1.1. Doktryna. 1 Zobacz: Diogenes Laertios Żywoty i poglądy słynnych filozofów, str. 388.
|
|
- Błażej Baranowski
- 6 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 1.1. Doktryna Przedstawiony w poprzednim podrozdziale krótki rys historyczny stoicyzmu ujawnia podstawową charakterystykę tego prądu filozoficznego, czyli fakt, że nigdy nie była to doktryna jednolita. Już w okresie Starej Stoi parę kwestii pozostawało dyskusyjnych i nie było jednorodnego stanowiska we wszystkich sprawach. Dowodem na to są dyskusje między scholarchami a głównymi odstępcami, Arystonem i Herillosem. Okres średniego stoicyzmu obfitował w liczne odstępstwa od ustaleń wcześniejszych myślicieli szkoły. Schyłkowy okres także objawił pewne tendencje obce koncepcjom Zenona i Chryzypa. Wspominaliśmy już o rysie pesymistycznym obecnym u Seneki i Marka Aureliusza oraz o, właściwej owym czasom, predylekcji do języka platonizującego, który wprowadza zabarwienie dualistyczne. Jednak mając na uwadze te dwie skłonności, które wynikają raczej z osobistych i historycznych uwarunkowań obu myślicieli, można traktować dzieła późnego stoicyzmu jako rzetelną prezentację stoickiej etyki. Główny problem nastręczają zatem odstępstwa fazy średniej rozwoju szkoły. Mały rozmiar tej pracy zmusza do pewnej arbitralności w tej kwestii. W oparciu o opracowania myśli Starej Stoi, z nieocenionym Diogenesem Laertiosem na czele, przedstawiona zostanie oryginalna doktryna, a główne innowacje Panajtiosa i Posejdoniosa zostaną zaledwie zaznaczone w przypisach. Omawianie stoickiej doktryny rozpocząć trzeba od odniesienia jej do tradycyjnego, wywodzącego się od akademika Ksenokratesa, podziału filozofii na trzy podstawowe działy: fizykę, etykę i logikę. Stoicy przyjmowali ten podział. Diogenes Laertios przytacza nawet metafory, którymi się posiłkowali. 1 Całą filozofię przyrównywali do jajka, gdzie logika jest skorupką, etyka białkiem, a fizyka żółtkiem albo do żywego organizmu, a wtedy logika to kości i ścięgna, etyka mięśnie, a fizyka dusza. Te metafory pokazywały współzależność trzech dziedzin. Logika trzymała wszystko razem, spajała, podczas gdy etyka była czymś popychającym do działania. Fizyka tworzyła rdzeń, który stanowił o właściwej istocie. Jednak te porównania nie tylko obrazują te wzajemne zależności, ale są także egzemplifikacją całościowego charakteru doktryny. Już we wstępie do tego rozdziału zostało zaznaczone, że szczegółowe zdania stoicyzmu są doprecyzowaniami, z różnych perspektyw, głównej tezy głoszącej, że istnieje jeden świat przeniknięty jednym prawem, czyli Logosem. Przed przejściem do referowania poszczególnych działów filozofii, konieczne jest krótkie skupienie się na tej kwestii. 1 Zobacz: Diogenes Laertios Żywoty i poglądy słynnych filozofów, str. 388.
2 Wiadome jest, że stoicy przejęli koncepcję Logosu od Heraklita. U efezyjskiego myśliciela, Logos stanowił inteligentne słowo człowieka i zarazem inteligentne słowo świata, był rozumnym działaniem zarazem jednego i drugiego. Tym samym Logos stawał się czymś porządkującym i spajającym całość rzeczywistości. Stoicy przejęli takie rozumienia Logosu i dodatkowo uzupełnili je przekonaniem o powszechnej harmonii i współodczuwaniu w jego obrębie. Znawca tematu, francuski filozof Michel Fattal, tak przedstawia stanowisko stoików w tej sprawie: Czy to na poziomie fizycznym, czy etycznym, ludzkim czy boskim, kosmicznym czy politycznym - <<Logos>> przekształca się w filozofię przyjaźni, powszechnego współodczuwania bytów rozumnych i rzeczy, w ideę kosmopolityzmu, harmonii między człowiekiem i naturą, człowiekiem i rozumem, naturą i prawem, naturą i rozumem, prawem i logosem, rozumem kosmicznym i rozumem ludzkim, kosmosem i państwem, częścią i całością. 2 Logos jest zatem tym, co w stoickiej wizji świata jednoczy wszystkie perspektywy. Badanie Logosu przejawiającego się w ludzkim myśleniu, jest logiką. Badanie Logosu przenikającego cały świat i władającego nim jako prawo, jest fizyką. W końcu, badanie ludzkiego działania pod kątem próby skoordynowania go z Logosem kosmicznym, jest etyką. Tak to wszystkie rozważania stoickie można sprowadzić, w ostateczności, do dociekań nad wszystko przenikającą zasadą. Oczywiście filozofowie stoiccy porządkują swój wykład w oparciu o wspomniany trójpodział, ale pozostają oni świadomi, że jest on zaledwie czymś pomocniczym. To zaś jest nie bez znaczenia dla samej doktryny. Skoro bowiem wszystkie dziedziny za swój przedmiot mają to samo, tylko w innych perspektywach, to uprawnione jest wspieranie części ustaleń wnioskami płynącymi z rozważań toczących się w obszarze innej dyscypliny. Taki całościowy charakter stoicyzmu czyni tę filozofie jednym z najwszechstronniejszych systemów w dziejach myśli ludzkiej. Po uwagach zarysowujących naczelną rolę Logosu w koncepcji stoików i holistyczną naturę ich filozofii, można przejść do omówienia poszczególnych działów z osobna. Kolejność wykładu zaproponowana została już przez Zenona - logika, następnie fizyka i na koniec etyka. Wierność założycielowi szkoły nakazuje zachowanie tego porządku. 2 Michel Fattal Logos. Między Orientem a Zachodem, str
3 Fizyka Stoicki świat jest jednością. Wspominaliśmy już, że pomocne jest spojrzenie na tę koncepcję w kategoriach substancji Arystotelesa. Wtedy wszystkie wydarzenia odbywające się w świecie składałyby się na bardzo długą charakterystykę jakościową tej jednej, jedynej substancji. Zatem dla stoików istnieje tylko ten świat, który się dzieje i nie ma nic poza nim. Nie ma transcendentnych idei, nie ma żadnego Poruszyciela, nie ma miejsca w które przenoszą się bezcielesne dusze po śmierci. Jest tylko jeden świat, jedna substancja i nic ponad to. Stoicy dokonują jednak pojęciowej dyferencjacji w obrębie tej jednej substancji, na to, co aktywne i na to, co pasywne. W efekcie tego wyróżnione zostają dwie zasady (archai) świata, czynna (to poioun) i bierna (to paschon). Pierwszą jest Logos, a drugą materia. 3 Obie zasady występują zawsze razem. Materia nieuporządkowana Logosem i niematerialnie egzystujący Logos są jedynie abstrakcyjnymi tworami pojęciowymi, zupełnie nieobecnymi w stoickiej wizji świata. Logos jest rozumnością świata, ale to jest tylko jedna z wielu nazw, których stoicy używali do określenia aktywnej zasady. Kiedy spojrzeć na aktywną zasadę, jako na rozumnie porządkującą świat, to wtedy nazywana ona jest Bogiem, Zeusem. 4 Kiedy dostrzec w niej prawo, które kieruje rozwojem wszystkich rzeczy w świecie, to wtedy nazywana ona jest Naturą (physis). Kiedy, w końcu, patrzy się na nią jako na jedyny determinant wydarzeń odbywających się we wszechświecie, to wtedy stoicy nazywają ją Opatrznością (Pronoia), lub Fatum, czyli Przeznaczenie (heimarmene). 5 3 Zobacz: Diogenes Laertios Żywoty i poglądy słynnych filozofów, str Tak rozumiany Zeus nie jest typowym bogiem Greckiego panteonu. Na temat bogów, będących przedmiotem kultu religijnego, stoicy mieli odrębne poglądy, które zostaną zarysowane w innej części tego podrozdziału. Natomiast tak rozumiany Zeus, jako swoista personifikacja Logosu, jest tym Zeusem do którego zwraca się Kleantes w swoim Hymnie, w takich słowach: Cały wielki ten świat, co ziemię w swym ruchu okrąża, Woli posłuszny jest twej, dobrowolnie się tobie poddaje: Władzy narzędzie swej w dłoniach ty dzierżysz niezwyciężonych, Piorun wiecznie żyjący, dwusieczne żądło ogniste. Jego cios bowiem potężny wszystko w przyrodzie wypełnia, Z jego pomocą kierujesz rozumem powszechnym, co wszędzie Jawi się, widny jednako tak w małych gwiazdach, jak w wielkich. On ciebie boże najwyższy, królem wszystkiego uczynił. Nic więc bez woli twej, władco, stać się nie może na ziemi Ani wśród boskich wyżyn eteru, ni w morskim odmęcie. (tłum. Tadeusz Zieliński) 5 Obydwa terminy, opatrzność i przeznaczenie, odnoszą się u stoików do pewnej konieczności występującej w świecie. Rozumność rozwija się w określony sposób, najlepszy z możliwych i nie może rozwijać się inaczej. Zatem wszystkie wydarzenia są zdeterminowane przez tę rozumność świata. Jeżeli ktoś sobie uświadomi tę
