GROMADA VI-17 KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY

Transkrypt

1 GROMADA VI-17 KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY Gromada krzemianów i glinokrzemianów jest najliczniejszą wśród minerałów - do niej zalicza się około 30% ogólnej liczby znanych minerałów. Krzemiany i glinokrzemiany stanowią około 75% objętości skorupy ziemskiej, przy czym najbardziej rozpowszechnioną grupą są skalenia potasowe - ich udział w litosferze wynosi 40-45% jej objętości. Za nimi idą miki, pirokseny, amfibole i granaty. W stosunku do rozpowszechnionych pierwiastków chemicznych głównymi kationami w krzemianach i glinokrzemianach są K, Na, Ca, Mg, Fe. Istotną rolę odgrywa takŝe Al, który w strukturze minerałów moŝe występować zarówno jako kation, jak równieŝ jako cząstka składnikowa anionu kompleksowego. Badania rentgenowsko- strukturalne ujawniły następujące wspólne cechy budowy krzemianów i glinokrzemianów: 1. We wszystkich krzemianach liczba koordynacyjna Si względem O wynosi 4. Warunkuje to powstanie anionu kompleksowego (SiO 4 ) 4-, którego modelem przestrzennym jest czworościan umiarowy (tetraedr) (rys.1). Środek cięŝkości Si 4+ pokrywa się ze środkiem geometrycznym czworościanu, a środki cięŝkości anionów O 2- lokalizują się w jego naroŝach. Anion krzemotlenowy (tetraedr) (SiO 4 ) 4- stanowi Rys. 1. Modele tetraedru (SiO 4 ) podstawowy element struktury krzemianów. Wiązania krzemu z tlenem są mieszane jonowo- kowalencyjne o róŝnym stopniu jonowości w minerałach o róŝnych strukturach i z róŝnymi kationami. 2. Tetraedry krzemotlenowe mogą być pojedyncze, i wtedy łączą się one w strukturze minerału poprzez kationy, ale mogą polimeryzować tworząc rozliczne ugrupowania anionowe - zjawisko to nazywane jest kondensacją tetraedrów krzemotlenowych, a polega na łączeniu się dwóch lub więcej jednakowych anionów kompleksowych (tetraedrów) w kompleksy bardziej złoŝone. Stopień kondensacji grup krzemotlenowych zaleŝy od stęŝenia tlenu w stopie krzemianowym. 3. Glin w krzemianach moŝe być kationem, zajmując pozycje w pustkach oktaedrycznych między tlenem, moŝe równieŝ wchodzić do tetraedrów (AlO 4 ) 5- zajmując w strukturze minerałów pozycje adekwatne do pozycji Si. Na przykład w kaolinicie Al 2 (Si 2 O 5 )(OH) 4 glin jest kationem i ma liczbę koordynacyjną 6, natomiast w mikroklinie K(AlSi 3 O 8 ) wchodzi do kompleksu anionowego minerału i zajmuje taką samą pozycję co krzem, tj. znajduje się w centrum tetraedru. Minerały pierwszego typu nazywane są krzemianami, drugiego - są ich analogami i nazywane są glinokrzemianami. Występują minerały, w których Al zajmuje jednocześnie pozycje kationowe i anionowe, jak na przykład w muskowicie KAl 2 (AlSi 3 O 10 )(OH) 2. Kaolinit jest krzemianem glinu, mikroklin - glinokrzemianem K, a muskowit - glinokrzemianem Al i K. Rozmiar tetraedrów (AlO 4 ) 5- i ich konfiguracja są odmienne, niŝ grup (SiO 4 ) 4-, charakter wiązań chemicznych jest takŝe inny. Dlatego istnieje limit zastępowania Si 4+ Al 3+. Ustalono, Ŝe w tetraedrach glinokrzemianów nie więcej niŝ połowa Si moŝe zostać zastąpiona przez Al. To znaczy, Ŝe skrajne człony glinokrzemianów mogą być następujące: typu anortytu Ca(Al 2 Si 2 O 8 ), nefelinu Na(AlSiO 4 ) itp. 4. Pomimo krzemotlenowych kompleksów anionowych w wielu krzemianach i glinokrzemianach występują aniony dodatkowe - OH -, (CO 3 ) 2-, (SO 4 ) 2-, (S 2 ) 2-, (BO 3 ) 3-, 1

2 (P 2 O 7 ) 4- i inne. Na przykład, w kaolinicie i muskowicie dodatkowymi anionami są grupy (OH) -. Typy strukturalne kompleksów anionowych RóŜnorodność struktur krzemianów jest praktycznie bezgraniczna. Jest to spowodowane duŝą liczebnością sposobów polimeryzacji (kondensacji) grup (SiO 4 ) 4- i (AlO 4 ) 5- z tworzeniem kompleksów anionowych o róŝnej konfiguracji i wymiarach oraz róŝnorodnością składu krzemianów i glinokrzemianów (około pierwiastków chemicznych róŝniących się rozmiarami jonów i charakterem realizowanych przez nie wiązań). W wyniku tego geometria połączeń kationów i ugrupowań anionowych moŝe być róŝnorodna. Dlatego rozpatrzymy tylko podstawowe typy strukturalne anionów kompleksowych, które charakteryzują najbardziej rozpowszechnione minerały. Za podstawę systematyki krzemianów i glinokrzemianów przyjmuje się stopień kondensacji anionów (SiO 4 ) 4-. Krzemiany wyspowe zawierają w strukturze samodzielne aniony kompleksowe (SiO 4 ) 4-. Taką strukturą charakteryzują się na przykład granaty R 3 R 2 (SiO 4 ) 3, oliwiny (Mg, Fe)(SiO 4 ), topazy Al 2 (SiO 4 )F 2. Tetraedryczne ugrupowania krzemotlenowe połączone są kationami. Krzemiany grupowe zawierają aniony kompleksowe (Si 2 O 7 ) 6-. Grupy (SiO 4 ) 4- polimeryzują i łączą w pary przez wspólny wierzchołek - atom tlenu, w sumie uzyskuje się anion kompleksowy (Si 2 O 7 ) 6-. Za przykład moŝe słuŝyć hemimorfit Zn 4 (Si 2 O 7 )(OH) 2 H 2 O. Minerały z podobnymi kompleksami anionowymi nazywają się krzemianami grupowymi. Występują minerały (np. epidot, wezuwian) w strukturze których obecne są grupy (SiO 4 ) 4- i (Si 2 O 7 ) 6-. Nazywane są one krzemianami grupowymi zawierającymi inny anion krzemianowy. Krzemiany pierścieniowe wyróŝniają się obecnością w strukturze odosobnionych pierścieni krzemotlenowych lub glinokrzemotlenowych. Mogą one być trój-, cztero- i sześcioboczne. WyróŜniono teŝ struktury zawierające podwójne pierścienie cztero- i sześcioboczne. Tylko nieliczne z nich mają znaczenie skałotwórcze lub są zaliczane do surowców mineralnych. Przykład minerałów: eudialit (Na,Ca,Fe) 6 Zr(Si 3 O 9 ) 2 (OH,Cl) z kompleksem trójbocznym, dioptaz Cu(Si 6 O 18 ) 6H 2 O - z anionem sześciobocznym. 2

3 Krzemiany łańcuchowe zawierają aniony krzemotlenowe powiązane w łańcuchy. Jest to liczna grupa minerałów. Najbardziej prostym i najczęściej spotykanym łańcuchem jest łańcuch piroksenowy. Jest on nieskończony, jak widać na rysunku, period powtarzalności - to dwa tetraedry, stąd ogólny wzór anionu (Si 2 O 6 ) 4-. Typowym przedstawicielem krzemianów łańcuchowych jest diopsyd CaMg(Si 2 O 6 ). Krzemiany wstęgowe charakteryzują się obecnością w strukturze wstęg utworzonych wskutek kondensacji dwóch łańcuchów. Jest to liczna grupa minerałów. Najbardziej rozpowszechnioną w krzemianach jest tak zwana wstęga amfibolowa. Jest ona nieskończona i utworzona z dwóch łańcuchów piroksenowych. Mówi się Ŝe łańcuch piroksenowy jest to łańcuch pojedynczy, a amfibolowy podwójny. We wstędze amfibolowej period powtarzalności odpowiada jednemu pierścieniowi tetraedrów. Przykładami minerałów z takim anionem kompleksowym jest tremolit Ca 2 Mg 5 (Si 4 O 11 ) 2 (OH) 2 lub Ca 2 Mg 5 (Si 8 O 22 )(OH) 2. Krzemiany warstwowe cechują się obecnością w strukturze warstwowego anionu kompleksowego. Najbardziej waŝnym elementem w ich strukturze są warstwy kaolinitowe, dlatego Ŝe są one obecne w większości mik, minerałów ilastych, serpentynitów. W warstwach kaolinitowych tetraedry leŝą swoimi podstawami w jednej płaszczyźnie, ich wierzchołki są obrócone w jedną stronę, a najprostszym wielokrotnie powtarzalnym elementem jest sześcioczłonowy pierścień (Si 2 O 5 ) 2- lub podwojony (Si 4 O 10 ) 4-. Przykładami minerałów zawierających taką grupę anionową jest kaolinit Al 2 (Si 2 O 5 )(OH) 4, talk Mg 3 (Si 2 O 5 ) 2 (OH) 2, lub Mg 3 (Si 4 O 10 )(OH) 2. Krzemiany przestrzenne charakteryzują się strukturami trójwymiarowymi utworzonymi z (SiO 4 ) 4- tetraedrów. W nich tetraedry są połączone wszystkimi swoimi wierzchołkami z tetraedrami sąsiednimi, tworząc w ten sposób nieskończoną budowlę przestrzenną z duŝymi pustkami. Geometria i charakter ugrupowań mogą być liczne z wyniku róŝnej orientacji tetraedrów w stosunku do siebie. JeŜeli wszystkie tetraedry obsadzone są przez Si, takie struktury odpowiadają rozlicznym modyfikacjom krzemionki. JeŜeli część tetraedrów w takim 3

