autor podjąć próbę sformułowania tego pojęcia w następujący sposób: marketing w koncepcji sustainability jest to racjonalna i odpowiedzialna działalność marketingowa przedsiębiorstwa, zaspokajająca potrzeby i pragnienia klienta mająca na uwadze ochronę środowiska naturalnego i aspekty społeczne przy jednoczesnym osiągnięciu celów ekonomicznych przedsiębiorstwa. Przedsięwzięcia z zakresu zrównoważonego marketingu powinny być przede wszystkim realizowanie w mikroskali. Prospołeczna i proekologiczna aktywność gospodarcza przedsiębiorstw w obszarze lokalnym, regionalnym, czy krajowym przyczynia się do eliminacji zagrożeń i niebezpieczeństw rozpatrywanych w makroskali. 2. ZNACZENIE LOGISTYKI W UJĘCIU TEORETYCZNYM Sukces ekonomiczny przedsiębiorstw uzależniony jest od wielu czynników. W przypadku przedsiębiorstw produkcyjnych jednym z takich czynników jest produkt, jego jakość, niezawodność, stosowane strategie promocyjne oraz przystępna cena zakupu w znacznym stopniu decydują o powodzeniu działalności gospodarczej danego przedsiębiorstwa. Odnosząc się do przedsiębiorstw świadczących usługi logistyczne jednym z głównych czynników warunkujących osiągniecie zamierzonych celów jest przestrzeganie zasady just-in-time. Terminowe wywiązywanie się z zobowiązań względem klientów jest podstawową zasadą obok satysfakcji i zadowolenia klienta, którą powinny przestrzegać firmy logistyczne. Aby dokładnie wyjaśnić istotę funkcjonowania przedsiębiorstw logistycznych należy przybliżyć samo znaczenie słowa logistyka. Według K. Grzybowskiej termin logistyka ma trzy źródła pochodzenia. Pierwszym z nich jest język grecki. Słowo logistyka pochodzi od greckiego wyrazu logos, logikos, logistikon. Słowa te są synonimem rozumienia, zasad porządkowania, rozumu, człowieka prawidłowo myślącego, racjonalisty. Źródeł logistyki można również szukać w języku łacińskim, mając na myśli słowo loger, logis, oznaczające kwaterowanie, mieszkanie. Trzecim i zarazem ostatnim źródłem jest język francuski. W słowniku terminologii wojskowej natrafić można 6398

3 na wyraz logistique, który związany był ze sztuką wojenną, przemarszem wojsk.[8, s. 13]. Ponadto, w literaturze przedmiotu logistyka odwołuje się przede wszystkim do praktyki gospodarczej, jest zatem jedną z dziedzin wiedzy ekonomicznej. Ostatnie lata są okresem upowszechniania w praktyce gospodarczej, a także w literaturze ekonomicznej pojęcia logistyka. Dotyczy to zwłaszcza krajów o rozwiniętej gospodarce rynkowej, którą cechuje wysoka produktywność, zaangażowanie zasobów, sprawność procesów gospodarczych, wydłużenie horyzontu czasowego w zarządzaniu. Do tych sukcesów ekonomicznych przyczyniły się niewątpliwie także nowoczesne rozwiązania logistyczne. M. Christoper twierdzi, że logistyka oznacza, w kompleksowym ujęciu systemowym, przepływ materiałów od źródła zaopatrzenia aż do końcowego oddziaływania między wielkością funkcji zaangażowanych w ten ruch od źródła do użytkownika i w związku z tym obliguje menedżerów do myślenia w kategoriach kompleksowego zarządzania systemem, nie zaś tylko jakąś jego częścią [5, s. 14]. F.J. Beier i K. Rutkowski piszą: przez logistykę rozumie się z reguły pojęcie oznaczające zarządzanie działaniami przemieszczania i składowania, które mają ułatwić przepływ produktów z miejsc pochodzenia do miejsc finalnej konsumpcji, jak również związane z nimi informacje w celu zaoferowania klientowi odpowiedniego poziomu obsługi po rozsądnych kosztach [3, s. 16]. M. Fertsch podaje znaczenie logistyki sformułowane przez Radę Zarządzania Logistycznego (Council of Logistic Management) - logistyka jest procesem planowania, wdrażania i kontroli efektywności przepływu strumienia materiału oraz towarzyszącego mu strumienia informacji, od nabycia surowców do konsumpcji gotowego wyrobu z uwzględnieniem oczekiwań odbiorców. [7, s. 33]. Dynamiczny rozwój logistyki spowodował potrzebę usystematyzowania i konkretyzacji zasad współczesnej logistyki. Próbę określenia charakterystycznych cech logistyki podjęli J.J Coylle, E.J. Bardi i C.J. Langley. Autorzy wskazali między innymi na następujące czynniki stanowiące o istocie logistyki:[6, s ]. celowość zasada ta polega na stworzeniu optymalnych warunków do funkcjonowania przedsiębiorstwa, a co za tym idzie, osiągnięcia maksymalnych efektów ekonomicznych przy założonych nakładach związanych z produkcją. Podejmowane działania mają zagwarantować osiągnięcie założonych celów, efektywność usługi i