246 Robert Rusielik Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu

Transkrypt

1 246 Rober Rusielik Sowarzyszenie Ekonomisów Rolnicwa i Agrobiznesu Roczniki Naukowe om XVI zeszy 4 Rober Rusielik Zachodniopomorski Uniwersye Technologiczny w Szczecinie Zmiany produkywności rolnicwa Polski po wsąpieniu do Unii Europejskiej analiza z wykorzysaniem indeksów HicksA-Moorseena PRODUCTIVITY CHANGE IN POLISH AGRICULTURE AFTER EU ACCESS ANALYSIS OF USING HICKS MOORSTEEN INDEX Słowa kluczowe: rolnicwo, produkywność, efekywność, DEA, Key words: agriculure, produciviy, efficiency, DEA, Absrak. Celem badań był pomiar produkywności całkowiej rolnicwa w Polsce po akcesji do Unii Europejskiej. Do badań wykorzysano indeksy produkywności Hicksa-Moorseena. Badania wykonano w układzie regionalnym i w układzie wojewódzw. Wykazano, że produkywność rolnicwa w Polsce ma endencję rosnącą. W badanych laach wyróżniono dwa okresy wzrosowe i jeden spadkowy (w laach ), co związane było ze spadkiem koniunkury w rolnicwie. Wykazano również na zróżnicowanie w produkywności pomiędzy poszczególnymi regionami i wojewódzwami. Wsęp Zmiany uwarunkowań ekonomicznych i społecznych sprawiają, że pomiar produkywności jes jednym z warunków na drodze do dososowania, polepszania i ciągłego rozwoju różnych działalności, w ym działalności rolniczej. Po akcesji do Unii Europejskiej (UE) uwarunkowania e uległy drasycznym zmianom i ważna jes analiza, jak wpłynęły one na produkywność różnych sekorów. Rolnicwo w ym przypadku ma szczególne znaczenie. Do pomiaru zmian produkywności całkowiej (ang. Toal Facor Produciviy ) w syuacji wielowymiarowych nakładów i efeków najpowszechniej wykorzysywane są indeksy produkywności Malmquisa. W lieraurze odnoowano wiele badań wykorzysujących ę echnologię, kóre doyczyły grup przedsiębiorsw i całych sekorów, w ym rolnicwa w Polsce Brümmer i współauorzy [2002], Laruffe i współauorzy [2004], Zawaliska [2004], Balcombe i współauorzy [2005], Rusielik i Świłyk [2009], a akże badań porównawczych pomiędzy różnymi krajami. Färe i współauorzy [1992] zademonsrowali, jak indeksy można dekomponować na komponeny zmian efekywności i echnologii, a nasępnie koncepcję ę rozwinęli w publikacji p. Produciviy growh, echnical progress, and efficiency change in indusrialized counries [1994], w kórej wykazali jak zmiany produkywności można rozkładać zmiany czysej efekywności echnicznej i zmiany efekywności skali. Ta posać indeksu Malmquisa sała się jednym z najbardziej popularnych narzędzi pomiaru w badaniu zmian produkywności. Jednak w związku z ym, że meoda zakłada przyjęcie sałych efeków skali (ang. Consan Reurns o Scale CRS) wywołuje dyskusję na ema możliwych błędów i niewiarygodnych wyników. O Donell [2010, 2012a,b] i Hoang [2011] w badaniach produkywności rolnicwa wskazywali na większą przydaność indeksów Hicksa-Moorseena do pomiaru produkywności rolnicwa, co m.in. wynikało z dopuszczenia założeń zmiennych efeków skali (VRS) i lepszego dopasowania modelu do warunków słabszych echnologicznie. Z ego powodu w przedsawionych badaniach podjęo próbę pomiaru produkywności i jej zmian w polskim rolnicwie z wykorzysaniem indeksów Hicksa-Moorseena. Badania obejmują laa