4 krzemotlenowym karkasie jest zajęta przez Al, będą to glinokrzemiany przestrzenne. Jako przykład glinokrzemianów juŝ wymieniliśmy mikroklin, anortyt, nefelin i wskazywaliśmy, Ŝe nie więcej niŝ połowa tetraedrów moŝe być zajęta przez Al. Są to główne ugrupowania tetraedrów w krzemianach i glinokrzemianach, a liczba minerałów tej gromady jest znaczna. Występuje jeszcze wiele krzemianów o strukturze niewyjaśnionej. Badania rentgenowsko-strukturalne doprowadzają do odkrycia coraz to nowych struktur wśród krzemianów i glinokrzemianów. Systematyka Systematyka krzemianów i glinokrzemianów odbywa się według ich struktur. Za podstawę systematyki krzemianów i glinokrzemianów przyjmuje się stopień kondensacji anionów (SiO 4 ) 4-. W ten sposób wyróŝnia się 7 klas: wyspowe, grupowe, pierścieniowe, łańcuchowe, wstęgowe, warstwowe, przestrzenne. klasa i typ anionu przykłady 1 Krzemiany wyspowe: (SiO 4 ) 4- oliwin Mg 2 (SiO 4 ), cyrkon Zr(SiO 4 ), grossular Ca 3 Al 2 (SiO 4 ) 3, kyanit Al 2 (SiO 4 )O, topaz Al 2 (SiO 4 )F 2 2 Krzemiany grupowe: (Si 2 O 7 ) 6- hemimorfit Zn 4 (Si 2 O 7 )(OH) 2 H 2 O, 3 Krzemiany pierścieniowe: (Si 3 O 9 ) 6-, (Si 4 O 12 ) 8- (Si 6 O 18 ) 12-, (Si 8 O 20 ) 8-, (Si 12 O 30 ) 12- wezuwian Ca 10 Mg 2 Al 4 (SiO 4 )(Si 2 O 7 ) 2 (OH) 4 katapleit Na 2 Zr(Si 3 O 9 ) 2H 2 O, schörl NaFe 2+ 3Al 6 (BO 3 ) 3 (Si 6 O 18 )(OH) 4, beryl Be 3 Al 2 (Si 6 O 18 ), kordieryt (Mg,Fe) 2 Al 3 (AlSi 5 O 18 ) 4 Krzemiany łańcuchowe: (Si 2 O 6 ) 4- diopsyd CaMg(Si 2 O 6 ), jadeit NaAl(Si 2 O 6 ), egyrin NaFe(Si 2 O 6 ), spodumen LiAl(Si 2 O 6 ) 5 Krzemiany wstęgowe: (Si 8 O 22 ) 12- tremolit Ca 2 Mg 5 (Si 8 O 22 )(OH) 2, glaukofan Na 2 Mg 3 Al 2 (Si 8 O 22 )(OH) 2 6 Krzemiany warstwowe: (Si 4 O 10 ) 4- serpentyn Mg 3 (Si 2 O 5 )(OH) 4, kaolinit Al 2 (Si 2 O 5 )(OH) 4, talk Mg 3 (Si 4 O 10 )(OH) 2, flogopit KMg 3 (AlSi 3 O 10 )(OH,F) 2 7 Krzemiany przestrzenne kwarc SiO 2, mikroklin K(AlSi 3 O 8 ), albit Na(AlSi 3 O 8 ), nefelin Na 3 K(AlSiO 4 ) 4, sodalit Na 4 (AlSiO 4 ) 3 Cl, stilbit NaCa 2 (Al 5 Si 13 O 36 ) 14H 2 O, chabazyt Ca(Al 2 Si 4 O 12 ) 6H 2 O, analcym Na(AlSi 2 O 6 ) H 2 O, natrolit Na 2 (Al 2 Si 3 O 10 ) 2H 2 O KLASA I. KRZEMIANY WYSPOWE Wśród krzemianów jest to najliczniejsza grupa minerałów. Krzemiany tej klasy charakteryzują się rozmaitym składem chemicznym występują w nich następujące pierwiastki chemiczne: Mg, Fe, Ca, Mn, Ti, Al, TRz, Th, Zr i inne. Do minerałów skałotwórczych oraz najbardziej rozpowszechnionych w przyrodzie zaliczane są oliwiny, granaty, kyanit, tytanit, cyrkon. Szczegóły krystalochemiczne minerałów klasy krzemianów wyspowych określa się: 1) obecnością w ich strukturze anionów kompleksowych (SiO 4 ) 4-, 2) obecnością kationów o koordynacji oktaedrycznej (promień jonowy waha się od 0,060 do 0,080 nm- Ti ,064; Fe ,067; Nb ,069; Mg ,078, Fe ,082, według W.M Goldmischta), głównymi wśród nich są Mg i Fe. Oprócz wymienionych kationów duŝą rolę (ale nie we wszystkich, lecz w niektórych krzemianach wyspowych) odgrywają kationy o liczbie koordynacyjnej 8 (oraz >8)- Ca 2+ (0,108 nm), Na + (0,098 nm), Ce 3+ (0,118 nm). Ich poliedry koordynacyjne są niewspółmierne z oktaedrami czy tetraedrami. Struktura takich minerałów, z małym wyjątkiem (grossular), jest mniej kompaktowa. Cechą charakterystyczną jest to, Ŝe Al w krzemianach wyspowych zawsze zajmuje pozycje oktaedryczne i jest w tych krzemianach kationem. 4

5 RóŜnorodność kationów, róŝne promienie oraz cechy doprowadzają do komplikacji struktur krzemianów wyspowych i często do wchodzenia w ich struktury anionów dodatkowych: F - i (OH) -. Aniony dodatkowe są charakterystyczne dla krzemianów w skład których wchodzą grupy (SiO 4 ) 4- i glin jako kation- np., topaz Al 2 (SiO 4 )F 2, kyanit Al 2 (SiO 4 )O. Wśród krzemianów wyspowych wyróŝnia się dwie grupy: grupa 1. Proste krzemiany wyspowe; grupa 2. Krzemiany wyspowe zawierające inny anion. Krótka charakterystyka wybranych minerałów grupa 1. Proste krzemiany wyspowe grupa oliwinu A 2 2+ SiO 4, gdzie A 2+ = Fe, Mg, Mn, Ni. Najbardziej rozpowszechnione są człony szeregu izomorficznego forsteryt-fajalit, przy czym częściej spotykane są odmiany magnezowe. Odmiany zawierające Mn, Ni są bardzo rzadkie. Jest to grupa minerałów tworzących ciągły szereg izomorficzny od forsterytu Mg 2 (SiO 4 ) do fajalitu Fe 2 (SiO 4 ). Magnezowy oliwin forsteryt - jest waŝnym minerałem skałotwórczym większości ultramafitów (dunity, oliwinity, perydotyty, pikrity, kimberlity), a takŝe wielu mafitów (gabra oliwinowe, noryty, bazalty, dolerity, diabazy). Forsteryt jest typowym minerałem skał metamorficznych, tworzącym się przewaŝnie przy metamorfizmie regionalnym lub kontaktowym po dolomitach zkrzemionkowanych. Jest minerałem charakterystycznym dla marmurów i kalcyfirów Archaiku; jest takŝe jednym z głównych minerałów skałotwórczych skarnów magnezowych. śelazisty oliwin fajalit - w skałach magmowych spotykany jest dosyć rzadko, przewaŝnie w zawierających kwarc wulkanitach (diabazy kwarcowe, dacyty i inne kwaśne lawy i ich tufy, kwaśne szkła wulkaniczne - obsydiany, trachyty) i plutonitach (granity rapakiwi, niektóre pegmatyty granitowe, sjenity kwarcowe, gabroidy alkaliczne). Forsteryt zwykle tworzy asocjacje z kalcytem, zielonym lub bezbarwnym flogopitem, magnetytem, spinelem (czarnym lub róŝowym), chondrodytem Mg 5 (SiO 4 ) 2 F 2. Oliwiny są nie tylko minerałami skałotwórczymi skorupy ziemskiej, ale takŝe są pospolitymi komponentami meteorytów. W procesach hydrotermalnych forsteryt i oliwiny magnezowe łatwo poddają się hydrolizie i zastępowane są przez serpentyn i talk. Schematycznie te reakcje moŝna zapisać w następujący sposób: 4Mg 2 (SiO 4 ) + H 2 O + 5CO 2 = Mg 3 (Si 4 O 10 )(OH) 2 + 5MgCO 3, lub 2Mg 2 (SiO 4 ) + 2H 2 O + CO 2 = Mg 3 (Si 4 O 10 )(OH) 4 + MgCO 3. W Polsce ubogie w Fe odmiany forsterytu obecne są w marmurach dolomitowych Rędzin koło Kamiennej Góry (Dolny Śląsk), bazaltów dolnośląskich okolic Lubania i Lwówka. Relikty oliwinów stwierdzono takŝe w skałach serpentynowych okolic Ząbkowic Śląskich. Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów, skupienia - zwykle spotykane w agregatach ziarnistych, dobrze wykształcone kryształy bardzo rzadko występują w pustkach lub jako wtrącenia w skalach metamorficznych; Twardość , kruchy, łupliwość- niewyraźna (010), rzadziej (100), przełam- często muszlowy; Gęstość: 3,27-4,2 (wzrasta wraz ze wzrostem zawartości FeO); Barwa- odmiany Mg- od bezbarwnych, do zabarwionych na Ŝółtawo, zielonkawo, wraz ze wzrostem zawartości Fe zwiększa się intensywność zabarwienia od barwy oliwkowo-zielonej do brunatnej, połysk- szklisty, tłustawy; Występowanie- szeroko rozpowszechnione (typy skał) - patrz opis powyŝej; 5