4 Obie zasady tworzą nierozdzielne jedno i są wiecznie ze sobą złączone. Wszystkie fenomenalnie doświadczane rzeczy znajdują się w obrębie tej jedności, zatem ich autonomiczny byt jest jedynie pozorny. Każdy najmniejszy wycinek materii jest już przeniknięty uporządkowaniem Logosu, nie istnieją zatem podstawowe niepodzielne cząstki materii. Stoicyzm tym samym przeciwstawia się radykalnie materializmowi atomistycznemu epikurejczyków, głosząc swoją teorię materializmu holistycznego. Teoria fizyczna stoików wyjaśnia funkcjonowanie i zmienność świata na poziomie fenomenalnym, podczas gdy obie zasady nie podlegają zmianom, a jakiekolwiek tezy ich dotyczące należy uznać za wygłaszane z poziomu ontologicznego. Tym, co umożliwia zmiany w obrębie obu zasad jest fakt, że nie wszędzie występują one równomiernie. Niektóre wycinki materii są bardziej przeniknięte Logosem, a niektóre mniej. W efekcie tego podstawowym budulcem fizycznego świata są cztery żywioły, ognia, powietrza, wody i ziemi. Żywioły ognia i powietrza są znacznie bardziej subtelne. Mniej jest w nich materii, zatem charakteryzują się większą ruchliwością i ekspansywnością. 6 Logos, który je przenika, daje im znacznie więcej energii, w efekcie czego oba te żywioły są bardziej lotne od dwóch pozostałych. Elementy wody i ziemi są znacznie bardziej bierne, więcej w nich jest statecznej materii, tym samym podlegają nieuchronnie sile ciążenia. Dlatego też ich tendencją jest ruch prostoliniowy w kierunku centrum wszechświata. Natomiast subtelniejszy ogień i powietrze, przeciwstawiając się sile ciążenia, charakteryzują się pionowym ruchem ku górze, a u obrzeży kosmosu przyjmują ruch kolisty. 7 Oczywiście wszystkie elementy są ze sobą przemieszane i tworzą tkankę rzeczy, zatem wspomniane ruchy są pewnymi tendencjami obserwowalnymi w codziennym doświadczeniu i odnajdującymi swoje konsekwencje w cyklicznym procesie konieczność, zaakceptuje ją i z radością będzie kontemplował świat najlepszy z możliwych, to wtedy będzie on dostrzegał kierownicze działanie zarządzającej wszystko Opatrzności. Jeśli jednak ktoś nie osiągnie takiej mądrości aby uświadomić sobie wszechobecność Opatrzności, to i tak będzie doświadczał tej konieczności, ale jako niewolącej siły Fatum, jako nieuniknionego Przeznaczenia. Przeznaczenie określa zatem splot nieuniknionych przyczyn, a Opatrzność jest rozumnością zawartą w tym splocie. Właśnie to stoickie widzenie konieczności miał na myśli Seneka, gdy w Liście 107 przytaczał słowa Kleantesa: Chętnych wszak ludzi za sobą los wiedzie, niechętnych zaś wlecze. 6 W fizyce stoickiej elementy ognia i powietrza należy łączyć z tym, co, na poziomie ontologicznym, wyróżnione zostało jako zasada czynna. Tak też owe dwa żywioły odpowiedzialne są za aktywizowanie, ożywianie martwej materii. Stoicy, w oparciu także o obserwacje przyrodnicze i medyczne, łączyli tę ożywczą moc z, charakterystyczną dla ognia i powietrza, właściwością ciepła. Cyceron referując stanowisko Kleantesa pisze: Wszystko więc, co żyje już to zwierzę, już to płód ziemi zawdzięcza życie zamkniętemu w sobie ciepłu, skąd powinno się wnosić, że z istotą tego ciepła związana jest ożywiająca siła, która rozprzestrzenia się na cały świat. (Cyceron O naturze bogów, ks.2, 24; str. 87) 7 W taki sposób stoicy tłumaczyli powstanie i kolisty ruch ciał niebieskich. Uznawali oni je za stworzone z pneumy, czyli mieszanki powietrza i ognia. Te dwa żywioły, właściwym sobie ruchem zbierając się na krańcach świata, tworzą gwiazdy. Tę teorię naturalnych ruchów czterech żywiołów poświadcza obserwacją Seneka w O zjawiskach natury: Ogień ma naturalną tendencję wznosić się w górne rejony w linii pionowej i rzeczywiście wznosi się w górę, jeżeli nie napotka przeszkód, podobnie jak woda z natury toczy się w dół. (ks.2, r.24; str. 71)
5 powstawania i ginięcia wszechświata. Stoicy byli bowiem przeświadczeni, że ostateczna dominacja ognia doprowadza do spalenia (ekpyrosis) wszechświata, po którym dochodzi do wykształcenia się, z odwiecznego praognia, na zasadzie działania odwiecznych sił, mniej subtelnych elementów, które mieszając się ze sobą znowu tworzą świat. Zdaniem stoików jest to świat dokładnie taki sam, albowiem wszystko co się w nim dzieje, dzieje się w sposób najlepszy z możliwych, zatem koniecznością jest aby rozumny Logos, zawiadujący całym tym procesem, znowu stworzył taki najdoskonalszy kosmos. Stoicy byli przekonani, że zognienie świata jest cyklicznym procesem i stanie się nieskończoną ilość razy, a za każdym razem efektem tego będzie odtworzenie tych samych rzeczy i tych samych wydarzeń. Głosili oni zatem, tak zwaną teorię wiecznego powrotu. 8 Trwanie świata, od jego powstania do zniszczenia w praogniu, jest ciągłym mieszaniem się żywiołów. Na poziomie ontologicznym proces ten jest widziany jako zmiany uporządkowania materii przez Logos. Stoicka teoria fizyczna opiera się na ciągłym ruchu i przepływie tworzywa świata. 9 Ten ruch nie odbywa się oczywiście z jednego miejsca w drugie, bowiem całość materii jest jedna i niepodzielna. Ruch odbywa się w obrębie całości i przypomina on pulsowanie. Rozrzedzaniu materii w jednych jej fragmentach, towarzyszy zagęszczanie się jej w innych. Proces ten jest bardzo płynny i odbywa się w sposób harmoniczny, o ile nie zakłóci tego ludzka występność. Właściwością, która jest efektem tego wewnętrznego ruchu materii jest napięcie (tonos). Stoicy mówią o wszystko poruszającym i wzajemnie się warunkującym ruchu tonicznym, który decyduje o zmienności świata. Owo napięcie stanowi o indywidualności poszczególnych rzeczy, bowiem każdy fenomenalnie wyróżnialny obiekt jest fragmentem materii o właściwym mu tonosie. Napięcie danego przedmiotu jest charakterystyką zmienną, albowiem jest ono wypadkową ruchów właściwych dla tego poszczególnego wycinka materii, jak i ruchów przylegających. Skoro natomiast materia jest jedna i ciągła, to zmiany peryferyjne odczuwalne są nawet na drugim końcu 8 Cykliczne spalenia świata są także momentami granicznymi dla istnienia czasu, który stoicy definiowali jako miarę ruchu. Ten ruch był oczywiście ruchem wewnętrznym w granicach jednej substancji. W momencie zniszczenia świata ten ruch zamierał, a co za tym idzie, czas przestawał mieć znaczenie. Zatem, w stoickiej teorii, mówienie o momencie tuż po spaleniu świata nie odnajduje zastosowania. Teoria mówiąca o cyklicznym zniszczeniu świata została porzucona przez stoicyzm średni. Panajtios uważał, że świat jest wieczny i niezniszczalny. Wraz z tym zatracona została oryginalna koncepcja powracającego, kolistego czasu. 9 Wspomniany już Johnny Christensen, w swojej książce Esej o jedności filozofii stoickiej, nazywa fizykę stoików teorią materii w ruchu i tak referuje tę teorię: Stoicy mówią, rzecz jasna, o przedmiotach, o ciałach; w gruncie rzeczy, cokolwiek istnieje, jest jakimś przedmiotem, i vice versa. Jednak wszystkie przedmioty możemy bez końca poddawać podziałom i jakkolwiek mały przedmiot uda nam się wydzielić, okaże się on pozostawać w ruchu. Wszystkie ruchu, powiadają stoicy, składają się z innych ruchów. Oznacza to, że nigdy nie dotrzemy do takiego przedmiotu, tj. niepustego miejsca, który moglibyśmy opisać za pomocą predykatu o odniesieniu fizycznym, usunąwszy z naszego opisu wszystkie predykaty odnoszące się do niego jako będącego w ruchu. (str )
6 całości. Jakakolwiek zmiana napięcia w jednym miejscu warunkuje zmiany w ruchu tonicznym świata. Dlatego też stoicy uznawali, że we wszechświecie panuje powszechne współodczuwanie (sympatheia). 10 Marek Aureliusz, dostrzegając ten fenomen, pisze: Często rozmyślaj nad związkiem wszystkiego we wszechświecie i wzajemnym rzeczy stosunkiem. Albowiem wszystko jest jakby związane nawzajem i wszystko w myśl tego jest sobie przyjazne. Jedno bowiem jest skutkiem drugiego. A to wskutek tonicznego ruchu i zgodności, i jedności materii. 11 Teoria ruchu tonicznego i powszechnej sympatii miała u stoików niebagatelne konsekwencje dla ich koncepcji celu życiowego i jedynej dostępnej człowiekowi szczęśliwości. Zostanie to omówione w ostatnim podrozdziale poświęconym etyce, jednak teraz istotne jest zaznaczenie tego momentu i uświadomienie sobie kolejnego punktu spajającego całość doktryny Stoi. Wielokrotnie już zaznaczaliśmy, że stoicki Logos, jako zarządca świata, nie jest czymś transcendentnym wobec tego, czym zarządza. Opatrzność nie unosi się nad wszystkim i wydaje swoje dyktaty z góry, tylko immanentnie przenika cały świat, nadając mu racjonalny kierunek. Odpowiedzialne za to są, wspomniane już przy omawianiu pojęć ogólnych, zarodniki logosu (logoi spermatikoi), czyli unikalne zarzewia racjonalności, w które natura wyposażyła każdą poszczególną rzecz i które zawiadują celowo rozwojem rzeczy w której przebywają. Zatem to owe zarodniki umożliwiają jakikolwiek rozwój w przyrodzie, one warunkują rozmnażanie, wzrost, one odpowiadają za rozumny porządek rozwoju wszystkich tworów natury. Logos przenika zatem wszystko, nigdzie nie ma materii nie przenikniętej Logosem. Zarówno istoty tradycyjnie przypisywane do królestwa przyrody ożywionej, jak i rzeczy potocznie uznawane za martwe, przeniknięte są tą samą kształtującą i witalną siłą. Dlatego też stoicy widzą świat jako żywą istotę. Diogenes Laertios, referując poglądy Chryzypa, przypisuje światu myślenie i rozumność. 