2 Zmiany produkywności rolnicwa Polski po wsąpieniu do Unii Europejskiej Maeriał i meodyka badań Celem badań było zbadanie zmian produkywności rolnicwa w Polsce po wsąpieniu do UE. Do badań wykorzysano dane empiryczne doyczące rolnicwa w Polsce. Dane zebrano zarówno w układzie przesrzennym na poziomie wojewódzw, jak i dynamicznym, obejmującym laa Głównym źródłem danych były publikacje saysyczne, j. roczniki saysyczne wojewódzw i roczniki saysyczne rolnicwa i obszarów wiejskich za laa W źródłach ych wyodrębniono czery regiony rolnicze, jednak ze względu na o, że poliyka regionalna jes prowadzona na poziomie wojewódzwa, analiza obejmuje również aki układ przesrzenny. W przypadku pojedynczego nakładu i pojedynczego efeku produkywność całkowią () zazwyczaj definiujemy jako sosunek efeku do nakładu. W syuacji wielowymiarowej można zdefiniować jako sosunek zagregowanych efeków do zagregowanych nakładów. Przy znajomości relacji cenowych obliczenia nie swarzają problemów. O Donnell [2008] zdefiniował naomias, sposób w jaki można en problem rozwiązać bez znajomości ych relacji, wykorzysując indeksy produkywności opare na relacjach pomiędzy badanymi obiekami. Niech Q Q q ) i X X x ) oznaczają zagregowane efeky i nakłady skojarzone z ( ( wekorami q i x, o dla obieku prezenuje równanie = Q / X. Z kolei indeks produkywności mierzący zmiany pomiędzy dającym odniesienie obiekem 0 a obiekem można przedsawić za pomocą równania [O Donnel 2008]: 0 = / 0 = Q0 / X 0 gdzie Q0 Q / Q0 X = X = i 0 / X są indeksami mierzącymi zmiany zagregowanych efeków 0 i nakładów. Założenia e można wykorzysać do obliczeń indeksów zmian dla grupy obieków pomiędzy dwoma punkami w czasie. W zależności od przyjęej posaci funkcji indeksy e mogą przyjmować różną posać. Do najczęściej wykorzysywanych indeksów należą indeksy Laspeyresa, Paaschego i Fishera, jednak wymagają one znajomości cen efeków i nakładów jako wag poszczególnych czynników. W przypadku, gdy nie są one znane, można wykorzysać różne zagregowane funkcje odległości, kalkulowane na bazie dosępnych nakładów i efeków, wykorzysując odpowiednie funkcje odległości. Przykładami wykorzysania akich zagregowanych funkcji do kompozycji indeksów są indeksy Malmquisa, Hicksa-Moorseena i Färe-Primona, kóre można obliczyć za pomocą programowania liniowego (LP) i założeń meody DEA (ang. Daa Envelopmen Analysis) [O Donnel 2011b]. Przyjmując, że: x i = (x 1i,..., x Ki ) i q i = (q 1i,..., q Ji ) i są wekorami nakładów i efeków o produkywność całkowia obieku i w okresie o: Qi i Xi gdzie Q i = Q (q i ) o zagregowane efeky, X i = X (x i ) o zagregowany nakład, naomias Q (.) i X (.) są niemalejącymi, nieujemnymi, liniowo jednorodnymi funkcjami. Z kolei indeks produkywności, kóry mierzy obieku i w okresie w relacji do obieku h w okresie s można przedsawić nasępującym równaniem: Q i Qi / Xi hs, i hs, i = = hs Qhs / Xhs Xhs, i, gdzie Q hs, i = Q i / Q hs o indeks wielkości efeków, a X hs, i = X i / X hs o indeks wielkości nakładów. W ym konekście wymiarem wzrosu będzie iloraz wzrosu efeków do wzrosu nakładów. Indeksy ej posaci O Donell [2008, 2010, 2010b] określił jako w pełni muliplikaywne (muliplicaively-complee). Wszyskie ego ypu indeksy można dekomponować na miarę zmian echnologii i kilka miar zmian efekywności. i