6 Fajalit w świecie: USA- St.Peters Dome area, koło Pikes Peak, ElPaso Co., Colorado; Obsidian Cliff, Yellowstone National Park, Wyoming i Coso Hot Springs, Inyo Co., California; Kanada- Blue Bell mine, Riondel, British Columbia; Niemcy- Brocken massif, Harz Mountains; Norwegia- Raftsund; Grenlandia- Skaergaard i Ilímaussaq intrusions. Forsteryt- Włochy- Monte Somma i Vesuvius, Campania; Finlandia- Ojamo, Lohja; Norwegia- Møre og Ramsdel; Rosja- duŝe kryształy masyw Kowdor, półwysep Kolski, Złatoust i góra Itkuł, Ural; Niemcy- Eifel district; USA- Peridot Mesa, 4 km od San Carlos, Gila Co. i Buell Park, Apache Co., Arizona; kryształy jubilerskiej jakości- Sapat, 24 km N-E od Naran, N-W Frontier Province, Pakistan; Kingiti, Tanzania; Island of Zabargad (Zabirget lub St,Jons), morze Czerwone, Egipt. w Polsce: patrz opis powyŝej. Zastosowanie: Oliwinity wykorzystywane są jako surowiec ogniotrwały, przezroczyste odmiany oliwinu o barwie zielonej (chryzolit) wykorzystywane są jako kamienie jubilerskie. Grupa granatu A 3 B 2 (SiO 4 ) 3, gdzie A = Ca, Fe 2+, Mg, Mn 2+, B = Al, Cr 3+, Fe 3+, Mn 3+, Ti, V 3+, Zr. Si jest zastępowany głównie przez Al, Fe 3+. Jest to obszerna grupa minerałów o ogólnym wzorze krystalochemicznym A 3 B 2 (SiO 4 ) 3. WyróŜnia się następujące główne podgrupy granatów według zawartości w ich składzie kationów w pozycji A i B: 1) wapniowe- uwarowit, grossular, andradyt - ugrandyty; 2) glinowe- pirop, almandyn, spessartyn - piralspity, do nich takŝe moŝna zaliczyć grossular (on kwalifikuje się do obydwu podgrup); 3) tytanowe- Ti odmiany andradytu (melanit i schorlomit, morimotoit), 4) cyrkonowe kimzeyit. Wszystkie granaty tworzą dobrze wykształcone kryształy o postaciach 12-ścianów rombowych i 24- ścianów deltoidowych lub ich kombinacji. Charakteryzują się połyskiem szklistym i wysoką twardością (6,5-7,5). Najbardziej rozpowszechnione granaty, ich barwa i typy genetyczne skał przedstawione są w tabeli. minerał barwa typ skał grossular biała, zielona, róŝowa, jasnobrązowa skarny andradyt ciemno- brązowa, czarna skarny uwarowit szmaragdowo- zielona chromity w oliwinitach melanit, alkaliczne skały nefelinowe, ciemno-brązowa, czarna schorlomit skarny (melanit) almandyn czerwono- fioletowa, malinowa łupki, gnejsy, pegmatyty spessartyn róŝowa łupki, gnejsy, pegmatyty pirop bordowo- czerwona kimberlity, bazalty, gnejsy, eklogity Układ krystalograficzny- regularny, pokrój kryształów- 12-ściany rombowe, 24-ściany deltoidowe, skupienia- ziarniste, zbite; Twardość (kruche), łupliwość- nie wykazuje (oddzielność wg (110)), przełamnierówny, muszlowy; Barwa- w zaleŝności od składu chemicznego (patrz tabelę), połysk- szklisty, tłusty; Geneza oraz minerały współwystępujące- patrz tabela. Występowanie- w świecie: bardzo rozpowszechnione. w Polsce: Pirop jest znany z zserpentynizowanych perydotytów i serpentynitów Bystrzycy Górnej na Dolnym Śląsku, granaty szeregu pirop-almandyn są obecne w eklogitach i granulitach Gór ŚnieŜnickich i Sowich na Dolnym Śląsku. Almandyny występują w skałach 6

7 metamorficznych Gór Sowich, w pegmatytach (okolic Lubachowa), łupkach krystalicznych Karkanoszy i Tatr. Znaczne ilości występują w bałtyckich piaskach plaŝowych. Spessartyn stwierdzono w pegmatytach Wilczej Poręby, w granitoidach Chwałkowa koło Sobotki. Granaty szeregu grossular-andradyt występują w rodingitach z Nasławic i Jordanowa, skarnach masywu Strzelińskiego, wśród skał metamorficznych ŚnieŜnika Kłodzkiego. Uwarowit w Polsce jest znany z łomu nefrytu w Glinicy koło Jordanowa. Zastosowanie: Przezroczyste, ładnie zabarwione odmiany granatów są wykorzystywane jako kamienie szlachetne, odmiany pospolite, głównie almandyn, pirop, spesartyn, stanowią surowiec dla przemysłu materiałów ściernych. Hydrogranaty (hibschit i katoit) Ca 3 Al 2 (SiO 4 ) 3-x (OH) 4x (obydwa gatunki naleŝą do szeregu izomorficznego grossular-hydrogrossular). Hydrogranaty charakteryzują się obecnością podstawień (SiO 4 ) 4- przez (OH) 4-4. Takie podstawienia izomorficzne w nieznacznych ilościach występują praktycznie we wszystkich granatach. Hydrogranaty zawierające w swoim składzie znaczną ilość grup (OH) naleŝą do szeregu izomorficznego grossular-hydrogrossular. Hydrogranaty często występują w formie idiomorficznych ziaren lub stanowią składniki skrytokrystalicznych agregatów, w skład których wchodzą granaty i wezuwian. Występują w skałach metasomatycznych wapiennokrzemianowych oraz wśród produktów hydrotermalnego przeobraŝenia skał magmowych w temperaturze C przy duŝym ciśnieniu H 2 O. Wykazują takie same cechy fizyczne co granaty. Układ krystalograficzny- regularny, pokrój kryształów- ośmiościany, 12-ściany rombowe, 24- ściany deltoidowe oraz kombinacje tych postaci prostych, skupienia- ziarniste, zbite; Twardość- 6-7, łupliwość- nie okazuje, przełam- nierówny; Barwa- bezbarwne, zielonkawe, Ŝółtawe, róŝowawe, cieliste, połysk- szklisty; Inne cechy rozpoznawcze- Geneza - w marglach wapniowych (Marianska Hora, Czechy), w zeolito-kalcytowych skałach, zmetamorfizowanych marglach (Hatrurim, Izrael), rodingitach (Nasławice, Polska), jako minerał hydrotermalny w pustkach potoków law fonolitowych; minerały współwystępujące- kwarc, tremolit, gips (Czechy); kalcyt, aragonit, wateryt, portlandyt (Izrael); grossular-andradyt, wezuwian, diopsyd, zoisyt, prehnit (rodingity); gehlenit, portlandyt, apofillyt, chabazyt, granat, wollastonit, gips, kalcyt, kwarc, hematyt (lawy fonolitowe). Cyrkon ZrSiO 4 W niektórych typach złóŝ spotykane są odmiany cyrkonu zawierające róŝne domieszki izomorficzne (Th, Ce, Hf, Nb, Ta, Al), czasem domieszki te są znaczne. Cyrkon krystalizuje zwykle w postaci idealnie rozwiniętych tetragonalnych słupów, wykazujących cechy typomorficzne- w bardziej alkalicznych skałach tworzą się kryształy krótko-słupowe, w skałach kwaśnych- długo-słupowe. Połysk na ścianach kryształów- diamentowy. Zabarwiony w róŝne odcienie brązu. Twardość Spotykany jest w skałach magmowych, najczęściej w sjenitach nefelinowych oraz pegmatytach alkalicznych. Radioaktywne odmiany cyrkonu spotykane są w pegmatytach granitowych. Zwykle spotykany jest takŝe w albitytach. Jest bardzo wytrzymały na wietrzenie, dosyć cięŝki i dlatego kumuluje się w piaskach. Koncentracje przemysłowe (złoŝa okruchowe) charakterystyczne są dla piaszczystych skał osadowych (tak zwane piaski cyrkonowe). Przezroczyste odmiany czerwone, Ŝółte są kamieniami drogocennymi. 7

8 Układ krystalograficzny- tetragonalny, moŝe być metamiktyczny, pokrój kryształów- słupkowy, bipiramidalny, izometryczny, tabliczkowy; skupienia- ziarniste, ziemiste; Twardość- 7.5 (kruchy), łupliwość- niewyraźna według (100), przełam- muszlowy; Barwa- bezbarwny, Ŝółty, czerwonawy do pomaranczowo-czerwonego, zielonkawy, niebieskawy, brązowy, połysk- szklisty, diamentowy, tłusty; Inne cechy rozpoznawcze- metamiktyczny wykazuje radioaktywność, termoluminescencję, katodoluminescencję, moŝe wykazywać fluorescencję pod UV. Geneza- jako minerał akcesoryczny skał magmowych i metamorficznych, kryształy o duŝych rozmiarach moŝna spotkać w pegmatytach i karbonatytach, gromadzi się w aluwiach, minerały współwystępujące- skalenie potasowe, amfibole, biotyt, kwarc. w świecie: minerał szeroko rozpowszechniony, ale ładne, duŝe kryształy są rzadkie; Norwegia- Lavrik i Hakedal; Finladnia- Sillinjärvi; Niemcy- Sibnitz, Saxony; Rosja- Miass, Ilmeny Mt., Ural; USA- Deer Hill, Orange Co. i Fine, St.Lavrence Co., New York; blisko Franklin, Sussex Co., New Jersey; blisko Green River, Henderson Co., North Caroline, blisko Pikes Peak, El Pasco Co., Colorado; Kanada- Turner s Island, Lake Clear oraz Kuethl Lake, Renfrew Co., Ontario; Sri Lanka- Matura i Saffragam districts; Madagaskar- Mt.Ampanobe, blisko Fianarantsoa, i Itrongahy, blisko Betroka; Mozambik- Teete; duŝe kryształy znajdowane w Australii- Mud Tank, Valley Bore. w Polsce: jest akcesorycznym składnikiem granitów i innych skał magmowych. Większe osobniki znaleziono w Ŝyle pegmatytowej na wzgórzu Skalna Brama oraz w pegmatytach granitowych w pobliŝu ujścia potoku Bystroń do Szklarki koło Szklarskiej Poręby. Częsty składnik plaŝowych piasków bałtyckich. Wykorzystywanie- do produkcji metalicznego cyrkonu i jego związków. Wykorzystywany w przemyśle materiałów ogniotrwałych i odlewnictwie. Ładnie zabarwione odmiany cenione jako kamienie szlachetne. grupa 2. Krzemiany wyspowe zawierające inny anion. Grupa kyanitu (dystenu). Do tej grupy naleŝą dwa krzemiany wyspowe o róŝnej strukturze kyanit Al 2 (SiO 4 )O i andaluzyt AlAl(SiO 4 )O, a takŝe krzemian łańcuchowysyllimanyt Al(AlSiO 5 ). W kyanicie cały Al rozmieszczony jest w pozycjach oktaedrycznych (oktaedrach tlenowych), w andaluzucie połowa Al znajduje się w niezwykłym okrąŝeniu (5), a w sillimanycie połowa rozmieszczona jest w tetraedrach. W tejŝe kolejności obniŝa się gęstość minerałów, dlatego Ŝe im większa jest liczba koordynacyjna atomu, tym gęściej jest on upakowany w strukturze minerału między anionami (tlenami). TakŜe zmniejsza się ciśnienie przy którym te minerały są stabilne: im większe ciśnienie, tym bardziej kompaktowe są struktury i odwrotnie. Kyanit spotykany w postaci wydłuŝono-tabliczkowych kryształów (tw. 7 wzdłuŝ i 5-6 w poprzek). Andaluzyt spotykany jest w kryształach słupkowych róŝowych, zielonych i szarych, sillimanyt- w postaci bezbarwnych igiełek. Tworzą się one w wyniku metamorfizmu na skutek przeobraŝeń podczas wzrostu ciśnienia i T skał bogatych w Al 2 O 3, na przykład w łupkach mikowych (muskowitowych). Najpierw tworzy się sillimanyt lub andaluzyt. Przy jeszcze większym ciśnieniu pojawia się kyanit. Dlatego w łupkach krystalicznych czasem spotykane są paramorfozy kyanitu po andaluzycie jako świadectwo wzrostu ciśnienia w trakcie metamorfizmu doprowadzającego do przekształceń polimorficznych. (wykorzystywane przy produkcji materiałów ogniotrwałych, w metalurgii i przemyśle ceramicznym). 8