12 Stoicka wizja zakładała, że cały świat jest przeniknięty boskim rozumem, a zatem cały świat jest siedzibą, ciałem boskości. Tym samym stoicy dokonywali panteistycznego utożsamienia Boga ze światem Kazimierz Leśniak, w swojej pracy poświęconej Markowi Aureliuszowi, stoicką powszechną sympatię definiuje jako: olbrzymi system nerwowy uczulający każdy poszczególny składnik i wszystko razem. Na tak rozumianym pojęciu współodczuwania stoicy gruntowali swoje przeświadczenie o możliwości przepowiedni mantycznych i astrologicznych, bo skoro każde zdarzenie ma swoje konsekwencje w stanie całości, a ponadto wszystko rozwija się w określonym kierunku pod nadzorującym okiem rozumnej Opatrzności, to możliwe jest dostrzeżenie znaków pewnych wydarzeń, np. w ruchu gwiazd. 11 Marek Aureliusz Rozmyślania (ks.6, 38), str Zobacz: Diogenes Laertios Żywoty i poglądy słynnych filozofów, str Zobacz także: Seneka O zjawiskach natury, wstęp, 13-14; str Zobacz: Diogenes Laertios Żywoty i poglądy słynnych filozofów, str. 436: Substancją Boga jest według Zenona cały świat i niebo. Zobacz także: Cyceron O naturze bogów: Zenon (mawiał): <<Co ma rozum, jest doskonalsze od tego, co rozumu nie ma. Żadna rzecz zaś nie jest doskonalsza od świata. Zatem świat ma
7 Już wcześniej zostało zaznaczone, że, co prawda, Logos przenika cały świat, to jednak nie przenika go równomiernie. Niektóre fragmenty są bardziej uporządkowane Logosem, niektóre mniej. Żywioły ognia i powietrza są najbardziej subtelne i aktywne, a zatem stoicy uznali, że to ich mieszanka, ognisty podmuch, ogniste tchnienie (pneuma), jest siłą która odpowiada za to uporządkowanie. Mówienie o pneumie jako o sile, jest oczywiście pewną metaforą. Pneuma bowiem jest w pełni materialna, jednak jest na tyle subtelna, że może przeniknąć wszelką inną materię. A skoro to zrobi, to gdziekolwiek się pojawi, niesie ze sobą porządek i rozumność. Pulsujący, harmonijny ruch toniczny świata jest właśnie wynikiem przepływu pneumy. Rola pojęcia pneumy, w obrazie kontynualnej rzeczywistości stoików, jest kluczowa, na co zwraca uwagę, w swojej pracy poświęconej teoriom Galena, Andrzej Bednarczyk. 14 Autor pisze: Pneuma, przenikająca tworzywo świata i nadająca owemu materialnemu tworzywu spoistość, integrowała zarazem wszystkie części kosmosu, przekształcała go w wyodrębnioną z otaczającej próżni całość. Pneuma jako dusza ożywiająca ciało ludzkie podtrzymywała jego integralność, ta sama pneuma stawała się także podłożem więzi łączącej człowieka z kosmosem.( ) Czynną naturą powietrza i ognia oraz tworzącej je mieszaniny (natury tej pozbawione były elementy bierne) stoicy wyjaśniali osobliwą własność pneumy spoistość i zdolność spajania. Własność ta, nazywana przez nich siłązdolnością spajania (synektike dynamis), poddawała swemu działaniu elementy bierne i zapobiegała ich rozpadnięciu się, podtrzymywała ciągłość tworzywa i trwałość zbudowanego z niego ciała bądź w ogóle kosmosu. 15 Przytoczony powyżej obszerny fragment dobrze obrazuje podstawową funkcję pneumy w stoickiej fizyce. Przenikająca wszystko mieszanina powietrza i ognia, wraz z właściwą dla siebie aktywnością, łączy bierne elementy materii. To złączenie jest stałe, w tym sensie, że nie może zostać przerwane. Continuum materii nie może zostać podzielone. Ale złącznie to jest także plastyczne, nie jest na zawsze sztywno ustalone. Na to wskazuje właściwa materii charakterystyka napięcia. Napięcie charakteryzuje tworzywo ciągłe, a ruch toniczny jest procesem warunkującym równowagę tego napięcia. rozum>>. Podobnie można dowodzić, że świat jest mądry, podobnie - że jest szczęśliwy, podobnie że jest wieczny. Bo wszystko, co ma te przymioty, jest doskonalsze od tego, co jest ich pozbawione, a nie ma nic doskonalszego od świata. Wynika stąd, że świat jest bóstwem. (ks.2, 21; str. 86). To panteistyczne utożsamienie nie pojawia się już o Posejdoniosa. Jego zdaniem, boski pierwiastek ulokowany jest na obrzeżach wszechświata. Logos jest zatem czymś ograniczającym, czymś nadającym doskonały, kulisty kształt, czymś trzymającym w ryzach. A skoro Bóg scalał wszystko zewnętrznie, a nie wewnętrznie, to także traciło ważność utożsamienie boskiego pierwiastka z Naturą i Opatrznością. Opatrzność jest, dla Posejdoniosa, już tylko mechaniczną koniecznością rozgrywającą się w świecie ukształtowanym przez Boga. 14 Galen był przez wiele lat nadwornym lekarzem Marka Aureliusz. Stoicyzm był jedną z jego głównych inspiracji w badaniach medycznych. 15 Andrzej Bednarczyk Galen. Główne kategorie systemu filozoficzno-lekarskiego, str
8 Ponadto w teorii stoickiej, pneuma pełni jeszcze jedną istotną funkcję. To ona kształtuje jakości poszczególnych przedmiotów. 16 To pneuma, wprowadzając napięcie do biernych elementów materii, sprawia, że dany przedmiot uzyskuje autonomiczny byt jako pole o właściwym dla siebie ruchu tonicznym. Na poziomie fenomenalnym jest to równoznaczne z istnieniem przedmiotu wraz ze wszystkimi indywidualnymi własnościami. Zatem, gdyby nie było pneumy, to istniałoby ciągłe, nieróżnicowane skupisko materii. To pneuma jest odpowiedzialna za mnogość rzeczy we wszechświecie. Ona też stoi za najbardziej wysublimowaną własnością dostępną w naturze, czyli rozumną duszą. 17 Dusza jest w człowieku miejscem największej dominacji pneumy. Tak intensywne skupiska ognistego tchnienia jak w człowieku, nie występują nigdzie indziej na Ziemi. Dopiero gwiazdy i bogowie olimpijscy są istotami w których pneuma pojawia się w czystej postaci. Ponadto stoicy głosili, że istnieją demony (daimones), istoty pośrednie pomiędzy ludźmi i bogami. Owe daimony nie są najsubtelniejszą materią w czystej postaci, ale nie są też tak bardzo bogate w czynnik bierny jak ludzie. Czasami stoicy utożsamiali owe istoty z duszami mędrców, które trwają po śmierci. Nauka Stoi zakładała bowiem, że śmierć jest momentem wchłonięcia materii ciała przez materię świata. Taki los spotyka z reguły także materię duszy. Jednak w przypadku kiedy dusza jest zharmonizowana z tonicznym ruchem kosmosu, kiedy jej pneuma jest odpowiednio mocno aktywna, to wtedy taka dusza może przetrwać rozpad ciała i egzystować sama, w najlepszej ewentualności aż do pożaru świata. 18 Cykliczne zognienie jest końcem istnienia dla wszystkich istot, także bogów i daimonów, które zostają wchłonięte przez odwieczny ogień. Trzeba jednak zaznaczyć, że nauka o daimonach nie jest u stoików jednoznaczna. Niekiedy traktują oni te istoty jako tożsame z boskim pierwiastkiem w człowieku, niekiedy zaś mówią o nich jako o transcendentnych realnościach czuwających nad ludzkim losem. Wspomnianą ambiwalentność najlepiej widać u Marka Aureliusza. 19 Stoicka psychologia jest działem znajdującym się na przecięciu tematyki fizycznej i etycznej. Opis duszy odnosi się bezpośrednio do kategorii wprowadzonych w rozważaniach 16 Ibidem, str W Starej Stoi mówienie o duszy nie miało jeszcze zabarwienia dualistycznego. Dla Zenona i Chryzypa, dusza była materialnym ośrodkiem, kierującym materialnym ciałem. Dopiero u Seneki i Marka Aureliusza platonizujące myślenie zaczyna definiować duszę jako obcą ciału, jako uwięzioną w ciele. Dla Starej Stoi dusza (psyche) jest pneumą w stopniu charakterystycznym dla istot żywych, dlatego człowiek dzieli ją ze zwierzętami. Niższy stopień napięcia określa naturę (physis), która właściwa jest dla świata roślin. Najniższy stopień przyjmuje tonos w ciałach martwych i tam jest on ich własnością (heksis). Ponadto człowiek odznacza się tak wysokim stopniem skupienia pneumy, że jego dusza przyjmuje charakterystykę rozumu (nous). 18 Panajtios, a za nim i Posejdonios, odrzucili tę naukę, twierdząc, że dusza definitywnie umiera wraz z ciałem. 19 Zobacz: Marek Aureliusz Rozmyślania, ks.2, 13; ks.2, 17; ks.5, 10; ks.5, 27; ks.12, 3. Zobacz także: Epiktet Diatryby ks.1, r.14. U późnych stoików koncepcja daimonów, powiązana była z rozważaniami o boskim pochodzeniu ludzkiej duszy. W tej sprawie zobacz: Epiktet Diatryby ks.1, r.14; ks.2, r.8; Marek Aureliusz Rozmyślania ks.12, 26; Seneka Listy moralne do Lucyliusza list 92.