3 248 Rober Rusielik Przyjmując, że q, x, o odpowiednio wekory efeków i nakładów, oznacza okres odniesienia w czasie, naomias D 0(.), DI (.), o odpowiednio funkcje odległości efeków i nakładów, oraz że Q(q) = [D O (x hs, q, s) D O (x i, q, )] 1/2 i X(x) = [D I (x, q, s) D (x, q, hs I i )]1/2, o indeks Hicksa-Moorseena przedsawia równanie [Diewer 1992]: HM hs, i D (,, ) (,, ) (,, ) (,, ) O qi s DI qhs s DO xi qi DI qi = (,, ) (,, ) (,, ) (,, ) DO qhs s DI xi qhs s DO x i qhs DI xi qi Tak zdefiniowany indeks był zaproponowany przez Diewera jako iloraz indeksów Malmquisa zorienowanych na efeky i nakłady. Funkcje odległości efeków i nakładów zosały esymowane przy wykorzysaniu meody DEA przez rozwiązanie odpowiednich zadań programowania liniowego. Obliczone w en sposób indeksy zmian można dekomponować na różne miary efekywności. W opracowaniu podano jedynie syneyczne wyniki pomiaru indeksów samych bez ich dekompozycji na miary zmian w czasie. Dekompozycja uławiłaby poznanie przyczyn zróżnicowania poziomu indeksów pomiędzy poszczególnymi wojewódzwami i w poszczególnych laach. Do modelu wykorzysano nasępujący zesaw zmiennych: efek Y 1 warość skupu produków rolnych (mln zł), nakłady X 1 powierzchnia użyków rolnych (ys. ha), X 2 warość bruo środków rwałych w rolnicwie (mln zł), X 3 pracujący w rolnicwie (ys.), X 4 pogłowie bydła (ys. sz.), X 5 pogłowie rzody (ys. sz.), X 6 nawożenie NPK (ys. ), X 7 nawożenie CaO (ys. ). Model obejmuje e czynniki, kóre mają isony udział w produkcji rolniczej. Co prawda za główny czynnik rozwoju produkcji rolniczej w Polsce należy uznać ekspor [Zięara 2013] (wobec prognozowanego wzrosu popyu wewnęrznego ylko o 1% rocznie), a model nie obejmuje wpros ego czynnika, ale pośrednio obejmuje go warość skupu produków rolnych. Wyniki badań Dla każdego wojewódzwa obliczono indeksy produkywności Hicksa-Moorseena w laach Syneyczne wyniki w poszczególnych laach pogrupowane według regionów przedsawiono w abeli 1. Średnia produkywność rolnicwa w Polsce podlegała wahaniom. W całym analizowanym przedziale czasu można wyodrębnić rzy okresy (rys. 1). W laach nasąpił wyraźny wzros poziomu z 0,915 w roku 2004 do 1,102 do 1,102 w roku W laach nasąpił spadek indeksu do poziomu 1,050. W laach można zauważyć sopniowy wzros indeksu do poziomu 1,101. Można zauważyć zbieżność z cyklami koniunkuralnymi w rolnicwie opisanymi w [Grzelak 2013]. Nasępuje jednak roczne przesunięcie, co wynika z indeksowania wskaźnika w sosunku do roku poprzedniego. Na kszałowanie się poziomu produkywności miał wpływ jej poziom w poszczególnych regionach. Najwyższy poziom indeksu zanoowano w regionie Małopolska i Pogórze. Model wahań w ym regionie był podobny do ego na poziomie kraju. Poziom gwałownie wzrósł w ym regionie w laach do 1,187, nasępnie spadł do poziomu 1,121 w roku 2008 i 1/ 2 Tabela 1. Produkywność rolnicwa w Polsce w układzie regionalnym w laach Table 1. Agriculural produciviy in Poland in he regional in he years Region/Region Rok/Year Polska/Poland 0,915 0,956 1,102 1,065 1,050 1,059 1,087 1,089 1,101 Pomorze i Mazury 0,845 1,056 1,014 1,079 1,043 1,027 1,098 1,034 1,031 Wielkopolska i Śląsk 0,857 1,105 1,101 1,049 1,043 1,035 1,014 1,040 Mazowsze i Podlasie 0,972 0,860 1,108 0,962 0,990 1,030 1,066 1,106 1,117 Małopolska i Pogórze 0,853 1,071 1,187 1,125 1,121 1,140 1,152 1,214 1,229 Source: own sudy