9 Kyanit Al 2 (SiO 4 )O Układ krystalograficzny- trójskośny, pokrój kryształów- płytkowe, tabliczkowe, typowe są kryształy wygięte i bliźniaki, skupienia- ziarniste, promieniste, zbite; Twardość- 5.5 [001], 7 [100], łupliwość- doskonała wg (100), dobra wg (010), przełamdrzazgowy; Barwa- biały, niebieski, szary, rzadziej zielonkawy, Ŝółtawy, róŝowawy, czarny, połyskszklisty, perłowy; Geneza- metamorficzny (gnejsy, łupki), pegmaty i Ŝyły kwarcowe, minerały współwystępujące- staurolit, sillimanit, andaluzyt, talc, almandyn, korund; w świecie: Austria- Mt.Greiner, Zillertal, Tirol; Szwajcaria- Alpe Sponda, Pizzo Forno i Alpe Campolungo, Tessin; Włochy- Pfitschtal, Tretino-Alto Adige; Norwegia- Röros; Rosja- blisko Ekatierinburga, Ural Mt.; Ełowyj, Klavoloke, Karelia; Kenia- Sultan Hamud, Machakos district; Brazilia- Minas Gerais; USA- Lyme, Grafton Co., New Hampshire; Judd s Bridge, Litchfield Co., Connecticut; Darby, Delaware Co., Pennsylvania; Willis Mt., Buckingham Co., Virginia. w Polsce: w skałach metamorficznych Sudetów. Pojawia się w granulitach Gór Sowich, w eklogitach Nowej Wsi i Jaworka Górnego pod ŚnieŜnikiem koło Bystrzycy. Dość rozpowszechniony wśród minerałów cięŝkich piasków i piaskowców, np. w piaskach złotonośnych dawniej eksploatowanych w okolicy Złotoryji. Zastosowanie- wyrób materiałów ogniotrwałych i kwasoodpornych, przezroczyste kryształy uŝywane jako kamienie ozdobne. Andaluzyt AlAl(SiO 4 )O Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- słupkowe, skupienia- ziarniste, włóknisto-promieniste, zbite, pręcikowe; Twardość (kruchy), łupliwość- dobra wg (110), niewyraźna wg (100), przełamnierówny, czasem muszlowy; Barwa- biały, czerwonawoszary, brązowy, zielony, róŝowawy, połysk- szklisty, perłowy; Inne cechy rozpoznawcze- andaluzyt zawierający wrostki substancji węglistych i wykazujący na przekroju charakterystyczny wzór krzyŝa nosi nazwę chiastolitu; wykazuje on luminescencję zieloną lub Ŝółtozieloną; Geneza- metamorficzny (gnejsy, łupki mikowe, rogowce), rzadziej spotykany w pegmatytach, granitach, minerały współwystępujące- kyanit, sillimanit, kordieryt, korund, kwarc, turmalin, granaty, miki; Minerały podobne- turmalin; w świecie: Hiszpania- Hornachuelos, blisko Córdoba, Córdoba Province; Austria- Lisens Alp, Selraintal, Tirol; Niemcy- Gefrees, Bodenmais oraz w wielu innych miejscach w Bawarii; USA- Lancaster, Worcester Co., Massachusetts; Leiperville, Delaware Co, Pennsylvania; Custer, Custer Co., South Dakota; Australia- Mt. Howden, Bimbowrie; Sri Lanka- Nawalapitiya; Brazylia- kryształy jubilerskiej jakości Santa Tersa district, Espírito Santo; w Polsce: dość pospolity w hornfelsach związanych z granitami Karkanoszy, Strzegomia i skał kłodzko-złotostockich intruzji magmowych oraz łupków krystalicznych strefy Niemczy i Kamieńca Ząbkowickiego, w gnejsach i pegmatytach Gór Sowich; Zastosowanie- materiały ogniotrwałe i kwasoodporne, czasem jako kamień ozdobny. Sillimanit Al(AlSiO 5 ) 9

10 Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- igiełkowy, skupienia- włókniste, spilśnione, zbite; Twardość- 6-7 (kruchy), łupliwość- doskonała wg (010), przełam- nierówny; Barwa-, bezbarwny, Ŝółtoszary, jasnoniebieski, szarozielony, czerwonawy, biały, rysa- biała, połysk- szklisty, jedwabisty; Inne cechy rozpoznawcze- Geneza- metamorficzny (łupki, gnejsy), kontaktowo-metamorficzny (rogowce), minerały współwystępujące- andaluzyt, kyanit, skalenie potasowe, almandyn, kordieryt, biotyt, kwarc; Minerały podobne- kyanit, mullit; w świecie: Austria- Lisens Alp, Selraintal, Tirol; Czechy- Marsová; Niemcy- Bodenmais, Bavaria; Francja- Pongibaud, Auvergne; USA- Chester, blisko Saybrook, Middlesex Co., i blisko Norwich, New London Co., Connecticut; Chester, Delaware Co., Pennsylvania; Monroe, Orange Co., New York; Sri Lanka- kryształy jubilerskiej jakości Okkampitiya, Ratnapura, Deniyaya oraz Balangoda districts; Antarktyka- Christmas Point, Enderby Land; w Polsce: w paragnejsach i migmatytach Gór Sowich, w niektórych łupkach łyszczykowych Gór Złotych i w gnejsach izerskich. Gnejsy zasobne w sillimanit wystepują w miejsowościach Zimnydół i Dobroszów koło Strzelina. Obecny jest równieŝ w łupkach granatowo-sillimanitowo-biotytowych, w gnejsach i tonalitach północnej wyspy krystalicznej Tatr; Zastosowanie- materiały ogniotrwałe, izolatory, czasami jako kamień ozdobny. Topaz Al 2 SiO 4 (F,OH) 2 Krystalizuje w układzie rombowym. Charakterystyczne są kryształy słupkowe z rysami wzdłuŝ ścian słupa oraz z doskonałą poprzeczną łupliwością wzdłuŝ ścian dwuścianu (pinakoidu) {001}. Rzadziej spotykany w agregatach promienistych i nieforemnych. Połysk mocny, szklisty. Kryształy przezroczyste, bezbarwne, niebieskie, jasno-ŝółte, róŝowe, często barwa rozmieszcza się sektorowo, strefowo, plamiście. Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- krótko- i długo-słupkowe kryształy z pionowymi zbruŝdŝeniami, skupienia- ziarniste, promieniste; Twardość- 8, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- muszlowy, nierówny; Barwa- bezbarwny, Ŝółty, złocistoŝółty, róŝowy, niebieski, czerwony, fioletowy, zielonkawy, brązowawy, połysk- szklisty; Inne cechy rozpoznawcze- twardy, wykazuje luminescencję złocistoŝółtą, kremową, zieloną; Geneza- w Ŝyłach i pustkach w granitach, pegmatytach granitowych, ryolitach, w grejzenach, utworach wysokotemperaturowych hydroterm., minerały współwystępujące- turmalin, beryl, mikroklin, albit, fluoryt, kwarc, kasyteryt; Minerały podobne - fenakit, beryl; w świecie: Rosja- Murzinka, Ural; Adun-Czylon i Borszczewocznyj grzbiet, Nerczinsk, Syberia; Niemcy- Schneckenstein, Saxony; Chiny- Xilingeleimeng, Inner Mongolia; Pakistan- Ghundao Hill, blisko Katlang, Mardan district oraz Skardu i Gilgit districts; Birma- Mogok district, Myanmar; Japonia- Tanokamiyama, Shiga Prefecture; Naegi district, Gifu Prefecture; Brazylia- Ouro Preto i Virgem da Lapa, Minas Gerais; USA- Devils Head, Douglas Co., Colorado; Thomas Range, Juab Co., Utah; Lord s Hill, Stoneham, Oxford Co., Maine; Baldface Mt., Carroll Co., New Hampshire; Ramona, San Diego Co., California, Streeter, Mason Co., Texas; Meksyk- Tepetate, San Luis Potosí; Zimbabwe- St. Anne s mine, Miami district; Mozambik- Alto Ligonha; Namibia- Klein Spitzkopje; Nigeria- Jos district; Ukraina- Wołyń; w Polsce: w strefach kontaktowych granitognejsów izerskich na Pogórzu Izerskim, z pegmatytów granitu strzegomskiego, z granitu Karkonoszy (okolice Michałkowice koło Szklarskiej Poręby, na Garbach Izerskich) i z granitów strzelińskich. Stanowi 40% jasnej 10