9 fizycznych, jednak utrzymanie duszy w dobrej kondycji jest głównym zadaniem stoickiej etyki. Zharmonizowana dusza odpowiada za jedyną, prawdziwą, dostępną człowiekowi szczęśliwość, a ponadto w niej znajduje się namiastka nadziei eschatologicznej. Bowiem, jak już zostało zaznaczone, tylko dusza w dobrej kondycji może przetrwać śmierć ciała. Nauka psychologii jest zatem bezpośrednią podbudową stoickiej etyki i zapewne dlatego wzmianki o niej pojawiają się u Diogenesa Laertiosa także we fragmencie poświeconym etyce. My jednak stoicką teorię duszy omówimy na zakończenie działu fizyki, co bezpośrednio wprowadzi nas w zakres zagadnień etycznych. Dusza, zdaniem myślicieli Starej Stoi, posiada osiem aspektów: pięć zmysłów, siłę rozrodczą, zdolność mowy i zdolność rozumowania (dianoia). 20 Dusza jest jedna, nie posiada części i przenika całe ciało. Jest ona tożsama z pneumą przenikającą bierną materię ciała ludzkiego i to właśnie Logos właściwy pneumie stanowi o rozumności ludzkiej duszy. Mimo, że dusza przemieszana jest z ciałem całkowicie (tzn. subtelna materia, z materią bierną), to jednak istnieje miejsce większego skupienia pneumy, które tym samym jest siedzibą władzy rozumowania. Stoicy miejsce to nazywają czynnikiem kierującym duszy (hegemonikon) i lokalizują je w okolicach serca, a nie głowy, co zapewne związane jest z obserwacjami dotyczącymi ludzkiej fizjologii. 21 Diogenes Laertios pisze: Kierujący czynnik duszy jest jej częścią najważniejszą, tą, w której powstają postrzeżenia i pożądania i urabia się rozum, czynnik rządzący, który mieści się w sercu. 22 Hegemonikon zawiaduje pneumą przenikającą ludzkie ciało. Pełni on, w stoickiej koncepcji, rolę rdzenia osobowości, a zarazem jest siedzibą ludzkiej woli. Chryzyp obrazował jego funkcjonowanie fizyczne ciekawą metaforą. Mówił on o pająku, który, znajdując się na środku swojej pajęczyny, odczuwa najmniejsze jej poruszenia i swoimi poruszeniami jest zdolny do kontrolowania całej sieci. Zatem hegemonikon, poprzez zdolność odebrania i kontrolowania ruchu tonicznego właściwego pneumie, odpowiada za wszelkie aktywności osoby. Każda zatem ludzka aktywność jest w ostateczności aktywnością hegemonikonu, jest jakąś w nim zmianą i to zmianą sprzężoną. Bowiem odpowiada za nią zarówno hegemonikon, jak i bodziec, który do niego dociera Zobacz: Diogenes Laertios Żywoty i poglądy słynnych filozofów, str Jak zostało już zaznaczone, dusza jest stworzona z gorącego tchnienia, a zatem przypuszczalnie stoicy łączyli jej lokalizację z miejscem odpowiedzialnym za oddychanie, czyli płucami. Ponadto, świadomi byli roli krwi w transportowaniu niezbędnych dla życia czynników. My wiemy, że chodzi o tlen, natomiast stoicy uważali, że krew transportuje pneumę i tym samym zasila życiową energią duszę, rozprzestrzenioną w całym ciele. Zapewne dlatego stoicy lokalizowali hegemonikon w okolicach serca. 22 Diogenes Laertios Żywoty i poglądy słynnych filozofów, str Dobrze obrazuje tę teorię stoicka nauka o działaniu zmysłu wzroku. Andrzej Bednarczyk tak streszcza cały ten proces: Pneuma wzrokowa, wysyłana, wedle stoików, z hegemonikonu do oczu, poddaje zmianom stykające się ze źrenicą powietrze wywiera na nie nacisk i wprawia je w stan napięcia i poprzez nie dosięga oglądanej
10 Bodźcem takim jest jakiekolwiek pobudzenie zmysłowe lub jakikolwiek popęd (horme). Popędy są, zdaniem stoików, jakąś tendencję do aktywności. Tendencja ta jest jednak ślepa, dopiero hegemonikon rozsądza, czy podążyć za danym popędem, czy nie, czy ulec zmianie w oparciu o dany popęd, czy nie. W zarysowanej powyżej koncepcji najistotniejszy jest akcent położony na jedność osoby. Zdaniem Zenona i Chryzypa, dusza ludzka przenika ciało tak, jak Logos przenika świat, a cały człowiek jest, tym samym, odwzorowaniem kosmosu. I tak, jak świat jest jeden i cały w sobie powiązany, tak też człowiek jest jednością. Dlatego wszystkie aktywności człowieka, zarówno te bardziej skomplikowane, jak myślenie i postrzeganie, ale też te podstawowe, jak na przykład chodzenie, są zmianą stanu hegemonikonu, a zatem zmianą całej osoby. 24 Zatem w tej oryginalnej koncepcji stoickiej istnieje radykalna jedność psychosomatyczna ludzkiej osoby. Podkreślenie tego jest o tyle istotne, że wiele subtelnych rozwiązań z dziedziny etyki ma swoje źródło w takim obrazie człowieka. Bo skoro wszystkie aktywności ludzkie są stanem rozumnej duszy, to także czyny z zakresu moralności należy widzieć w taki sposób. Niestety myśliciele okresu średniego porzucili te pozycje, zachowując zarazem rozwiązania etyczne z nich wynikające, co na dłuższą metę okazało się być zgubne dla stoicyzmu. Już Panajtios uważał, że w ludzkiej duszy istnieją dwa czynniki, pierwszy dążący do działania i drugi dążący do prawdy. Stanem pożądanym jest natomiast zgoda między tymi czynnikami, która zakłada kontrolę drugiego nad pierwszym. Zatem, wydaje się, że zdaniem Panajtiosa, możliwe jest istnienie popędów nieracjonalnych, czyli takich które istnieją bez nadzoru hegemonikonu. 25 Natomiast Stara Stoa uważała, że każdy popęd jest racjonalny, bowiem każdy jest zmianą w obrębie hegemonikonu. A więć popęd, który nie zostaje zaakceptowany, jest momentalnie wyeliminowany, przestaje istnieć. Dlatego właśnie, dla Zenona i Chryzypa, każda ludzka aktywność była racjonalna, oczywiście w tym sensie, że była dziełem racjonalności w człowieku. Pogląd Panajtiosa zerwał z tym ustaleniem, a za nim podążyła i myśl Posejdoniosa, który, już zupełnie na platońską modłę, uznawał trójpodział rzeczy; nasuwa to myśl o dotykaniu przedmiotu wyciągniętą laską. (Andrzej Bednarczyk Galen. Główne kategorie systemu filozoficzno-lekarskiego, str. 240) 24 O tym zaświadcza Seneka w Listach moralnych do Lucyliusza, (list 113). W kwestii jedności duszy u stoików zobacz także: Plutarch O cnocie moralnej; w: Plutarch Moralia, str Teorię Panajtiosa obszernie referuje Cyceron w O powinnościach, gdzie pisze: Jakoż moc ducha i natury jest dwojaka: jedna jej część, zwana po grecku <<horme>>, czyli popędem, sprowadza się do pożądania i popycha człowieka to tu, to tam; druga to rozum, który poucza i wyjaśnia, co trzeba czynić, a czego unikać. Stąd wypływa, że rozum ma kierować, a pożądanie okazywać mu posłuszeństwo. (Cyceron O powinnościach, ks.1, 101; str. 381)
11 duszy na jej część wegetatywną, zmysłową i rozumną. Było to oczywiste rozbicie jedności osoby, za którą opowiadali się założyciele szkoły. Trzej myśliciele okresu schyłkowego, w imponujący sposób, rozwijali ustalenia stoickiej etyki. Jednak w niedużym stopniu byli zainteresowani rozwiązaniami z zakresu psychologii, które stały u podstaw takich wskazań życiowych. Seneka niekiedy zajmuje się ludzką duszą jako problemem fizycznym, ale wtedy nie potrafi zająć jednoznacznego stanowiska. Co prawda wskazuje na związaną z ognistą pneumą naturę duszy, ale na tym jego dogmatyzm stoicki się kończy. 26 Niekiedy bowiem daje do zrozumienia, że przemawia do niego trójdzielna koncepcja duszy. 27 U Epikteta i Marka Aureliusza takie rozważania są już w ogóle nieobecne. Dusza jest już zaledwie problemem z obszaru etyki, a funkcjonowanie hegemonikonu ma znaczenie tylko o tyle, o ile jest odpowiedzialne za spokojne i niewzruszone życie. Rozwinięcie moralnych dociekań w odseparowaniu od ich fizycznej i psychologicznej podbudowy przydało zapewne stoicyzmowi szerszej popularności. Jednak pozbawiło go zarazem swoistości. Koncepcje fizyczne i psychologiczne stanowiły o oryginalności stoicyzmu, mimo że jego główną siłą stały się ustalenia etyczne. Bez teoretycznego zaplecza stoicyzm nie mógł się wyraźnie odgraniczyć od nurtów neoplatońskich i ostatecznie został zasymilowany przez wczesne chrześcijaństwo. Stoicka psychologia jest pomostem, który niepostrzeżenie przenosi rozważania z poziomu fizyki na poziom etyki. Konsekwentne podążanie za tokiem wykładu doprowadza nas zatem do ostatniego działu nauki Stoi. 26 W O pocieszeniu do Helwii Seneka pisze: Ruchliwy i niespokojny umysł dany jest człowiekowi. Nigdzie na stałe nie utrzyma się w miejscu. Rwie się na wszystkie strony, rozsyła swe myśli we wszystkich znanych i nieznanych kierunkach ( ). I dziwić się temu nie będziesz, jeżeli zwrócisz spojrzenie na jego początek i pochodzenie. Nie powstał ze spojenia ziemskiej i ciężkiej materii, lecz zstąpił na ziemię jako cząstka niebieskiego ducha. Wszystko zaś, co niebieskie, ze swej natury zawsze trwa w ruchu. Jest lotne i wprawione w najszybszy wirowy obrót. (r.6, 5-7; w: Seneka Dialogi, str. 469) 27 Zobacz: Seneka Listy moralne do Lucyliusza; list 92, 8; str. 447.