potrzeby materialne danej firmy powinny być realizowane w określonym czasie i miejscu z uwzględnieniem wymogów jakościowych. Pozwoli to na osiągnięcie najwyższej efektywności ekonomicznej, kompleksowość oznacza całościowe ujęcie wszystkich elementów procesu logistycznego, elastyczność - polega na umiejętności szybkiego dostosowywania się do zmian rynku i potrzeb klienta, partnerstwo rozumiane jest jako zapewnienie równych relacji opartych na rzetelności, uczciwości, prawdomówności pomiędzy uczestnikami łańcucha logistycznego, co ma wpływ na pożądany efekt ekonomiczny, współzależność to pełne współdziałanie wszystkich ogniw łańcucha logistycznego, głownie w obrębie działalności kierowniczej. Działania związane z planowaniem, organizowaniem, sterowaniem i kontrolą, powinny ze sobą współgrać w celu zapewnienia sprawnego funkcjonowania logistyki. realność aktualne realia ekonomiczne rynku stwarzają możliwość do racjonalnych rozwiązań koncepcyjnych działalności przedsiębiorstwa i łańcucha logistycznego. Wymienione i krótko scharakteryzowane zasady zarządzania działalnością logistyczną stanowią o skuteczności i efektywności przedsiębiorstw świadczących usługi logistyczne. 3. ETAPY ZRÓWNOWAŻONEGO MARKETINGU USŁUG LOGISTYCZNYCH Marketing przedsiębiorstw skupia się między innymi na czterech głównych obszarach działalności, do których należy zaliczyć: [11, s. 252]. badanie i analizę otoczenia marketingowego, wybór rynków docelowych, 6399

4 marketing mix, zarządzanie działalnością marketingową. Przedstawione zestawienie obszarów aktywności przedsiębiorstw może być także realizowane w przedsiębiorstwach usługowych, w tym zajmujących się działalnością logistyczną. Aby działalność gospodarcza organizacji usługowych była prowadzona w duch zrównoważonego marketingu usług, należy zmodyfikować podejście do wszystkich jego obszarów. Na rysunku 1 zaprezentowano koncepcję zrównoważonego marketingu w zrównoważonym przedsiębiorstwie. Zrównoważone przedsiębiorstwo Zrównoważony rozwój Zrównoważony marketing Cele ekonomiczne Zrównoważone badania i analiza otoczenia marketingowego Zrównoważony wybór rynków docelowych Zrównoważony marketing mix Zrównoważone zarządzanie działalnością marketingową Cele ekologiczne Cele społeczne Rys.1 Zrównoważony marketing w zrównoważonym przedsiębiorstwie [10, s. 128] Pierwszym krokiem racjonalnie prowadzonej zrównoważonej działalności usługowej jest badanie i analiza otoczenia marketingowego. W tym etapie następuje przeprowadzenie badań marketingowych, monitoring trendów i zjawisk zachodzących w otoczeniu przedsiębiorstwa logistycznego oraz realizacja wywiadu marketingowego ukierunkowanego na zbadanie konkurencji. Zrównoważone badania i analiza otoczenia marketingowego mają na względzie oprócz typowych kwestii marketingowych problemy natury społecznej i ekologicznej. Ważne jest to, aby respondenci uczestniczący w badaniu mogli wyrazić swoje zdanie na temat wpływu działalności przedsiębiorstwa usługowego na środowisko naturalne i postawę społeczną organizacji. Drugą fazę zrównoważonego marketingu stanowi wybór rynków docelowych. Określenie obszarów funkcjonowania przedsiębiorstwa odbywa się poprzez dokonanie segmentacji rynku. Polega ona na podziale rynku na grupy nabywców o względnie jednorodnych, homogenicznych potrzebach, a następnie tworzeniu ofert, które będą w stanie zaspokoić te potrzeby. Segmentacja pozwala na identyfikację grup, które tworzą wrażliwi społecznie i ekologicznie nabywcy, a to z kolei umożliwia przygotowanie prospołecznej i proekologicznej oferty usługowej, która będzie w sposób autentyczny zaspokoić oczekiwani i potrzeby klientów. Zaprezentowanie i krótko opisane etapy zrównoważonego marketingu usług logistycznych dają podstawę opracowania strategii zrównoważonego marketingu mix. W klasycznym ujęciu marketing mix tworzą cztery instrumenty, takie jak produkt / usługa, cena, dystrybucja i promocja. Zrównoważony marketing mix uwzględnia we wszystkich instrumentach eliminację zagrożeń mogących mieć negatywny wpływ na środowisko naturalne i uwarunkowania społeczne, począwszy od tworzenia produktu / usługi, poprzez cenę i dystrybucję, kończąc na programach promocyjnych. Konfrontowanie potrzeb nabywców z problemami społecznymi i środowiskowymi w odniesieniu do elementów marketingu mix wymusza na organizacjach produkcyjnych i usługowych wrażliwość społeczną i ekologiczną podczas tworzenia strategii marketingu mix oraz poszanowanie woli nabywców. Istotnym etapem zrównoważonego marketingu usług logistycznych jest zrównoważone zarządzanie działalnością marketingową. Zakres zarządzania zrównoważonym marketingiem usług wynika z jego funkcji, do których należy zaliczyć: 6400