11 skały kwarcowo-topazowej koło wioski Wysoki Kamień w pobliŝu Mirska na Dolnym Śląsku; Zastosowanie - do wytwarzania materiałów ogniotrwałych, jako kamień szlachetny. Staurolit (Fe 2+,Mg,Zn)Al 9 (Si,Al) 4 O 20 (OH) 4 Specyficzny minerał łupków krystalicznych biotytowych lub innych. Spotykany w postaci dobrze wykształconych brązowych lub czarnych kryształów słupowych lub agregatów krystalicznych. Asocjacja- z biotytem, kyanitem (lub sillimanytem, kwarcem, almandynem). Tworzy się w procesach metamorfizmu regionalnego najprawdopodobniej skał ilastych (z kaolinitem i limonitem). Układ krystalograficzny- jednoskośny, pseudo-rombowy, pokrój kryształów- krótkie i wydłuŝone słupy, bliźniaki krzyŝowe, bliźniaki potrójne, skupienia- kryształy pojedyncze, bliźniaki, skupienia ziarniste; Twardość , łupliwość- dobra według (010), przełam- muszlowy, zadziorowaty; Barwa- brązowy do brązowo-czarnego, rysa- białą do szarawej, połysk- szklisty, matowy, tłusty; Geneza- metamorficzny (łupki mikowe, fyllity, granulity, gnejsy), minerały współwystępujące- almandyn, sillimanyt, kyanit, turmalin, muskowit, kwarc, chlorytoid; Minerały podobne- granaty (andradyt, schorlomit). w świecie: Szwajcaria- Pizzo Forno i Alpe Piona, Ticino; Austria- Mt. Greiner, Zillertal, Tirol; Rosja- Kiejwy masyw, półwysep Kolski; Francja- Finistère i Morbihan Province, Bretania ; Portugalia- Fanzeres; USA- Franconia, Grafton Co., New Hampshire; Chesterfield, Harmpshire Co., Massachusetts, blisko Blue Ridge, Fannin Co., Georgia; koło Picures, Taos Co., New Mexico; Brazylia- Rubellita i Ardenela, Minas Gerais; Agua Quente, Rio Pardo de Minas; Fazenda Graniais; w Polsce: w łupkach mikowych Sudetó, np. w Górach ŚnieŜnickich i w Górach Złotych. Znany z dolnodewońskich łupków kwarcytowych okolicy Głuchołazów, a takŝe ze skał Gór Izerskich. Tytanit CaTiSiO 4 O Układ krystalograficzny- jednoskośny, moŝe być metamiktyczny, pokrój kryształów- klinowe, tabliczkowy, słupkowy, często bliźniaki wg (100) kontaktowe lub przerastania, skupieniaziarniste, zbite, promieniste; Twardość , łupliwość- dobra wg (110), przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- brązowy, czarny, zielonkawy, Ŝółty, biały, połysk- szklisty, tłusty, diamentowy; Geneza- jako minerał akcesoryczny skał magmowych, pegmatytów i Ŝył typu alpiejskiego; spotykany w skałach metamorficznych (gnejsach, łupkach) oraz skarnach, minerały współwystępujące- albit, chloryt, epidot, apatyt, allanyt, monacyt, magnetyt, ilmenit, nefelin, diopsyd, kalcyt, kwarc; Minerały podobne- aksynit. w świecie: Szwajcaria- Tavetsch, Graubünden; St. Gottland, Ticino; Zermatt, Valais; Włochy- Val Maggia i St. Marcel, Val d Aosta; Austria- Schwartzenstein i Rothenkopf mt., Zillertal, Tirol; Norwegia- Arendal; Szwecja- Nordmakr, Värmland; Rosja- masywy Łowoziero i Chibiny, półwysep Kolski; duŝe kryształy złoŝe Dodo, 100 km na W-N od Saranpauł, Ural Płn.; USA- Tilly Foster mine, Brewster, Putnam Co., Diana, Lewis Co., Natural Bidge, Jefferson Co. i Monroe, Orange Co., New York; Kanada- Eganville i Turner s Islands, Lake Clear, Renfrew Co., Ontario; Litchfield, Quebec; Meksyk- Baja California, El Rodeo, La Huerta, Piño Solo; Brazylia- Campo do Boa, Capelinha, Minas Gerais; Madagaskar- Naevatanana; Ambalavaokely; w Polsce: znany z granitów, granodiorytów i granitognejsów. Pokaźne ilości zawierają amfibolity i gnejsy amfibolowe Tatr i Sudetów. Znany jest takŝe ze zmetamorfizowanych 11

12 wapieni Sławniowic, Gębczyc, Kamieniczek i in. na Dolnym Śląsku. Występuje w cieszynitach rozpowszechnionych na Śląsku Cieszyńskim i w przyległej części Karpat. Datolit CaBSiO 4 (OH) Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- krótkosłupowy lub tabliczkowy, skupienia- groniaste, promieniste, ziarniste, skrytokrystaliczny; Twardość (kruchy), łupliwość- niewyraźna wg (001), przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- bezbarwny lub biały, zwykle z zielonkawym odcieniem, moŝe być szarawy, Ŝółty, zielony, czerwony, róŝowy, połysk- szklisty, tłustawy na powierzchniach przełamu; Inne cechy rozpoznawcze- czasem wykazuje luminescencję niebieską lub białą; Geneza- jako minerał wtórny w maficznych skałach magmowych, geodach tufów; w skarnach i wapieniach; w serpentynitach oraz łupkach hornblendowych; niektórych Ŝyłach; minerały współwystępujące- kalcyt, prehnit, zeolity, danburyt, aksynit, granat. Minerały podobne- kolemanit, danburyt. w świecie: Norwegia- Arendal; Hardangerfjord; Niemcy- Harz Mt., Włochy- Serra dei Zanchetti koło Bologna, Emilia-Romagna; Alpe di Siusi, Trentino-Alto Adige; Austria- Kranzerberg, Habachtal; Japonia- Iwato copper mine, Miyazaki Prefecture; Rosja- Dalnegorsk, Primorskij kraj; USA- Lane quarry, Westfield, Hampden Co., Massachusetts; Roncari quarry, East Granby, Hartford Co., Connecticut; Bergen Hill, Hudson Co., Great Notch, Essex Co. oraz Paterson i Prospect Park, Passsaic Co., New Jersey; Goose Creek quarry koło Leesburg, Loudoun Co., Virginia; Meksyk- Charcas, San Luis Potosí; w Polsce: Międzyrzecze koło Cieszyna. KLASA 2. KRZEMIANY GRUPOWE Krótka charakterystyka wybranych minerałów Grupa 1. Krzemiany grupowe z anionami (Si 2 O 7 ) 6- Melility A 2 BZSiO 7, gdzie A = Na, Ca; B = Al, Be, Mg, Zn; Z = Al, Si. W tej serii wyróŝniono kilka minerałów, wśród nich najbardziej rozpowszechnione są: akermanit Ca 2 MgSi 2 O 7, gehlenit Ca 2 Al(AlSi)O 7. Układ krystalograficzny- tetragonalny, pokrój kryształów- krótkosłupkowy, tabliczkowy, skupienia- ziarniste, zbite; Twardość- 5-6 (kruchy), łupliwość- zauwaŝalna wg (001), przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- biały, szarozielony, miodowy, brązowy, połysk- szklisty, tłusty; Geneza- produkt metamorfizmu kontaktowego, magmowy (bazalty melilitowe), metamorfizm kontaktowy, metasomatoza, minerały współwystępujące- magmowe: flogopit, perowskit, magnetyt, oliwin; metamorficzne: kalcyt, wollastonit, wezuwian, granat. w świecie: Włochy- Monte Somma i Vesuvius, Campania; Monte Cavalluchio, Sacrofano koło Rome, Lazio; Mt. Monzoni, Val di Fassa i Val di Fiemme, Tretino-Alto Adige; Irlandia- Scawt Hill koło Larne i Carneal, Co. Antrim; Szkocja- Camas Mòr, Isle of Muck; Caphouse, Ardnamurchan, Argyllshire; Niemcy- Bellerberg volcano, 2 km na N od Mayen, Eifel district; USA- Crestmore, Riverside Co., California; Cascade Mt., Adirondack Mt, Essex Co., New York; Tres Hermanas district, Luna Co., New Mexico; Iron Hill, Gunnison Co., Colorado; Kanada- Dufresne Hill, Oka, Quebec; Meksyk- Terneras mine, Velardeña, Durango; RPA- Cape Province w Polsce: znane z bazaltów Strachowa koło Leśnej. 12