Filozofia szkół Hellenistycznych. Tomasz Stępień
Filozofia szkół Hellenistycznych Tomasz Stępień Szkoły okresu hellenistycznego Epikureizm (Epikur) Stoicyzm (Zenon z Kition) Sceptycyzm (Pirron i Akademia) Eklektyzm (Późna Akademia - Cyceron) Szkoła Epikurejska
Bardziej szczegółowoFilozofia, Pedagogika, Wykład III - Filozofia archaiczna
Filozofia, Pedagogika, Wykład III - Filozofia archaiczna 2009-09-04 Plan wykładu 1 Jońska filozofia przyrody - wprowadzenie 2 3 Jońska filozofia przyrody - problematyka Centralna problematyka filozofii
Bardziej szczegółowoKoncepcja Opatrzności w Platońskim Timajosie
Koncepcja Opatrzności w Platońskim Timajosie Dialog czy monolog? Timajos jest monologiem zawierającym opowiadanie o powstaniu świata człowieka (opowiadanie fantastyczne?) Akcja rozgrywa się pomiędzy fikcyjnym
Bardziej szczegółowoFilozofia przyrody, Wykład V - Filozofia Arystotelesa
Filozofia przyrody, Wykład V - Filozofia Arystotelesa 2011-10-01 Tematyka wykładu 1 Arystoteles - filozof systematyczny 2 3 4 Różnice w metodzie uprawiania nauki Krytyka platońskiej teorii idei Podział
Bardziej szczegółowoFilozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych
Filozofia, ISE, Wykład III - Klasyfikacja dyscyplin filozoficznych 2011-10-01 Plan wykładu 1 Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych 2 Podział dyscyplin filozoficznych Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych:
Bardziej szczegółowoFilozofia, Historia, Wykład IV - Platońska teoria idei
Filozofia, Historia, Wykład IV - Platońska teoria idei 2010-10-01 Tematyka wykładu 1 Metafora jaskini 2 Świat materialny - świat pozoru Świat idei - świat prawdziwy Relacja między światem idei i światem
Bardziej szczegółowoFilozofia, Germanistyka, Wykład I - Wprowadzenie.
2010-10-01 Plan wykładu 1 Czym jest filozofia Klasyczna definicja filozofii Inne próby zdefiniowania filozofii 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady 3 Metafizyka Ontologia Epistemologia
Bardziej szczegółowoFilozofia, Historia, Wykład V - Filozofia Arystotelesa
Filozofia, Historia, Wykład V - Filozofia Arystotelesa 2010-10-01 Tematyka wykładu 1 Arystoteles - filozof systematyczny 2 3 4 Podział nauk Arystoteles podzielił wszystkie dyscypliny wiedzy na trzy grupy:
Bardziej szczegółowoFilozofia, Socjologia, Wykład II - Podział filozofii. Filozofia archaiczna
Filozofia, Socjologia, Wykład II - Podział filozofii. Filozofia archaiczna 2011-10-01 Plan wykładu 1 Klasyczny podział dyscyplin filozoficznych Metafizyka Ontologia Epistemologia Logika Etyka Estetyka
Bardziej szczegółowo1. Dyscypliny filozoficzne. Andrzej Wiśniewski Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016
1. Dyscypliny filozoficzne Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 Pochodzenie nazwy filozofia Wyraz filozofia pochodzi od dwóch greckich słów:
Bardziej szczegółowoFilozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk
Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk 10 października 2009 Plan wykładu Czym jest filozofia 1 Czym jest filozofia 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady Znaczenie
Bardziej szczegółowoFilozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna.
Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna. 2011-10-01 Plan wykładu 1 Filozofia średniowieczna a starożytna 2 3 Ogólna charakterystyka filozofii średniowiecznej Ogólna charakterystyka filozofii
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚ CI KSIĘGA PIERWSZA
SPIS TREŚ CI Wprowadzenie... 5 Przedmowa Rufina... 45 KSIĘGA PIERWSZA Przedmowa... 51 ROZDZIAŁ I. O Bogu... 58 (1 3. Bóg Istota niecielesna. 4 7. Bóg jest duchem. 8 9. Bóg jest niepodzielny.) Fragmenty
Bardziej szczegółowoFilozofia przyrody - Filozofia Eleatów i Demokryta
5 lutego 2012 Plan wykładu 1 Filozofia Parmenidesa z Elei Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej filozofii 2 3 4 Materializm Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej
Bardziej szczegółowoARGUMENTY KOSMOLOGICZNE. Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych
ARGUMENTY KOSMOLOGICZNE Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych O CO CHODZI W TYM ARGUMENCIE Argument ten ma pokazać, że istnieje zewnętrzna przyczyna wszechświata o naturze wyższej niż wszystko, co
Bardziej szczegółowoImmanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności
Immanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności Rozdział II Pojęcie każdej istoty rozumnej, która dzięki wszystkim maksymom swej woli musi się uważać za powszechnie prawodawczą, by z
Bardziej szczegółowoBaruch Spinoza ( )
Baruch Spinoza (1632-1677) Dla jednych: najszlachetniejszy i najbardziej godny miłości z wielkich filozofów (B. Russell). Dla innych: Największy heretyk XVII wieku. Obrońca diabła. Duchowy sabotaŝysta.
Bardziej szczegółowoFilozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant
Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant 2011-10-01 Plan wykładu 1 Immanuel Kant - uwagi biograficzne 2 3 4 5 6 7 Immanuel Kant (1724-1804) Rysunek: Immanuel Kant - niemiecki filozof, całe życie
Bardziej szczegółowoŚWIATOPOGLĄD NEW AGE
ŚWIATOPOGLĄD NEW AGE ŚWIATOPOGLĄD względnie stały zespół sądów (często wartościujących), przekonań i opinii na temat otaczającego świata czerpanych z rozmaitych dziedzin kultury, głównie z nauki, sztuki,
Bardziej szczegółowoRodzaje argumentów za istnieniem Boga
Rodzaje argumentów za istnieniem Boga Podział argumentów argument ontologiczny - w tym argumencie twierdzi się, że z samego pojęcia bytu doskonałego możemy wywnioskować to, że Bóg musi istnieć. argumenty
Bardziej szczegółowoPlaton ( ) Herma Platona (Muzeum Kapitolińskie w Rzymie)
Platon (427-347) Herma Platona (Muzeum Kapitolińskie w Rzymie) Życie Platona ur. 7 maja 427 (matka - Periktione, ojciec - Ariston) pierwsze kontakty z filozofią u Kratylosa (skrajny heraklityzm) spotyka
Bardziej szczegółowoFilozofia, ISE, Wykład VII - Platońska teoria idei cz. 2.
Filozofia, ISE, Wykład VII - Platońska teoria idei cz. 2. Artur Machlarz 2011-10-01 Plan wykładu 1 Czym według Platona jest wiedza prawdziwa i jak ją osiągnąć? 2 3 Protagoras - człowiek jest miarą wszechrzeczy...