4 Zmiany produkywności rolnicwa Polski po wsąpieniu do Unii Europejskiej ,300 1,200 1,100 0,900 0,800 Polska/Poland Pomorze i Mazury Wielkopolska i Śląsk Mazowsze i Podlasie Małopolsk i Pogórze 0,700 Rysunek 1. Produkywność rolnicwa w Polsce w regionach w laach Figure 1. Produciviy of agriculure in Poland in he regions in he years Source: own sudy Tabela 2. Produkywność rolnicwa w Polsce w układzie wojewódzw laach Table 2. Produciviy of agriculure in Poland in he regions in he years Wojewódzwo/ Province Rok/Year Pomorze i Mazury Lubuskie 1,074 1,095 1,204 1,155 1,067 1,136 1,154 1,105 Pomorskie 0,511 1,022 1,043 1,099 1,028 1,022 0,959 0,890 0,947 Warmińsko-mazurskie 0,850 0,852 0,901 0,867 0,925 0,992 0,923 0,890 Zachodniopomorskie 1,335 1,085 1,136 1,148 1,103 1,346 1,205 1,212 Wielkopolska i Śląsk Dolnośląskie 0,965 1,160 0,973 0,936 0,922 0,803 0,809 0,883 Kujawsko-pomorskie 0,524 1,008 1,114 1,066 1,052 1,168 1,140 0,955 Opolskie 1,044 1,227 1,300 1,108 1,187 1,181 1,090 1,291 Wielkopolskie 1,022 1,039 1,041 1,097 1,030 1,034 1,054 1,077 Mazowsze i Podlasie Lubelskie 0,970 1,002 1,769 1,127 1,045 1,053 1,059 1,166 1,133 Łódzkie 0,919 1,044 1,669 1,306 1,203 1,020 1,068 1,098 1,160 Mazowieckie 0,497 0,487 0,537 0,712 0,911 1,022 1,022 1,079 Podlaskie 1,053 1,048 1,085 1,072 1,150 1,117 1,143 1,097 Małopolska i Pogórze Małopolskie 0,529 1,005 1,230 1,059 1,054 1,360 1,380 1,593 1,474 Podkarpackie 1,036 1,262 1,062 1,146 1,054 1,093 1,104 1,095 Śląskie 1,113 1,207 1,297 1,138 1,083 1,085 1,142 1,278 Święokrzyskie 1,136 1,061 1,100 1,147 1,087 1,077 1,082 1,105 Source: own sudy

5 250 Rober Rusielik sysemaycznie wzrasał do roku 2012, w kórym wynosił 1,229 i był najwyższy wśród analizowanych regionów. Można zauważyć podobną zgodność w zmianach produkywności w regionie Mazowsze i Podlasie. W ym przypadku poziom do roku 2007 wykazywał znaczne wahania i od ego momenu sysemaycznie wzrasał do poziomu 1,117 w roku Inną syuację odnoowano w regionie Wielkopolska i Śląsk. W ym przypadku można zauważyć od roku 2006 endencję spadkową w produkywności. W regionie ym po znacznych wahaniach w laach produkywność spadła z poziomu 1,105 w roku 2006 do 1,040 w roku 2012 z niewielkim wzrosem od roku W regionie Pomorze i Mazury można zauważyć zmienne wahania w poziomie produkywności. Po osiągnięciu poziomu 1,056 w roku 2005 indeks wahał się w granicach 1,014 do 1,098 i osaecznie w roku 2012 osiągnął poziom 1,031. Kolejnym eapem badań było pogłębienie analizy do poziomu poszczególnych wojewódzw. Szczegółowe wyniki pomiaru zamieszczone zosały w abeli 2, naomias graficznie kszałowanie się indeksu w poszczególnych laach przedsawiono na rysunku 2. W laach najniższym poziomem produkywności wykazywało się wojewódzwo mazowieckie. W okresie ym indeks w ym wojewódzwie był niższy od 1 i wahał się w granicach 0,497 do 0,911. Od roku 2010 najniższy poziom indeksu odnoowano w wojewódzwie dolnośląskim. Najwyższy poziom produkywności odnoowano w począkowym okresie w wojewódzwie zachodniopomorskim, nasępnie w lubelskim i łódzkim, a od roku 2009 najwyższą produkywność