13 Hemimorfit Zn 4 Si 2 O 7 (OH) 2 H 2 O Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- tabliczkowe, skupieniacharakterystyczne są snopkowe, wachlarzowe agregaty, sferolity, stalaktyty, ziarniste, ziemiste; Twardość (kruchy), łupliwość- doskonała wg (110), zła wg (101), przełam- muszlowy, nierówny; Barwa- brązowy, Ŝółtawy, zielonkawy, szary, biały, bezbarwny, połysk- szklisty, perłowy, jedwabisty; Inne cechy rozpoznawcze- czasem wykazuje luminescencję Ŝółtą, pomarańczową, niebieskobiałą; silny piroelektryk, Geneza- wtórny w strefach utlenienia złóŝ minerałów Zn, minerały współwystępującesmithsonit, sfaleryt, galena, cerusyt, anglezyt, kalcyt, hydrocynkit, chryzokola; Minerały podobne- smithsonit, chalcedon, prehnit. w świecie: Rumunia- BaiŃa (Rézbánya); Słowacja- Banská Stiavnica; Anglia- Caldbeck Fells, Cumbria; Belgia- Moresnet; Niemcy- Freiberg i Altenberg, Saxony; Włochy- Sa Duchessa mine, Oridda district, Sardinia; Rosja- Nerczinsk, Syberia; Iran- Tchah Kuh, Esfahan; USA- Franklin i Sterling Hill, Ogdensburg, Sussex Co., New Jersey; Bisbee, Cochise Co. i 79 mine, Gila Co., Arizona; Emma mine, Little Cottonwood Canyon, Salt Lake Co., Utah; Ibex i Wolftone mines, Leadville, Lake Co., Colorado; Elkhorn mine, Elkhorn district, Jefferson Co., Montana; Meksyk- Santa Eulalia, Chihuahua i Ojuela mine, Mapimí, Durango; w Polsce: okolice Tarnowskich Gór, Bobrownik, Brzezin Ślaskich, Wojkowic Komorne, Miechowic, Radzionkowa, Strzemierzyc. Grupa 2. Krzemiany grupowe zwierające inny anion. Grupa epidotu A 2 B 3 (SiO 4 ) 3 (OH) lub A 2 B 3 Si 3 O 11 (OH,F) 2, gdzie A = Ca, Ce, La, Pb, Sr, Y; B = Al, Fe 3+, Mg, Mn 3+, V 3+. Do grupy epidotu naleŝy kilkanaście minerałów, najbardziej znane są następujące minerały: allanit (Ce,La,Y,Ca) 2 (Al,Fe 2+,Fe 3+ ) 3 (SiO 4 ) 3 (OH), clinozoisyt Ca 2 Al 3 (SiO 4 ) 3 (OH), epidot Ca 2 (Fe 3+,Al) 3 (SiO 4 ) 3 (OH), zoisyt Ca 2 Al 3 (SiO 4 ) 3 (OH). Allanit (Ce,La,Y,Ca) 2 (Al,Fe 2+,Fe 3+ ) 3 (SiO 4 ) 3 (OH) Układ krystalograficzny- jednoskośny, moŝe być metamiktyczny, pokrój kryształówtabliczkowy, słupkowy, igiełkowy, bliźniaki polisyntetyczne wg (100), skupienia- pręcikowe, promieniste, ziarniste, zbite; Twardość (kruchy), łupliwość- wyraźna wg (001), niewyraźna wg (100) i (110), przełam- muszlowy, nierówny, zadziorowaty; Barwa- pistacjowy, ciemnozielony do Ŝółtawozielonego, rysa- szara, połysk- szklisty; Inne cechy rozpoznawcze- moŝe wykazywać radioaktywność; Geneza- jako minerał akcesoryczny w granitach i pegmatytach granitowych, sjenitach, rzadziej w pegmatytach gabrowych, rzadko- w łupkach, gnejsach oraz skałach kontaktowych, minerały współwystępujące- epidot, muskowit, fluoryt; Minerały podobne- hornblenda, aktynolit, augit, wezuwian, turmalin. w świecie: Grenlandia- Qáqarssuatsiaq, Alluk; Szwecja- Ytterby i Finbo; Norwegia- Kragerö, Arendal i Hitterö Island, Flekkefjord; Finlandia- Sillböle, Stansvik i Vaarala; Rosja- Miass, Ural Mt.; Francja- Trimouns talc deposit, Ariège; USA- Pacoima Canyon, Los Angeles Co., California; Baringer Hill pegmatite i Rode Ranch, Llano Co., Texas; Kanada- Olden Township, Frontenac Co., Quebec; McDonald mine, Hybla, Ontario; Hoidas Lake koło Nisikkatch Lake, Saskatchewan; Meksyk- Telixtlahuaca, Oaxaca; Australia- Mary Kathleen mine, Queensland i Broken Hill, New South Wales; Mozambik- Ribuae; 13

14 w Polsce: w granitach Karkonoszy, granitach strzegomskich (Strzegom, Grabina, Jaroszów, Zimnik, w pegmatytach miejsowości Czarne i w Szklarskiej Porębie koło Jeleniej Góry, w porfirze ze Starej Góry (koło Wojcieszowa), obecność ich stwierdzono takŝe w niektórych granito- gnejsach i migmatytach okolic Lądka Zdroju. Zoisyt Ca 2 Al 3 (SiO 4 ) 3 (OH) Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- słupkowe, skupienia- promieniste, zbite; Twardość- 6-7 (kruchy), łupliwość- doskonała według (100), przełam- nierówny; Barwa- szarobiały, zielony, brązowy, róŝowy (thulit), czerwony, Ŝółtawy, niebieski (tanzanit), połysk- szklisty, perłowy; Geneza- metamorficzny w łupkach krystalicznych, eklogitach, w pegmatytach, Minerały współwystępujące- granat, albit, biotyt, hornblenda, kwarc, kalcyt; Minerały podobne- pumpellyit; w świecie: Austria- Sauaple, Carinthia i Zillertal, Tirol; Norwegia- koło Trodheim; USA- Goshen i Williamsburg, Hampshire Co., Massachusetts; Keystone quarry koło Cornog, Chester Co., Pennsylvania; Milford Heights, Baltimore Co., Maryland; Spurce Pine, Mitchell Co., North Carolina; Ducktown, Polk Co., Tennessee; Tunk Creek area, east of Riverside, Okanogan Co., Washington; Kanada- Asbestos, Quebec; Meksyk- Juarez district, Baja California; Tanzania- jubilerskie odmiany, Merelani Hills, Lelatema Mt., 40 km od Arusha; Pakistan- Alchuri village, Shigar Valley, Baltistan; w Polsce: zmetamorfizowane gabra Braszowic koło Ząbkowic Śląskich, okolice Jordanowa (często róŝowy), Sokolec koło Kłodzka. Zastosowanie- ładnie zabarwione odmiany wykorzystywane jako kamień ozdobny. Epidot Ca 2 (Fe 3+,Al) 3 (SiO 4 ) 3 (OH) Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- słupkowy, tabliczkowy, izometryczny, bliźniaki, skupienia- ziarniste, pręcikowe, promieniste, zbite; Twardość- 6-7 (kruchy), łupliwość- bardzo dobra według (001), dobra według (100), przełamnierówny, zadziorowaty; Barwa- pistacjowy, ciemnozielony do Ŝółtawozielonego, połysk- szklisty, czasem perłowy, tłusty; Geneza- metamorficzne, kontaktowo-metasomatyczne, jako minerał wtórny po plagioklazie (suassurityzacja), minerały współwystępujące- zeolity, amphibole, plagioklazy, skalenie potasowe, kwarc, aktynolit, kalcyt (facja zieleńcowa); amfibole, wezuwian, talk, wollastonit, pyrokseny, granat (facja rogowcowa epidot-hornfels); pumpellyit, glaukofan, ribekit, granat, omfacyt (facja niebieska); Minerały podobne- hornblenda, aktynolit, augit, wezuwian, turmalin. w świecie: Francja- Bourg d Oisans, Isère; Norwegia- Arendal; Włochy- Traversella, Piedmont; Austriawyjątkowe kryształy, Knappenwand, Untersulzbachtal, Salzburg; USA- Sulzer, Prince of wales Island, Alaska; Garnet Hill, Calaveras Co., California; Calumet mine, Chaffee Co., Colorado; Seven Devils district, Adams Co., Idaho; Julie claim, Pamlico district, Mineral Co., Nevada; Meksyk- San Quentin, Baja California; Namibia- Naukluft Farm, Rehoboth; Pakistan- wyjątkowe kryształy, Tormiq; w Polsce: w granitach strzegomskich (Grabina, śółkiewka, Kostrza), strzelińskich (Strzelin, Gębczyce, Mikoszów) oraz Tatrzańskich. Są powszechnimi składnikami amfibolitów, np. Grodziszcza koło Ząbkowic Śląskich, Sobótki, Kowar. Znane równieŝ z gnejsów Kamienia koło Lwowka, sjenitów Bukowca i pegmatytów Czernego oraz łupków diorytowych koło Jeleniej Góry. 14

15 Grupa wezuwianu Wezuwian Ca 19 (Al,Mg,Fe,Ti 4+,Mn) 13 (B,Al) 0-5 Si 18 O 68 (OH,O,F) 4 Wiluit Ca 19 (Al,Mg,Fe,Ti) 13 (B,Al, ) 5 Si 18 O 68 (O,OH) 10 Układ krystalograficzny- tetragonalny lub jednoskośny, pokrój kryształów- słupki bipiramidalne, igiełki, izometryczne, skupienia- ziarniste, zbite, promieniste; Twardość- 6-7, łupliwość- niewyraźna wg (110), (100) i (001), przełam- nierówny, zadziorowaty; Barwa- zielony, ciemnozielony, brązowy, niebieski, Ŝółty, czerwonawy, połysk- szklisty, tłusty; Geneza- metamorfizm kontaktowy, skarny, Ŝyły typu alpieskiego, rodingity, serpentynity, Minerały współwystępujące- granat, diopsyd, wollastonit, epidot, skapolit, spinel, kalcyt, chloryt; Minerały podobne- epidot, grossular, cyrkon. w świecie: Włochy- Monte Somma i Vesuviaus, Campania; Aricca, Val di Fassa, Trentino-Alto Adige; Val d Ala, Piedmont; Szwajcaria- Zermatt, Valais; Norwegia- Arendal, Stromskien i Egg; Rosja- złoŝe Achmatowsk koło Złatoustu, Ural; rzeka Wiluj koło Czernyszewskiego, Jakucja; USA- Amity, Orange Co., i Olmsteadville, Essex Co., New York; Belvidere Mt. Quarries, Lowell, Orleans Co., Vermont; Sanford, York Co. i Auburn, Androscoggin Co., Maine; Georgetown, El dorado Co. i Crestmore, Riverside Co., California; koło Ludwig, Yerington district, Lyon Co., Nevada; Kanada- Litchfield, Asbestos i Mont Saint-Hilaire, Quebec; Meksyk- Xalostoc, Morelos i LakeJaco, Chihuahua; Pakistan- Baluchistan; w Polsce: znany ze skał wapienno-diopsydowych i marmurów osłony strzelińskiego masywu granitowego (Samborowiczki), z dolomitów krystalicznych Czarnowa koło Kamiennej Góry, krystalicznych wapieni Starej Kamiennej koło Jeleniej Góry oraz z rondingitów Jordanowa i Nasławic. KLASA 3. KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY PIERŚCIENIOWE Cechą wyróŝniającą minerały tej klasy jest obecność w ich strukturze odosobnionych pierścieni krzemotlenowych lub glinokrzemowych. Mogą one być trój-, cztero- i sześcioboczne. Krótka charakterystyka wybranych minerałów Grupa aksynitu A 3 Al 2 BSi 4 O 15 (OH), gdzie A = Ca, Fe 2+, Mg, Mn. W zaleŝności od tego, który pierwiastek przewaŝa w pozycji A odpowiednio nazywa się odmiany aksynituferroaksynit, magnezioaksynit, manganaksynit, tinzenit. Układ krystalograficzny- trójskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy, klinowaty, kryształy o charakterystycznej formie, skupienia- ziarniste, włókniste, zbite, impregnacje; Twardość (kruchy), łupliwość- dokładna wg (100), wyraźna wg (001), niewyraźna wg (110), przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- brązowy, szary, fioletowy, zielonkawy, Ŝółto-brązowy, połysk- szklisty, matowy; Geneza- metamorfizm kontaktowy, skarny borowe, pegmatyty, hydrotermalny, Ŝyły typu alpiejskiego, minerały współwystępujące- prehnit, andradyt, hedenbergyt, aktynolit, datolit, turmalin, wezuwian, kalcyt, albit, skalenie potasowe, chloryt, epidot, kwarc; Minerały podobne- tytanit. w świecie: Niemcy- St. Andreasberg, Harz Mt.; Anglia- Roscommon Cliff i Botallack mine, St. Just, Cornwall; Francja- Bourg d Oisans, Isère; Szwajcaria- Maderantal, Uri; Rosja- nadzwyczajne kryształy, Pujva koło Saranpauł, Ural Płn.; Złatoust, GóryUral; Pakistan- Skardu; Japonia- Obira mine, Bungo, Oita Prefecture; Toroku mine, Miyazaki Prefecture; USA- Coarse Gold, Madera Co., koło Yreka, Siskiyou Co. i New Melones 15