Bardziej szczegółowoWartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości.
Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości. N. Hartmann: Materia jest tylko tworem treściowym, który posiada wartościowość.
Bardziej szczegółowoEtyka Tożsamość i definicja. Ks. dr Artur Aleksiejuk
Etyka Tożsamość i definicja Ks. dr Artur Aleksiejuk 1. ETYKA A FILOZOFIA PYTANIA PROBLEMOWE: Czy etyka musi być dyscypliną filozoficzną? Czy etyka może być wolna od filozoficznych założeń? Czy i jak dalece
Bardziej szczegółowoSpór o poznawalność świata
ROMAN ROŻDŻEŃSKI FILOZOFIA A RZECZYWISTOŚĆ Spór o poznawalność świata Wydawnictwo WAM Kraków 2012 Spis treści Przedmowa 11 Rozdział I Myślenie filozoficzne w cieniu zwątpienia 15 1. Wprowadzenie 15 2.
Bardziej szczegółowoIMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA
IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA PROJEKT ETYKI KANTA W POSZUKIWANIU OBIEKTYWNYCH PODSTAW ETYKI Wobec krytyki Huma Immanuel Kant stara się znaleść jakąś obiektywną podstawę dla etyki, czyli wykazać, że
Bardziej szczegółowoWiesław M. Macek. Teologia nauki. według. księdza Michała Hellera. Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Wiesław M. Macek Teologia nauki według księdza Michała Hellera Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2010 Na początku było Słowo (J 1, 1). Książka ta przedstawia podstawy współczesnej
Bardziej szczegółowoFilozofia, Historia, Wykład IX - Filozofia Kartezjusza
Filozofia, Historia, Wykład IX - Filozofia Kartezjusza 2010-10-01 Plan wykładu 1 Krytyka nauk w Rozprawie o metodzie 2 Zasady metody Kryteria prawdziwości 3 Rola argumentów sceptycznych Argumenty sceptyczne
Bardziej szczegółowoDlaczego matematyka jest wszędzie?
Festiwal Nauki. Wydział MiNI PW. 27 września 2014 Dlaczego matematyka jest wszędzie? Dlaczego świat jest matematyczny? Autor: Paweł Stacewicz (PW) Czy matematyka jest WSZĘDZIE? w życiu praktycznym nie
Bardziej szczegółowoCOŚ TY ATENOM ZROBIŁ SOKRATESIE. Paweł Bortkiewicz
COŚ TY ATENOM ZROBIŁ SOKRATESIE Paweł Bortkiewicz bortpa@amu.edu.pl Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie, Że ci ze złota statuę lud niesie, Otruwszy pierwej... REWOLUCJA SOKRATEJSKA uwydatnienie sprzeczności
Bardziej szczegółowoFilozofia, ISE, Wykład V - Filozofia Eleatów.
2011-10-01 Plan wykładu 1 Filozofia Parmenidesa z Elei Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej filozofii 2 3 Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej filozofii
Bardziej szczegółowoZagadnienia historiozoficzne we współczesnej filozofii.
Zagadnienia historiozoficzne we współczesnej filozofii. historiozofia DZIEJÓW FILOZOFIA nauka filozoficzna o ostatecznych czynnikach sprawczych, istocie i sensie ludzkich dziejów jako całości, zw. także
Bardziej szczegółowoCzy możemy coś powiedzieć o istocie Boga?
Przymioty Boga Czy możemy coś powiedzieć o istocie Boga? dowody na istnienie Boga ustaliły, że On jest, ale czy poza wiedzą o Jego istnieniu możemy coś wiedzieć o Jego istocie? Św. Tomasz twierdzi, że
Bardziej szczegółowoKlasyfikacja światopoglądów
Bóg Wszechświat Klasyfikacja światopoglądów Zebranie obrazków i przemyśleń Jesień 2018 wojtek@pp.org.pl http://wojtek.pp.org.pl Klasyfikacja światopoglądów Od pewnego czasu przekonany jestem, że istnieją
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Klucz punktowania odpowiedzi MAJ 2010 2 Zadanie 1. (0 2) problemów i tez z zakresu ontologii, epistemologii,
Bardziej szczegółowoAnna Czyrska ŚMIERĆ MIŁOŚCI, CZYLI (ANTY) PORADNIK O TYM, DLACZEGO BOIMY SIĘ KOCHAĆ
Anna Czyrska ŚMIERĆ MIŁOŚCI, CZYLI (ANTY) PORADNIK O TYM, DLACZEGO BOIMY SIĘ KOCHAĆ Spis treści Wstęp 1. Małżeństwo jako dramat, czyli dlaczego współczesny świat nazywa ciebie singlem 2. Dlaczego nie potrafisz
Bardziej szczegółowoSCENARIUSZ LEKCJI DO DZIAŁU:
Autorka: Małgorzata Kacprzykowska SCENARIUSZ LEKCJI DO DZIAŁU: Wprowadzenie do filozofii Temat (4): Dlaczego zadajemy pytania? Cele lekcji: poznanie istoty pytań filozoficznych, stawianie pytań filozoficznych,
Bardziej szczegółowoINFORMATYKA a FILOZOFIA
INFORMATYKA a FILOZOFIA (Pytania i odpowiedzi) Pytanie 1: Czy potrafisz wymienić pięciu filozofów, którzy zajmowali się także matematyką, logiką lub informatyką? Ewentualnie na odwrót: Matematyków, logików
Bardziej szczegółowoFILOZOFOWIE UMYSŁU. Angielskie oświecenie
FILOZOFOWIE UMYSŁU Angielskie oświecenie JOHN LOCKE (1632-1704) NOWY ARYSTOTELES Locke w 1690 roku wydaje swoje podstawowe dzieło filozoficzne: En essay concerning the human understanding (Rozważania dotyczące
Bardziej szczegółowoElementy filozofii i metodologii INFORMATYKI
Elementy filozofii i metodologii INFORMATYKI Filozofia INFORMATYKA Metodologia Wykład 1. Wprowadzenie. Filozofia, metodologia, informatyka Czym jest FILOZOFIA? (objaśnienie ogólne) Filozofią nazywa się
Bardziej szczegółowoOGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FILOZOFII XIII WIEKU
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FILOZOFII XIII WIEKU POWSTANIE UNIWERSYTETÓW Najwcześniej powstają dwa uniwersytety: Sorbona - Paryż Oxford Uniwersytety zostają zorganizowane na wzór struktury cechowej, w której
Bardziej szczegółowoElementy kosmologii i antropologii chrześcijańskiej
Jaką prawdę o świecie i o człowieku przekazuje nam Księga Rodzaju? Na podstawie dwóch opisów stworzenia: Rdz 1,1 2,4 oraz Rdz 2, 5 25 YouCat 44-48 56-59 64-66 1) Wszystko pochodzi od Boga. Albo ujmując
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY Z FILOZOFII MAJ 2014 POZIOM ROZSZERZONY. Czas pracy: 180 minut. Liczba punktów do uzyskania: 50 WPISUJE ZDAJĄCY
Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu. Układ graficzny CKE 2013 KOD WPISUJE ZDAJĄCY PESEL Miejsce na naklejkę z kodem EGZAMIN MATURALNY Z FILOZOFII POZIOM ROZSZERZONY
Bardziej szczegółowoRADOŚĆ W MYŚLI ŚW. TOMASZA Z AKWINU NAUKOWE TOWARZYSTWO TOMISTYCZNE 5 GRUDNIA 2018 DR HAB. MAGDALENA PŁOTKA
RADOŚĆ W MYŚLI ŚW. TOMASZA Z AKWINU NAUKOWE TOWARZYSTWO TOMISTYCZNE 5 GRUDNIA 2018 DR HAB. MAGDALENA PŁOTKA TOMASZ A RADOŚĆ Radość - pełnia i kres uczuć, w której dokonuje się spełnienie wszystkich pragnień
Bardziej szczegółowoChcę poznać Boga i duszę. Filozofowie o Absolucie
Chcę poznać Boga i duszę Filozofowie o Absolucie W jaki sposób można poznać Boga? Jak poznać Kogoś, Kto pozostaje niewidzialny i niepoznawalny? Szukając argumentów na istnienie Boga Świat (np. Teoria Wielkiego
Bardziej szczegółowoDavid Hume ( )
David Hume (1711-1776) Chciał być Newtonem nauk o człowieku. Uważał, że wszystkie nauki (oprócz matematyki i logiki), również filozofia, powinny kierować się metodą eksperymentalną, opartą na doświadczeniu.
Bardziej szczegółowoMIND-BODY PROBLEM. i nowe nadzieje dla chrześcijańskiej antropologii
MIND-BODY PROBLEM i nowe nadzieje dla chrześcijańskiej antropologii CZŁOWIEK JEST MASZYNĄ (THOMAS HOBBES) Rozumienie człowieka znacząco zmienia się wraz z nastaniem epoki nowożytnej. Starożytne i średniowieczne
Bardziej szczegółowow interakcje ze stworzeniem, jest wiarygodna w naszej epoce, która jest epoką nauki. Nie byłaby ona wiarygodna gdybyśmy żyli we Wszechświecie rządzony
Wstęp Książka ta stanowi trzecią część trylogii poświęconej zagadnieniom, które wyłaniają się w dialogu pomiędzy nauką i teologią. W części pierwszej (Jeden świat) dokonaliśmy przeglądu problematyki. Tematem
Bardziej szczegółowoSZCZEGÓŁOWE KRYTERIA OCENIANIA
SZCZEGÓŁOWE KRYTERIA OCENIANIA Przedmiot: etyka Klasy: VI Rok szkolny: 2015/2016 Szkoła: Szkoła Podstawowa im. Batalionów AK Gustaw i Harnaś w Warszawie ul. Cyrklowa 1 Nauczyciel prowadzący: mgr Piotr
Bardziej szczegółowoOd redakcji. Symbolem oznaczono zadania wykraczające poza zakres materiału omówionego w podręczniku Fizyka z plusem cz. 2.