miało wojewódzwo małopolskie, w kórym poziom indeksu waha się w granicach od 1,360 do 1,593. Kilka wojewódzw przez cały analizowany okres wykazało się produkywnością wyższą od 1. Były o wojewódzwa lubuskie, zachodniopomorskie, opolskie, LUBUSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE POMORSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE Pomorze i Mazury LUBELSKIE MAZOWIECKIE ŁÓDZKIE PODLASKIE Mazowsze i Podlasie DOLNOŚLĄSKIE OPOLSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE WIELKOPOLSKIE Wielkopolska i Śląsk MAŁOPOLSKIE ŚLĄSKIE PODKARPACKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE Małopolska i Pogórze Rysunek 2. Produkywność rolnicwa w wojewódzwach w laach Figure 2. Agriculural produciviy in he provinces in he years Source: own sudy

6 Zmiany produkywności rolnicwa Polski po wsąpieniu do Unii Europejskiej wielkopolskie, podlaskie, podkarpackie, śląskie i święokrzyskie. Najwięcej ego ypu wojewódzw odnoowano w regionie Małopolska i Pogórze, a najmniej w regionie Mazowsze i Podlasie. W wojewódzwie warmińsko-mazurskim produkywność przez cały analizowany okres kszałowała się na poziomie niższym niż 1. Podobna syuacja wysąpiła w wojewódzwie dolnośląskim, w kórym poza rokiem 2006 w całym okresie indeks kszałował się na poziomie niższym niż 1. Można zauważyć, że najlepsza syuacja wysępowała w regionie Małopolska i Pogórze, w kórym od roku 2005 wszyskie wojewódzwa miały poziom produkywności powyżej 1. Od roku 2010 widać również poprawę w regionie Mazowsze i Podlasie, w kórym również wszyskie wojewódzwa miały poziom produkywności powyżej 1. Z kolei niekorzysne endencje w kszałowaniu się indeksu w osanich laach można wykazać we wcześniej wskazywanych wojewódzwach warmińsko-mazurskim i dolnośląskim, ale akże w pomorskim i opolskim. Podsumowania i wnioski Kszałowanie się produkywności całkowiej rolnicwa w Polsce po przysąpieniu do UE wykazuje rzy okresy. W fazie począkowej po roku 2004 nasąpił znaczny wzros produkywności do poziomu 1,102 w roku Drugi okres do roku 2008 charakeryzuje się endencją spadkową, ale należy zaznaczyć, że spadek en nie był głęboki, biorąc pod uwagę pogorszenie koniunkury w rolnicwie w roku Może o świadczyć o sabilizacji rolnicwa po akcesji. Trzeci okres do roku 2012 charakeryzuje się sopniowym polepszaniem wskaźnika produkywności. W rezulacie w roku 2012 osiągnął on poziom 1,101, czyli wrócił do poziomu z roku Na kszałowanie się wskaźnika produkywności na poziomie kraju miały wpływ poszczególne regiony, a w nich poszczególne wojewódzwa, wśród kórych można odnoować znaczne zróżnicowanie w poszczególnych laach. Najwyższy poziom produkywności odnoowano w regionie Małopolska i Pogórze, a od roku 2007 akże Mazowsze i Podlasie. W regionie Wielkopolska i Śląsk odnoowano z kolei endencję spadkową w produkywności rend malejący w ym regionie widoczny był od roku W przypadku wojewódzw najwyższym poziomem produkywności w analizowanych laach wykazało się wojewódzwo małopolskie, naomias najniższym wojewódzwo mazowieckie, a od roku 2010 wojewódzwo dolnośląskie. Lieraura Balcombe K., Davidova S., Laruffe L. 2005: Produciviy change in polish agriculure: An applicaion of a boosrap procedure o Malmquis indicies, Maeriały z konferencji, The