16 Lake, Calaveras Co., California; Elkhorn, Jefferson Co., Montana; Kanada- koło Hope, British Columbia i Moneta mine, Timmins, Ontario; Meksyk- Trinidad, Baja California; Brazylia- Conquista, Bahia; w Polsce: łom Grabina, w Ŝyłach pegmatytowych przecinających granitoidy strzegomskie. Beryl Be 3 Al 2 Si 6 O 18 Układ krystalograficzny- heksagonalny, pokrój kryształów- słupkowy, niekiedy tabliczkowy, skupienia- ziarniste, zbite, promieniste (słońca berylowe); bardzo rzadko tworzy bliźniaki. Twardość (kruchy), łupliwość- niewyraźna według (0001), przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- bezbarwny, bały, Ŝółtawobiały, Ŝółtawozielony, zielony, szmaragdowy, róŝowy, niebieskawy, niebieskozielony, złocistoŝółty, połysk- szklisty, matowy, tłusty; Geneza- granity i pegmatyty granitowe, rzadko w sjenitach nefelinowych. TakŜe w maficznych skałach metamorficznych, nisko- i średniotemperaturowych Ŝyłach hydrotermalnych oraz w pustkach w ryolitach; minerały współwystępujące- kwarc, ortoklaz, muskowit, lepidolit, spodumen, turmalin, topaz, kasyteryt, kolumbit, tantalit; Minerały podobne- apatyt, turmalin, topaz. w świecie: Rosja- Murzinka koło Ekatierinburga, Góry Ural; Nerczynsk, Góry Ałdun-Czylon, Syberia; Ukraina- Wołyń; Mozambik- Muiâne pegmatite, Alto Ligonha district; Madagaskar- Mt. Bity, Antsirable; gygantyczne kryształy- Malakialina district; Nigeria- Rafin-Gabas Hills koło Jos; Zimbabwe- Mweza Range; Kolumbia- wyjątkowe zielone kryształy, Muzo i Chivor districts, Boyacá Province; Brazylia- Minas Gerais, Teófilo Otoni, Governador Valadares, Conselheiro Pena i Itabira; Pakistan- Mingora, Swat district; Dassu i Skardu district; Kunar i Nagar koło Karimabad, Hunza district; Afganistan- Khenj, Panjshir Valley; USA- Pala i Rincon district, San Diego Co., California; Hiddenite, Alexander Co., North Caroline; Wah Wah Mt., Beaver Co., Utah; Mt. Antero, Chaffee Co., Colorado; Sawtooth Mt. Area, Idaho; w Polsce: z Ŝył pegmatytowych Gór Sowich, np. w RóŜanej, z Kamionki, Bielawy, Owiesna i Piławy Środkowej; występuje równieŝ w druzach pegmatytowych granitu strzegomskiego (Grabina), a takŝe w pegmatytach Jakuszyc; w gnejsach Sierpic koło Wałbrzycha, Kowarach i Szklarskiej Porębie. Grupa turmalinu Turmalin przedstawia skomplikowaną według składu chemicznego grupę minerałów zawierających bor- szeroko rozpowszechnionych w naturze. Ogólny wzór krystalochemiczny turmalinów: XY 3 Z 6 (T 6 O 18 )(BO 3 ) 3 V 3 W, gdzie X = Ca, Na, K, (wakansja); Y = Li, Mg, Fe 2+, Mn 2+, Al, Cr 3+, V 3+, Fe 3+, (Ti 4+ ); Z = Mg, Al, Fe 3+, V 3+, Cr 3+ ; T = Si, Al, (B); B=B, ( ); V = OH, O; W = OH, F, O, w nawiasach pokazana jest ewentualna dodatkowa pozycja. Podstawę struktury turmalinów stanowią sześcioczłonowe pierścienie Si 6 O 18. Bor znajduje się w pozycji tetraedrycznej, a jego tetraedr ma wspólny wierzchołek z tetraedrem krzemotlenowym. Turmaliny często tworzą kryształy idiomorficzne, często wydłuŝone słupkowo, zaokrąglone ziarna, lub tworzy wypełnienia interstycjalne, albo masy ziarniste, tworzy kwarc (matryca)- turmalinowe simplektyty płaskie lub przestrzenne promieniste agregaty ( słońca turmalinowe ). Kryształy turmalinu są piezo- i piroelektrykami. Są one równieŝ hemimorficzne, często posiadające jednościan podstawowy (monoedr) na jednym końcu słupa trygonalnego (lub bardziej skomplikowanego słupa) oraz romboedr na drugim końcu. Dla kryształów cechą charakterystyczną jest kreskowanie wzdłuŝ ścian słupa oraz rozbudowany (trójkąt zaokrąglony) przekrój poprzeczny powstający dzięki kombinacji róŝnych słupów tworzących postać kryształów. 16

17 Podstawę do podziału turmalinów na podgrupy stanowi stosunek kationów w pozycji X. Tak na przykład, wyróŝniają się trzy podgrupy: alkaliczna z przewagą w tej pozycji Na nad K; wapniowa z przewagą Ca; oraz wakansyjna z przewagą wakansji strukturalnej. Wśród istniejących oraz moŝliwych 39 końcowych członów serii izomorficznych 13 stwierdzono w naturze (tabela). X Y 3 Z 6 T 6 O 18 (BO 3 ) 3 V 3 W Turmaliny alkaliczne Elbait Na Li 1.5 Al 1.5 Al 6 Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 (OH) 3 (OH) Drawit Na Mg 3 Al 6 Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 (OH) 3 (OH) Chromdrawit Na Mg 3 Al 6 Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 (OH) 3 (OH) Schörl Na Fe 2+ 3 Al 6 Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 (OH) 3 (OH) Olenit Na Al 3 Al 6 Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 O 3 (OH) Burgerit Na Fe 3+ 3 Al 6 Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 O 3 F Powondrait Na Fe 3+ 3 Fe 3+ 4Mg 2 Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 (OH) 3 O Turmaliny wapniowe Uwit Ca Mg 3 Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 (OH) 3 F Hydrosyferruwit Ca Fe 2+ 3 Al 5 Mg Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 (OH) 3 (OH) Liddiokoatyt Ca Li 2 Al Al 6 Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 (OH) 3 F Turmaliny X-wakansyjne Rossmanit LiAl 2 Al 6 Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 (OH) 3 (OH) Foityt Fe 2+ 2Al Al 6 Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 (OH) 3 (OH) Magnesiofoetyt Mg 2 Al Al 6 Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 (OH) 3 (OH) Turmaliny posiadają wysoką odporność na niskotemperaturowe chemiczne oraz mechaniczne oddziaływanie; mogą się kumulować w skałach okruchowych. Elbait NaLi 1.5 Al 1.5 Al 6 Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 (OH) 4 Minerał tworzy wydłuŝone słupkowe kryształy, rzadziej nieforemne ziarna. Odmiany kolorowe elbaitu mają własne nazwy: achroit- bezbarwny, rubelit- róŝowy do czerwonego, indygolit- niebieski, werdelit- zielony. Czasem kryształy elbaitu są polichromatyczne, zmieniają barwę wzdłuŝ kryształu. Elbait spotykany jest w granitach i pegmatytach litowych, niektórych skałach metamorficznych, w wysokotemperaturowych Ŝyłach hydrotermalnych. Znajduje się w asocjacji z kwarcem, albitem, topazem, lepidolitem, mikroklinem, granatem, berylem, apatytem, spodumenem. Drawit NaMg 3 Al 6 Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 (OH) 4 Dla niego charakterystyczne są krótko-słupowe kryształy, masy ziarniste, nieprawidłowe skupiska. Tworzy ciągły szereg izomorficzny z szerlem z jednej strony oraz z uwitem z drugiej. Drawit spotykany jest w róŝnorodnych skałach w asocjacji z krzemianami (zuboŝałymi w Ŝelazo oraz wzbogaconymi w Mg). Jest to typowy minerał ługowania kwasowego tworzący się w warunkach hydrotermalnych (pomagmowych) po skałach magmowych i metamorficznych spotykany w grejzenach i kwarcytach wtórnych z muskowitem, topazem, fluorytem oraz skaleniami potasowymi. Spotykane jest takŝe w przesyconych w glin, wzbogaconych w magnez skałach, gdzie powstaje drogą metasomatozy z dostarczeniem boru w asocjacji z krzemianami Al, flogopitem, muskowitem, kordierytem; w hydrotermalnie zmienionych granitach i innych skalach magmowych. Drawity mogą się tworzyć w skarnach magnezowych w warunkach stosunkowo wysokotemperaturowych w procesie skarnowego tworzenia się boranów endogenicznych w asocjacji z kwarcem, kalcytem, dolomitem, epidotem, mikroklinem, albitem, muskowitem, fluorytem, titanitem. 17