Od redakcji Niniejszy zbiór zadań powstał z myślą o tych wszystkich, dla których rozwiązanie zadania z fizyki nie polega wyłącznie na mechanicznym przekształceniu wzorów i podstawieniu do nich danych.
Bardziej szczegółowoKatarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe. Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87
Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87 2006 Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności
Bardziej szczegółowo3. Spór o uniwersalia. Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016
3. Spór o uniwersalia Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 Nieco semiotyki nazwa napis lub dźwięk pojęcie znaczenie nazwy desygnat nazwy każdy
Bardziej szczegółowoEDU TALENT - serwis pomocy w pisaniu prac magisterskich i licencjackich dla studentów
Analiza filozoficzna księgi X (Iota) z Metafizyki Arystotelesa Filozofia arystotelejska zawsze była i zawsze będzie inspiracją dla kolejnych pokoleń filozofów. Zawiera ona wiele wskazówek nie tylko dla
Bardziej szczegółowoGeorge Berkeley (1685-1753)
George Berkeley (1685-1753) Biskup Dublina Bezkompromisowy naukowiec i eksperymentator Niekonwencjonalny teoretyk poznania Zwalczał ateizm Propagował idee wyższego szkolnictwa w Ameryce Podstawą badań
Bardziej szczegółowoFilozofia, Historia, Wykład VI - Sceptycyzm
2010-10-01 Plan wykładu 1 Klasyczna koncepcja prawdy 2 3 Klasyczna koncepcja prawdy Prawda = zgodność myśli z rzeczywistością. Klasyczna koncepcja prawdy Prawda = zgodność myśli z rzeczywistością. Sceptycy
Bardziej szczegółowoHugo Grotius ( ) Franciszek Suarez ( ) Samuel Pufendorf ( )
Hugo Grotius (1583-1645) Franciszek Suarez (1548-1617) Samuel Pufendorf (1632-1694) Tomistyczna koncepcja prawa jako rozumnego urządzenia świata (Hugo Grotius) Woluntarystyczna wizja prawa, którego źródłem
Bardziej szczegółowoO argumentach sceptyckich w filozofii
O argumentach sceptyckich w filozofii - Czy cokolwiek można wiedzieć na pewno? - Czy cokolwiek można stwierdzić na pewno? Co myśli i czyni prawdziwy SCEPTYK? poddaje w wątpliwość wszelkie metody zdobywania
Bardziej szczegółowoRozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II
Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II Wojciech Kosek Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka, Bielsko-Biała, 10. kwietnia 2014 r. Konferencja Personalistyczna koncepcja wychowania
Bardziej szczegółowoZAGADNIENIA NA KOLOKWIA
ZAGADNIENIA NA KOLOKWIA RACJONALIZM XVII WIEKU [COPLESTON] A. KARTEZJUSZ: 1. metoda matematyczna i) cel metody ii) 4 reguły iii) na czym polega matematyczność metody 2. wątpienie metodyczne i) cel wątpienia
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI. Wstęp 3.
SPIS TREŚCI Wstęp 3 I. ROZWAŻANIA WSTĘPNE 23 1. Luteranizm i jego znaczenie dla filozofii 23 1.1. Główne założenia doktrynalne luteranizmu 24 1.2. Luter i filozofia 33 2. Reakcja na Reformację - racjonalizacje
Bardziej szczegółowoTomasz Dreinert Zagadnienie "rzeczy samej w sobie" w transcendentalizmie Immanuela Kanta. Pisma Humanistyczne 3,
Tomasz Dreinert Zagadnienie "rzeczy samej w sobie" w transcendentalizmie Immanuela Kanta Pisma Humanistyczne 3, 137-143 2001 Tomasz D reinert ZAGADNIENIE RZECZY SAMEJ W SOBIE W TRANSCENDENTALIZMIE IMMANUELA
Bardziej szczegółowoCzym jest religia i czy filozofia może ją badać. Problem wiary, rozumu i logiki Definicja religii
Czym jest religia i czy filozofia może ją badać Problem wiary, rozumu i logiki Definicja religii Wiara i rozum Czy rozum potrafi udowodnić wszystkie prawdy religijne, czy tylko niektóre, czy może nie jest
Bardziej szczegółowoCzy świat istnieje w umyśle?
Czy świat istnieje w umyśle? W XVIII wieku żył pewien anglikański biskup irlandzkiego pochodzenia, nazwiskiem George Berkeley (1685-1753). Ten erudyta, który za cel postawił sobie zwalczanie ateizmu, studiował
Bardziej szczegółowoTRZY GŁÓWNE PERSPEKTYWY FUNKCJONALIZM ROZWÓJ MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ. WSPÓŁCZESNE PERSPEKTYWY SOCJOLOGICZNE FUNKCJONALIZM TEORIE KONFLIKTU
ROZWÓJ MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ. WSPÓŁCZESNE PERSPEKTYWY SOCJOLOGICZNE dr Agnieszka Kacprzak TRZY GŁÓWNE PERSPEKTYWY Auguste Comte Emile Durkheim TEORIE KONFLIKTU Karol Marks INTERAKCJONIZM SYMBOLICZNY Max
Bardziej szczegółowoJohann Gottlieb Fichte
Johann Gottlieb Fichte 1762-1814 Fichte i kant Kant odniósł tylko częściowy sukces szukając transcendentalnej jedności naszego poznania, ponieważ był pod zbytnim wpływem empiryzmu. Treść nie jest nam po
Bardziej szczegółowoMAX WEBER zainteresowania: socjologia, ekonomia polityczna, prawo, teoria polityki, historia gospodarcza, religioznawstwo, metodologia nauk
OBIEKTYWIZM W NAUCE MAX WEBER 1864 1920 zainteresowania: socjologia, ekonomia polityczna, prawo, teoria polityki, historia gospodarcza, religioznawstwo, metodologia nauk społecznych uosobienie socjologii
Bardziej szczegółowonego wysiłku w rozwiązywaniu dalszych niewiadomych. To, co dzisiaj jest jeszcze okryte tajemnicą, jutro może nią już nie być. Poszukiwanie nowych
Od Autora Rozwój jakiejkolwiek dziedziny wiedzy polega na umiejętności rozwiązywania jej niewiadomych i wyjaśniania często zawiłych zagadek. Cieszy nas pokonywanie kolejnych barier i zdobywanie coraz to
Bardziej szczegółowoCzy świat istnieje w umyśle?
Czy świat istnieje w umyśle? W XVIII wieku żył pewien anglikański biskup irlandzkiego pochodzenia, nazwiskiem George Berkeley (1685-1753). Ten erudyta, który za cel postawił sobie zwalczanie ateizmu, studiował
Bardziej szczegółowoGilsonowska metoda historii filozofii. Artur Andrzejuk
Gilsonowska metoda historii filozofii Artur Andrzejuk PLAN 1. Gilsonowska koncepcja historii filozofii jako podstawa jej metodologii 2. Charakterystyka warsztatu historyka filozofii na różnych etapach
Bardziej szczegółowoWpisany przez Redaktor niedziela, 20 listopada :10 - Poprawiony niedziela, 20 listopada :24
Jubileuszowy Akt Przyjęcia Jezusa Chrystusa za Króla i Pana Nieśmiertelny Królu Wieków, Panie Jezu Chryste, nasz Boże i Zbawicielu! W Roku Jubileuszowym 1050-lecia Chrztu Polski, w roku Nadzwyczajnego
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY 2012 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna EGZAMIN MATURALNY 2012 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2012 2 Egzamin maturalny z filozofii Część I (20 punktów) Zadanie 1. (0 2) Obszar standardów
Bardziej szczegółowo2. Na to zaś wszystko przyobleczcie miłość, która jest więzią doskonałości (Kol 3, 14).