Fuure of Rural Europe in he Global Agri-Food Sysem, Copenhagen, Denmark, Augus, Brümmer B., Glauben T., Thijssen G. 2002: Decomposiion of produciviy growh using disance funcions: The case of dairy farms in hree European counries, Am. J. Agric. Econ., 84(3), Diewer W.E. 1992: Fisher ideal oupu, inpu, and produciviy indexes revisied, J. Prod. Anal. 3, Färe R., Grosskopf S., Lindgren B., Roos P. 1992: Produciviy changes in Swedish pharmacies : a nonparameric Malmquis approach, J. Prod. Anal. 3, Färe R., Grosskopf S., Norris M., Zhang Z. 1994: Produciviy growh, echnical progress, and efficiency change in indusrialized counries, Am. Econ. Review 84, Grzelak A. 2013: Cykle koniunkuralne w rolnicwie na le ogólnogospodarczych w Polsce podobieńswa i różnice, Rocz. Nauk. SERiA,. XV, z. 2, Hoang V.N. 2011: Measuring and decomposing changes in agriculural produciviy, nirogen use efficiency and cumulaive exergy efficiency: applicaion o OECD agriculure, Ecological Modelling, 222, Laruffe L., Balcombe K., Davidova S., Zawalinska K. 2004: Deerminans of echnical efficiency of crop and livesock farms in Poland, Applied Economics, 36(12), O Donnell C.J. 2008: An Aggregae Quaniy-Price Framework for Measuring and Decomposing Produciviy and Profiabiliy Change, Cenre for Efficiency and Produciviy Analysis Working Papers WP07/2008, Universiy of Queensland. O Donnell C.J. 2010: Measuring and decomposing agriculural produciviy and profiabiliy change, Ausralian J. Agric. Res. Econ., 54,

7 252 Rober Rusielik O Donnell C.J. 2011a: DPIN version 1.0: a program for decomposing produciviy index numbers, Working Paper. Cenre for Efficiency and Produciviy Analysis, Universiy of Queensland, Ausralia. O Donnell C.J. 2011b: DPIN version 3.0: a program for decomposing produciviy index numbers, Cenre for Efficiency and Produciviy Analysis, Universiy of Queensland, Brisbane. O Donnell C.J. 2012a: An aggregae quaniy framework for measuring and decomposing produciviy change, J. Prod. Anal., 38(3), O Donnell C.J. 2012b: Nonparameric esimaes of he componens of produciviy and profiabiliy change in U.S. agriculure, Am. J. of Agric. Econ. 94, Rusielik R., Świłyk M. 2009: Zmiany efekywności echnicznej rolnicwa w Polsce w laach , Rocz. Nauk Rol., seria G,. 96, z Zawalinska K. 2004: The Compeiiveness of Polish Agriculure in he Conex of Inegraion wih he European Union, Praca dokorska, WNE Uniwersyeu Warszawskiego, Warszawa. Zięara W. 2013: Polskie gospodarswa chowem bydła na le wybranych krajów, IERiGŻ-PIB, Warszawa, nr 86, Summary The aim of he sudy was o measure he oal produciviy of agriculure in Poland afer accession o he European Union. In he sudy Hicks-Moorseen produciviy indexes were used. I has been shown ha he produciviy of agriculure in Poland has been growing. In he sudied period were disinguished wo periods of growh of produciviy (up o 2006 and afer 2008) and one downward in , which was associaed wih economic downurn in agriculure. The sudy has shown differences in produciviy beween regions and provinces. Adres do korespondencji dr inż. Rober Rusielik Zachodniopomorski Uniwersye Technologiczny w Szczecinie Kaedra Zarządzania Przedsiębiorswami ul. Janickiego Szczecin el. (91) rober.rusielik@zu.edu.pl