18 Uwit CaMg 3 Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 (OH) 3 (OH) Trudno go odróŝnić od drawitu wg cech fizycznych. Paragenezy są takŝe podobne jak dla drawitu, ale jeŝeli drawit występuję w paragenezach Mg-Al, nie dosyconych w Ca, to dla uwitu charakterystyczne są paragenezy bardziej zasobne w Ca (z zasadowym plagioklazem, Ca-piroksenami, dolomitem, kalcytem). Schörł NaFe 2+ 3Al 6 Si 6 O 18 (BO 3 ) 3 (OH) 4 Geneza: Występuje w granitach i pegmatytach granitowych, wysokotemperaturowych Ŝyłach hydrotermalnych, niektórych skałach metamorficznych; Minerały współwystępujące: kwarc, albit, mikroklin, ortoklaz, epidot, granat, muskowit, topaz, kasyteryt, scheelit, fluoryt, beryl. (ogólnie turmaliny) Układ krystalograficzny- trygonalny, pokrój kryształów- słupkowy, igiełkowy, skupieniakryształy, ziarniste, zbite, pręcikowe, włókniste, promieniste (słońca turmalinowe); Twardość , łupliwość- niewyraźna według (101 1 ), przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- barwy róŝne (patrz opis powyŝej), połysk- szklisty; Inne cechy rozpoznawcze- przekrój poprzeczny kryształu jest to trójkąt okrągły, piroelekryki, piezoelektryki. Geneza- magmowy, metamorficzny, hydrotermalny, składniki pegmatytów i Ŝył typu alpiejskiego; Minerały podobne- hornblenda, aktynolit, beryl, andaluzyt, ilwait. w świecie: elbait- Włochy- okolice San Piero in Campo, Elba; Rosja- Murzinka, Lipowka, Ural Śr.; Zabajkalie; Afganistan- Korgal i Mawi, Laghman Province; Pakistan- okolice Gilgit i Stak Nala; Madagaskar- Ampantsikahitra, Anjanaboina, Antandrokomby, Mahrotra w okolicach Bity Mt.; Mozambik- Alto Logonha district; Namibia- Karibib; Usakos; USA- Mt. Mica koło Paris, Newry, Oxford Co., Maine; Haddam, Middlesex Co., Connecticut; Pala i Mesa Grande district, San Diego Co., California; Brazylia- okolice Araçuaí-Itinga- Salinas i Itatiaia district, Governador Valadares, Minas Gerais; São José da Batalha, Paraíba; drawit- Słowenia- Dravograd; Włochy- Beura, Val d Ossola, Piedmont; Norwegia- Arendal i Snarum; Finlandia- Outokumpu i Kaavi, Kuopio; USA- Gouverneur, Pierrepont i Macomb, St. Lawrence Co., New York; Franklin i Hamburg, Sussex Co., New Jersey; Newry, Oxford Co., Maine; Kanada- Hull Township, Quebec; Wilberforce, Ontario; Brazylia- Brumado, Bahia; Australia- Yinnietharra, 800 km na N od Perth; Kenia- Osarara, Narok district; Nepal- Gujarkot; schörl- Niemcy- St. Andreasberg, Harz Mt., Anglia- Bovey Tracey, Devon; Włochy- San Piero in Campo, Elba; Rosja- Murzinka, Ural Mt.; USA- Haddam, Middlesex Co., Connecticut; Pierrepont, St. Lawrence Co., New York; Stony Point, Alexander Co. I koło Statesville, Iredell Co., North Carolina; Little Three mine, Ramona, San Diego Co., California; Meksyk- Santa Cruz; Brazylia- Bom Jesus de Lapa I Meddes Pimental, Minas Gerais; Namibia- Anibib I Farm Etemba; Afganistan- Nuristan district, Laghman Province; w Polsce: występuje w strefach kontaktowych granitognejsów izerskich z łupkami krystalicznymi na Pogórzu Izerskim, lokalnie występują tam skały kwarcowo-turmalinowe oraz grejzeny zawierające schörl (okolice Mirska). Obecny jest w druzach pegmatytowych granotoidów strzegomskich, w osłonie masywu granitoidowego Strzelina oraz w pegmatytach Gór Sowich. W tatrach Zachodnich (np. Czuba Goryczkowa) czarny turmalin jest składnikiem Ŝył pegmatytowych. Kordieryt (Mg,Fe 2+ ) 2 Al 3 (AlSi 5 O 18 ) Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- krótkie słupy, bliźniaki; skupieniaziarniste, zbite, ziarna w złoŝach aluwialnych; Twardość , łupliwość- wyraźna wg (100), przełam- muszlowy, nierówny; Barwa- niebieski, niebieskozielony, szary, fioletowy, połysk- szklisty, tlusty; Geneza- metamorficzny (łupki, gnejsy, granulity), magmowy, pegmatyty, 18

19 Minerały współwystępujące- sillimanit, skalenie potasowe, muskowit, biotyt, korund, granat, spinel, andaluzyt; Minerały podobne- kwarc. w świecie: Niemcy- Bodenmais, Bavaria; Finlandia- Orijärvi i Leppävirta; Norwegia- Kragerö koło Tvedestrand; Akland, Söndeled koło Risör; Madagaskar- Mt. Bity district, Antsirabe; Zimbabwe- Treasure Casket claims, Fungure Reserve; Namibia- Okolice Namib; Indie- Tiruchchirappalli i Coimbatore, Tamil Nadu; Australia- Harts Range, Nothern Territory; USA- Richmond, Cheshire Co., New Hampshire; Haddam, Middlesex Co., Connecticut; Kanada- Thompson, Manitoba; w Polsce: składnik kontaktowych hornfelsów w osłonie granitu Karkonoszy, a takŝe kontaktów intruzji kłodzko- złotostockiej. Występuje w gnejsach Gór Sowich (np. Bystrzuca koło Świdnicy; Dziećmorowice i Niedźwiedzice koło Wałbrzycha) oraz w gnejsach Wieściszowic koło Kamiennej Góry i Szklarskiej Poręby. W Młynsku koło Lwówka w granitach porfirowych. W utworach kontaktowych koło Krzeszowic. Eudialit Na 4 (Ca,Ce) 2 (Fe 2+,Mn 2+ )ZrSi 8 O 22 (OH,Cl) 2, Układ krystalograficzny- trygonalny, pokrój kryształów- tabliczkowe, romboedryczne, słupkowe, skupienia- ziarniste, zbite, wypełnienie Ŝył; Twardość- 5-6 (kruchy), łupliwość- dokładna wg (0001), niewyraźna (11 2 0), przełammuszlowy, nierówny, zadziorowaty; Barwa- róŝowy, czerwony, Ŝółty, Ŝóltawobrązowy, fioletowy, połysk- szklisty; Geneza- w sjenitach nefelinowych, granitach i pegmatytach alkalicznych, minerały współwystępujące- mikroklin, nefelin, egiryn, lamprofyllit, lorenzenyt, arfedsonit, sodalit, tytanit, cyrkon. w świecie: Grenlandia- Kangerdluarssuk Plateau, Ilímaussaq intrusion, Narssârssuk; Norwegia- Langesundsfjord; Rosja- masywy Lowoziero i Chibiny, półwysep Kolski; Barynga, Tajmyr; masyw Burpala, 120 km na N od Bajkału, Syberia; USA- Magnet Cove, Hot Spring Co., Arkansas; Point of Rock, Colfax Co. i Pajarito Mt., Otero Co., New Mexico; Kanada- Seal Lake i Red Wine complex, Labrador, Newfoundland; Sheffield Lake complex, Kipawa River, Villedieu Township; Mont Saint-Hilaire i koło Saint-Amable, Quebec; w Polsce: w karbonatytach w Ełku. Katapleit Na 2 ZrSi 3 O 9 2H 2 O Układ krystalograficzny- jednoskośny, pseudoheksagonalny, pokrój kryształów- tabliczkowe, skupienia- ziarniste, rozetki; Twardość (kruchy), łupliwość- dokładna wg (100), wyraźna wg (101) i (102), przełamnierówny, muszlowy; Barwa- Ŝółty, brunatny, szary, brązowy, połysk- szklisty, matowy; Geneza- alkaliczne skały magmowe (sjenity, sjenity nefelinowe) oraz ich pegmatyty, tworzy się takŝe po eudyalicie jako minerał wtórny; minerały współwystępujące- cyrkon, eudyalit, astrofyllit, sodalit, analcym, egyrin. w świecie: Norwegia- Låven Island oraz inne lokalizacje w okolicach Langesundsfjord; Bratthagen; USA- Magnet Cove, Hot Spring Co.; Granite Mt. Koło Little Rock, Pulaski Co., Arkansas; Rocky Boy stock, Bearpaw Mt., Hill Co., Montana; Wind Mt., Otero Co., New Mexico; Kanada- Mont Saint-Hilaire, Quebec; Miron Quarry, Montreal; Saint-Amable, Ice River valley, British Columbia; Grenlandia- Ilímaussaq intrusion, Narssârssuk, Kangerdluarssuk Fjord; Szwecja- Norra Kärr complex koło Gränna; Rosja- masywy Chibiny i Łowoziero, półwysep Kolski; Masyw Inagli, Ałdan, Jakucja; Gwinea- Los Islands; w Polsce: w karbonatytach w Ełku. 19

20 Dioptaz CuSiO 2 (OH) 2 Układ krystalograficzny- trygonalny, pokrój kryształów- krótkie słupy, romboedryczne kryształy, skupienia- druzy, ziarniste, zbite; Twardość- 5 (kruchy), łupliwość- dobra wg (101 1 ), przełam- muszlowy, nierówny; Barwa- szmaragdowozielony, ciemnozielony, rysa- zielona, połysk- szklisty; Geneza- wtórny w strefach utlenienia złóŝ Cu, minerały współwystępujące- chryzokola, malachit, wulfenit, cerusyt, hemmimorfit, fluoryt, kwarc. w świecie: Kazachstan- Ałtyn-Tiube, 50 km na E od Karagandy; Rumunia- BaiŃa (Rézbánya); USA- Mammoth-St. Anthony mine, Tiger, Ray; Table Mt. Mine, Galiuro Mt., Pinal Co. oraz Harquehala mine, Harquehala Mt., Yuma Co., Arizona; Blue Bell claims koło Baker, San Bernardino Co., California; Argentyna- Chiviquin, Córdoba Province; Chile- Mine de La Verde, Copiapó; Kongo- Renéville, Mindouli; Pimbi; Namibia- Tsumeb, Guchab i Omaue deposit, Kaokoveld; Angola- Mavoyo; Zimbabwe- kilka złóŝ w Lomagundi district; Inez mine, Hartley district; Midway mine, Fort Victoria. Opracowała: dr Irina Galuskina 20