Miłość jest cnotą teologalną, dzięki której miłujemy Boga nade wszystko dla Niego samego, a naszych bliźnich jak siebie samych ze względu na miłość Boga. 1. "Bóg jest miłością" (1 J 4, 8. 16): miłość jest
Bardziej szczegółowoEtyka problem dobra i zła
Etyka problem dobra i zła Plan wykładu Definicje i podstawowe odróżnienia Problem dobrego życia w klasycznej etyce Arystotelesowskiej Chrześcijańska interpretacja etyki Arystotelesowskiej Etyka - problem
Bardziej szczegółowoCzy i jak możliwe jest rozstrzygnięcie sporu etycznego o IVF? Zbigniew Szawarski Komitet Bioetyki przy Prezydium PAN
Czy i jak możliwe jest rozstrzygnięcie sporu etycznego o IVF? Zbigniew Szawarski Komitet Bioetyki przy Prezydium PAN z.szawarski@uw.edu.pl 26.VI.2013 Dwa rodzaje sporów Spór teoretyczny Nauka Filozofia
Bardziej szczegółowoKoncepcja religii w tomizmie konsekwentnym. Mieczysław Gogacz
Koncepcja religii w tomizmie konsekwentnym Mieczysław Gogacz Teoria relacji osobowych - punkt wyjścia osoba jako byt posiada doskonalsze osobowe istnienie u bytów osobowych z racji ich doskonałości inaczej
Bardziej szczegółowoFilozofia człowieka. Fakt ludzki i jego filozoficzne interpretacje
Filozofia człowieka Fakt ludzki i jego filozoficzne interpretacje Spotkanie źródłem poznania i nauk POZNAWANIE 2 Jedność doświadczenia filozoficznego Filozofia nauką o zasadach ( principia) Do wiedzy o
Bardziej szczegółowoMICHEL DE MONTAIGNE ( )
MICHEL DE MONTAIGNE (1533-1592) Sceptycyzm prowadzący do celu Nie wiem na pewno nawet tego, czego nie wiem Pirron nie chciał wcale zamienić się w kamień, ale właśnie chciał stać się żyjącym człowiekiem,
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY Z FILOZOFII POZIOM ROZSZERZONY
Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu. MFI 2016 KOD UZUPEŁNIA ZDAJĄCY PESEL miejsce na naklejkę EGZAMIN MATURALNY Z FILOZOFII POZIOM ROZSZERZONY DATA: 11 maja 2016
Bardziej szczegółowoWstęp. Historia Fizyki. dr Ewa Pawelec
Wstęp Historia Fizyki dr Ewa Pawelec 1 Co to jest historia, a co fizyka? Po czym odróżnić fizykę od reszty nauk przyrodniczych, nauki przyrodnicze od humanistycznych a to wszystko od magii? Szkolne przedstawienie
Bardziej szczegółowoStudium biblijne numer 12. Prawdziwa religia. Andreas Matuszak. InspiredBooks
Studium biblijne numer 12. Prawdziwa religia Andreas Matuszak InspiredBooks październik 2013, dla niniejszego wydania Ver. 1.0 www.inspiredbooks.de Prawdziwa religia Andreas Matuszak InspiredBooks 4 Prawdziwa
Bardziej szczegółowoAteizm. Czy ateista może być zbawiony?
Ateizm Czy ateista może być zbawiony? Podstawy biblijne Lecz kto się Mnie zaprze przed ludźmi, tego zaprę się i Ja przed moim Ojcem, który jest w niebie (Mt 10, 33). Idźcie na cały świat i głoście Ewangelię
Bardziej szczegółowoWykład 4: Etyka w Akademii Krakowskiej Dr Magdalena Płotka
Wykład 4: Etyka w Akademii Krakowskiej Dr Magdalena Płotka E-mail: magdalenaplotka@gmail.com Dwa rodzaje etyki w Krakowie Burydanowska: Burydan podkreślał wagę ideału wychowawczego etyki Burydan oddzielał
Bardziej szczegółowoISSN Studia Sieradzana nr 2/2012
ISSN 2299-2928 Studia Sieradzana nr 2/2012 1. Podejmując się zrecenzowania publikacji Nicola Abbagnano pragnę podkreślić, iż pozycja ta w nie jest dostępna w naszym Ojczystym języku. Zapewne ci, którzy
Bardziej szczegółowoChryzypa Senekę Epikteta Marka Aureliusza Zenon z Kition i inni
STOICYZM założyciel: ZENON z Kition (ok.. 336 264 p.n.ch.). Szkoła stoicka założona przez Zenona ok. 300 r. p.n.ch. w ateńskiej bramie Malowanej (gr. Stoa Poikile) rozwijana była przez wielu myślicieli.
Bardziej szczegółowoprawda symbol WIEDZA DANE komunikat fałsz liczba INFORMACJA kod (pojęcie interdyscyplinarne) znak wiadomość ENTROPIA forma przekaz
WIEDZA prawda komunikat symbol DANE fałsz kod INFORMACJA (pojęcie interdyscyplinarne) liczba znak forma ENTROPIA przekaz wiadomość Czy żyjemy w erze informacji? Czy żyjemy w erze informacji? RACZEJ TAK:
Bardziej szczegółowoZłodziej przychodzi tylko po to, by kraść, zarzynać i wytracać. Ja przyszedłem, aby miały życie i obfitowały (Jan 10:10)
Lekcja 5 na 4 lutego 2017 Złodziej przychodzi tylko po to, by kraść, zarzynać i wytracać. Ja przyszedłem, aby miały życie i obfitowały (Jan 10:10) Możemy dowiedzieć się o chrzcie Duchem Świętym i jak wierzący
Bardziej szczegółowoO badaniach nad SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ
O badaniach nad SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ Wykład 7. O badaniach nad sztuczną inteligencją Co nazywamy SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ? szczególny rodzaj programów komputerowych, a niekiedy maszyn. SI szczególną własność
Bardziej szczegółowoPomyślny los, o traf szczęśliwy. W takim znaczeniu, i tylko w takim, przysłowie mówi o szczęściu, że łut jego więcej wart niż funt rozumu.
Pomyślny los, o traf szczęśliwy. W takim znaczeniu, i tylko w takim, przysłowie mówi o szczęściu, że łut jego więcej wart niż funt rozumu. Rodzaj przeżycia Arystoteles określał, że być szczęśliwym to
Bardziej szczegółowoŚw. Augustyn, Wyznania, przekład Z. Kubiak, Znak, Kraków 1997
Św. Augustyn, Wyznania, przekład Z. Kubiak, Znak, Kraków 1997 ks. XI 1. Wyznania nie informują Boga, o czym i tak wie, lecz są wyrazem miłości Augustyna do Boga jako Ojca. 2. Augustyn pragnie poznać Prawo
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI I. WPROWADZENIE - FILOZOFIA JAKO TYP POZNANIA. 1. Człowiek poznający Poznanie naukowe... 16
SPIS TREŚCI P r z e d m o w a... 5 P r z e d m o w a do d r u g i e g o w y d a n i a... 7 P r z e d m o w a do t r z e c i e g o w y d a n i a... 9 P r z e d m o w a do c z w a r t e g o w y d a n i a...
Bardziej szczegółowoEGZAMIN MATURALNY 2011 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2011 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY MAJ 2011 2 Egzamin maturalny z filozofii poziom podstawowy Zadanie 1. (0 3) Obszar standardów A. Zenon z Kition
Bardziej szczegółowoRozdział 8. Św. Augustyn i państwo Boże
Słowo wstępne Rozdział 1. Filozofia i jej podstawowe zagadnienia Wstępne pojęcie filozofii Działy filozofii Filozofia a inne formy ludzkiego poznania Praktyczny wymiar filozofii Rozdział 2. Bezpieczeństwo
Bardziej szczegółowoEkonomiczny Uniwersytet Dziecięcy. Wartości w wychowaniu
Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Wartości w wychowaniu prof. Ewa Chmielecka Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 20 października 2009 r. EKONOMICZNY UNIWERSYTET DZIECIĘCY WWW.UNIWERSYTETDZIECIECY.PL O czym
Bardziej szczegółowoTłumaczenia DE VIRTUTIBUS CARDINALIBUS (O CNOTACH KARDYNALNYCH) Od tłumacza
Człowiek w kulturze, 8 Tłumaczenia św. Tomasz z Akwinu QUAESTIONES DISPUTATAE DE VIRTUTIBUS CARDINALIBUS (O CNOTACH KARDYNALNYCH) Od tłumacza Prezentowane poniżej tłumaczenie to pierwsza część I artykułu
Bardziej szczegółowoZagadnienia antropologii filozoficznej
Zagadnienia antropologii filozoficznej 1. Człowiek najciekawszym przedmiotem poznania. 2. Człowiek najbardziej zainteresowanym podmiotem poznania. 3. Refleksja nad człowiekiem refleksja nad sobą. 4. Pierwotne
Bardziej szczegółowoZdrowie jako sprawność i jakość u Tomasza z Akwinu
Zdrowie jako sprawność i jakość u Tomasza z Akwinu Wstęp Zdrowie to pozytywny stan samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub niedomaganie (Światowa Organizacja Zdrowia
Bardziej szczegółowoNowoczesna teoria atomistyczna
Nowoczesna teoria atomistyczna Joseph Louis Proust Prawo stosunków stałych (1797) (1754-1826) John Dalton, Prawo stosunków wielokrotnych (1804) Louis Joseph Gay-Lussac Prawo stosunków objętościowych (1808)
Bardziej szczegółowoArgument teleologiczny
tekst Argument teleologiczny i piąta droga św. Tomasza z Akwinu Argument z celowości 1. W świecie obserwujemy celowe działanie rzeczy, które nie są obdarzone poznaniem (np. działanie zgodnie z prawami
Bardziej szczegółowoKoncepcja etyki E. Levinasa
Koncepcja etyki E. Levinasa Fragment wypowiedzi Jana Pawła II z: Przekroczyć próg nadziei : Skąd się tego nauczyli filozofowie dialogu? Nauczyli się przede wszystkim z doświadczenia Biblii. Całe życie
Bardziej szczegółowoFilozofia, Socjologia, Wykład VI - Sceptycyzm, Filozofia średniowieczna
Filozofia, Socjologia, Wykład VI - Sceptycyzm, Filozofia średniowieczna 2011-10-01 Plan wykładu 1 Klasyczna koncepcja prawdy 2 3 4 5 6 Klasyczna koncepcja prawdy Prawda = zgodność myśli z rzeczywistością.
Bardziej szczegółowo