5 planowanie zrównoważonego marketingu usług logistycznych, organizowanie zrównoważonego marketingu usług logistycznych, przewodzenie, w tym motywowanie personelu zaangażowanego w marketing usług logistycznych, kontrolę zrównoważonej działalności marketingu usług logistycznych. Planowanie zrównoważonej działalności marketingowej usług logistycznych jest to określenie w pewnym stopniu celów organizacji i metody działania, a następnie zdecydowanie o wyborze najlepszego sposobu realizacji danego celu. To proces podejmowania decyzji z określonego zbioru dostępnych rozwiązań. Podczas ustalania siatki celów zalecana jest koncentracja na takich obszarach jak: tworzenie i dostarczanie wartości, pozycja na rynku, rentowność oraz jakość. Ramy czasowe planowania obejmują: długi okres, czyli plany strategiczne, średni okres - plany taktyczne oraz krótki okres tzw. plany operacyjne. Drugą funkcją obok planowania zrównoważonej działalności marketingowej usług jest organizowanie. Polega ono na zespoleniu pracowników w celu wykonywania postawionych przed nimi zadań. Im większy poziom powiązania organizacyjnego pracowników, tym jest wyższa forma organizacji pracy. Jest to proces porządkowania, koordynowania, przydzielania działań i zasobów poszczególnym pracownikom organizacji, nawiązanie współpracy i wprowadzenie określonego ładu. Organizacja zrównoważonej działalności marketingowej uzależniona będzie od wielkości przedsiębiorstwa. W dużych podmiotach gospodarczych można stworzyć pion lub dział marketingu zrównoważonego. W przedsiębiorstwach mniejszych zapewne utworzona będzie komórka lub jednostka zajmująca się zrównoważonym marketingiem. Struktura organizacyjna obejmująca piony, działy, komórki czy jednostki wymaga obsadzenia ich konkretnym personelem.[11, s ]. Zarządzanie zrównoważoną działalnością marketingową usług nie będzie przebiegać prawidłowo bez odpowiedniego motywowania personelu pracowniczego. Istotą motywowania jest powodowanie, aby pracownicy silniej angażowali się w wykonywanie swojej pracy, przez co przyczyniają się do osiągnięcia celów przedsiębiorstwa. W procesie zintegrowanego motywowania ważną rolę odgrywa spójność działań na wszystkich szczeblach zarządzania organizacją. Na najwyższym szczeblu zarządzania zrównoważoną działalnością marketingową usług planuje się system skutecznego motywowania personelu. Kadra kierownicza zapoznaje się z obowiązującym w przedsiębiorstwie systemem motywowania oraz otrzymuje wytyczne jakie instrumenty stosować, względem kogo oraz w jakich okolicznościach. Menadżerowie dowiadują się również, jakimi stylami i metodami zarządzania powinni się posługiwać.[11, s. 260]. Ostatnią funkcję zarządzania zrównoważonym marketingiem usług logistycznych stanowi kontrola. Polega ona na ustaleniu wzorców postępowania, a następnie konfrontowanie z nimi rzeczywiście wykonanej pracy. W przypadku zidentyfikowania błędów postepowania, należy skorygować negatywne tendencje oraz jednocześnie wzmacniać pozytywne trendy realizacji zrównoważonej działalności marketingowej. Pojęcie kontroli w przebiegu pracy budzi odczucia negatywne, ponieważ pracownicy postrzegają to, jako sposób ograniczenia im swobody działania. Umożliwia mierzenie postępu działania danego celu oraz obejmuje aktualny nadzór przebiegu pracy, jak i również końcowe porównanie planów z osiągnięciami zaplanowanych celów. [ 9, s. 197]. WNIOSKI Rozważania dotyczące zrównoważonego marketingu mają istotny wpływ nie tylko na przebieg działalności gospodarczej przedsiębiorstw produkcyjnych. Organizacje świadczące usługi, w tym logistyczne również mogą korzystać z możliwości i podpowiedzi jakie niesie ze sobą marketing. Ze względu na postępującą degradację środowiska naturalnego, kurczenie się surowców naturalnych, coraz większy podział społeczeństw na biedne i bogate, zwiększoną konsumpcję i rozwarstwienie społeczne marketing w koncepcji zrównoważonej będzie w najbliższych latach nabierać większego znaczenia i będzie coraz częściej stosowana przez przedsiębiorstwa produkcyjne i usługowe. Trudny i konkurencyjny rynek usług, rywalizacja o klientów, a tym samym o udziały rynkowe wymuszają na organizacjach coraz to nowsze rozwiązania i udoskonalenia w zakresie świadczonych usług. Przyjęcie zasad zrównoważonego marketingu przez przedsiębiorstwa zarówno produkcyjne jak 6401

6 i usługowe oraz ich wdrożenie w codzienną działalność marketingową może zwrócić uwagę nabywców i tym samym przyczynić się do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej na rynku. Wdrożenie koncepcji zrównoważonego marketingu usług wymaga zmiany nastawienia nie tylko menadżerów wysokiego szczebla, czy osób zatrudnionych w działach lub komórkach marketingu. Zmiana toku myślenia powinna obejmować wszystkich pracowników niezależnie od tego czym się zajmują w organizacji - począwszy od kadry zarządzającej poprzez średni szczebel kadry, aż do osób zatrudnionych na najniższych stanowiskach w przedsiębiorstwie. Spójność działania na rzecz zrównoważonego przedsiębiorstwa świadczącego usługi logistyczne przyczyni się do efektywnego funkcjonowania w warunkach nasilającej się konkurencji na rynku. Streszczenie Istotą niniejszego artykułu jest marketing usług logistycznych realizowany w koncepcji zrównoważonej. Początek opracowania stanowi wprowadzenie do istoty zrównoważonego marketingu. Przedstawiono pojęcie i znaczenie zrównoważonego marketingu według różnych autorów. W dalszej części opracowania zaprezentowano istotę działalności logistycznej opisaną w różnych publikacjach z tego zakresu. Przedstawiono między innymi definicje logistyki zaproponowane przez znawców tematyki. Kolejną składową opracowania jest przedstawienie etapów zrównoważonego marketingu usług logistycznych. W tej części artykułu autor wymienia główne obszary, na których powinna skupiać się zrównoważona działalność marketingowa usług logistycznych. W sposób graficzny zaprezentowano koncepcję zrównoważonego marketingu w zrównoważonym przedsiębiorstwie. W końcowej części artykułu zamieszczono wnioski, w których autor między innymi stwierdza, że prowadzenie działań marketingowych w aspekcie zrównoważonym stanowi narzędzie w walce konkurencyjnej i może przyczynić się do powiększenia udziałów rynkowych przedsiębiorstwa usług logistycznych. Sustainable marketing of logistic services Abstract The essence of this article is the marketing of logistics services implemented in the concept of sustainability. The first part of this work constitutes an introduction to the essence of sustainable marketing. It presents the concept and importance of sustainable marketing according to different authors. The following part of the paper presents the essence of logistics activities described in various publications in this field. Among others, it includes the logistics definitions proposed by the experts of the subject. Another component of the study is the presentation of the stages of sustainable marketing of logistics services. In this part of the article the author lists the main areas on which the marketing activities of logistics services should be focused. It presents a graphical way the concept of sustainable marketing in a sustainable enterprise. The final part of the paper contains the conclusions, in which the author, states that running marketing activities in the aspect of sustainability constitutes a tool in the competitive fight and can help to enlarge the market share of the logistics services enterprise. BIBLIOGRAFIA 1. Armstrong G., Kotler P., Marketing wprowadzenie, Wolters Kluwer, Warszawa Baines P., Fill Ch., Page K., Marketing, Oxford University Press, New York Beier F. J., Rutkowski K., Logistyka, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa Belz F., Marketing in the 21 st Century, Business Strategy and the Environment, 2006, 15 (3). 5. Christoper M. Strategia zarządzania dystrybucją, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa Coylej J., Bardi E. J., Langley Jr C.J, Zarządzanie logistyczne, PWE, Warszawa Fertsch M., Podstawy logistyki, Instytut logistyki i magazynowania, Poznań Grzybowska K., Podstawy logistyki, Difin, Warszawa Jasiński Z., Zarządzanie pracą organizowanie planowanie motywowanie kontrola, Agencja Wydawnicza Placet Wydanie I, Warszawa Pabian A., Zrównoważony marketing na rynku przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2012, nr

7 11. Pabian A., Zrównoważony marketing nowym wyzwaniem dla personelu kierowniczego polskich przedsiębiorstw, (W:) Zarządzanie działalnością marketingową w skali krajowej, międzynarodowej i globalnej, praca zbiorowa pod red. A. Pabiana, Wydawnictwo Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa