BADANIA NAD PROPOLISEM: I. PROBA OKREŚLENIA WARUNKOW SPRZYJAJĄCYCH POZYSKIWANIU PROPOLISU WPROW ADZENIE

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXVII 1983 BADANIA NAD PROPOLISEM: I. PROBA OKREŚLENIA WARUNKOW SPRZYJAJĄCYCH POZYSKIWANIU PROPOLISU J a n i n a M u s z y ń s k a, Z o f i a K o n o p a c k a, Helena Rybak Oddział Pszczelnictwa ISK WPROW ADZENIE G h i s a l b e r t i (1979) cytuje 176 publikacji poświęconych propolisowi. Większość z nich zajmuje się charakterystyką tego produktu szczelego, jego jakością i własnościami farmakologicznymi. Zagadnienia te są obecnie już dość dobrze opracowane. Znacznie mniej spotyka się w literaturze danych na temat czynników sprzyjających gromadzeniu przez pszczoły propolisu w ulu jak również warunków i technologii łatwego pozyskiwania tego produktu przez pszczelarzy. N i koł a j e w (1975) zwraca uwagę na to, że propolis najlepszej jakości uzyskuje się latem w czasie pożytku głównego. Istnieje związek między intensywnością zbioru propolisu a okresem sezonu. W warunkach klimatu europejskiego pszczoły gromadzą największe ilości propolisu w okresie lata i jesieni (N i koł a j e w 1975, Kro u p i t s c h k a 1975). M o r s e (1975) uważa, że intensywny pożytek nektarowy może odciągać zbieraczki propolisu od zbioru tego surowca. Na zależność między rasą pszczół a gromadzeniem propolisu w rodzinie zwracają uwagę: S t a r o s t e n k o (1968), C a i 11a s (1975), M o r- s e (1975), Kroupitschka (1975) i Mizis (1975). Autorzy ci informują o dużej skłonności do kitowania u pszczół kaukaskich szarych wysokogórskich. Ponadto Kroupitschka wyraża pogląd, że pszczoły rasy kraińskiej gromadzą w ulu stosunkowo mało propolisu. M a y e r (1956) opisuje wyniki obserwacji nad zachowaniem się pszczół przynoszących do ula propolis i rozmieszczających go w gnieździe i stwierdza, że robotnice zajmujące się tą pracą rekrutują się spośród zbieraczek, wśród których stanowią nie liczną wyspecjalizowaną grupę. Brak natomiast danych na temat warunków jakim powinna odpowiadać rodzina pszczela przeznaczona do pozyskiwania propolisu w wypadku, gdy ten będzie potraktowany przez pszczelarza nie jako produkt uboczny lecz na równi z miodem i woskiem. Znany jest! dobrze "model" 59

2 rodziny przygotowanej do produkcji miodu i wiadomo, że jest on rozny od "modelu" rodziny przygotowanej do hodowli matek, Być może rodzina pszczela przeznaczona do produkcji propolisu także powinna odpowiadać określonemu typowi, odmiennemu od wymienionych. Celem niniejszej pracy było określenie wybranych czynników mających wpływ na wyniki pozyskiwania propolisu. Obok warunków pożytkowych oraz okresu zbioru badano także wpływ jakości rodziny pszczelej na efekt pozyskiwania tego surowca. MATERIAŁ I METODY Badania prowadzono w latach w dwóch pasiekach: stacjonarnej i wędrownej. W pasiece stacjonarnej rodziny miały matki czystej rasy kaukaskiej unasienione sztucznie trutniami kaukaskimi lub w wyjątkowych przypadkach unasienione naturalnie. W pasiece wędrownej rodziny miały matki rasy środkowo-europejskiej lub kraińskiej unasienione naturalnie. W każdym roku pasieka stacjonarna liczyła 10 rodzin, pasieka wędrowna 20. W poszczególnych latach i sezonach jednakże niektóre rodziny były eliminowane z obserwacji. W związku z tym liczbę rodzin objętych określonymi badaniami podano w tabelach. Warunki pożytkowe i okres zbioru propolisu. Pasieka stacjonarna ustawiona była na terenie Puław, na skraju sadu i niewielkiego lasu. Dla tej pasiski pożytek główny przypadał na okres kwitnienia sadu, po którym pewien wziątek stanowiła akacja i lipa oraz niekiedy spadź pojawiająca się na drzewach liściastych. Pod koniec czerwca lub w pierwszej połowie lipca pożytek kończył się całkowicie i przystępowano do podkarmiania pasieki. Rodziny z pasieki wędrownej przewożono na pożytek rzepakowy oraz gryczany, następnie wracały na pasieczysko pasieki stacjonarnej, gdzie uzupełniano im zapasy zimowe. Siła rodzin doświadczalnych w poszczególnych latach i okresach sezonu była różna. \'1 obu pasiekach do zbioru przystępowano bezpośrednio po całkowitym wyjściu rodzin z kłębu zimowego co następowało zależnie od roku w końcu kwietnia lub na początku maja. Zbiór propolisu przeprowadzano w odstępach co najmniej trzydziesto- -dniowych. Jednak w kolejnych okresach i latach daty zbioru oraz liczba dni pomiędzy nimi nie były jednakowe. Zróżnicowanie to wynikało z odmiennych w poszczególnych latach warunków klimatycznych oraz ze względów organizacyjnych. W roku 1979 propolis pochodził z okresu (propolis jesienny). W roku 1980 propolis wiosenny zbierano w okresie , letni w okresie , jesienny w okresie W roku 1981 propolis wiosenny pochodził z okresu , letni , jesienny Ze względu na zróżnicowanie długości okresu zbioru propolisu ilość pozyskanego surowca od jednej rodziny odniesiono do 10 dni. 60

3 Sposób pozyskiwnaia propolisu. W pasiece stacjonarnej propolis pozyskiwano w dwojaki sposób: metodą tradycyjną przez zeskrobywanie go z górnych części ramek i beleczek przekładkowych oraz za pomocą pował ki propolisowej. W każdym ulu na połowie gniazda układano powałkę, w drugiej połowie propolis zbierano tradycyjnie. W pasiece wędrownej propolis pozyskiwano wyłącznie za pomocą powałki propolisowej, kładąc ją na całe gniazdo. Powałki propolisowe zrobiono z dwóch nałożonych na siebie krat odgrodowych, 'pomiędzy które włożono kilka beleczek grubości 3 mm i unieruchomiono. Powałki propolisowe nakładano na ramki po wyjęciu beleczek przekładkowych i przykrywano je folią polietylenową, a następnie poduszką. W dniu rozpoczęcia doświadczenia we wszystkich rodzinach zeskrobywano propolis z. górnych części ramek a tam, gdzie stosowano tradycyjną metodę zbioru, wymieniano beleczki. Ocena wyników pozyskiwania propolisu. Ilość propolisu wyrażano w mg/id dni/rodzinę. Przy ocenie wyników pozyskiwania tego surowca wprowadzono także współczynnik pracowitości pszczół. Określa on ilość propolisu pozyskanego w ciągu dziesięciu dni, przypadającą na 100 o- sobników w danej rodzinie. Jest to wskaźnik pozwalający na ocenę wyników pozyskiwania propolisu po sprawdzeniu siły rodzin doświadczalnych do wspólnego mianownika. Współczynnik ten wzorowano na współczynniku wprowadzonym przez Gromisza dla oceny produkcji miodu przez rodzinę pszczelą (G r o m i s z i współautorzy 1978a). Jakość rodzin doświadczalnych. Dla oceny jakości rodzin doświadczalnych posłużono się następującymi cechami: siła rodziny, liczba larw przypadających na jedną pszczołę oraz intensywność wymiany pszczół w rodzinie. Dla przeprowadzenia wspomnianej charakterystyki w odstępach 21 dniowych przeprowadzano w rodzinach pomiar czerwiu (ogólnego, krytego, otwartego) oraz oceniano siłę rodzin. U zyskane wyniki opracowano w sposób opisany wcześniej (M u s z y 11 S k a 1979). Przyj(~to, że intensywna wymiana pszczół cechuje rodziny, które pod koniec danego okresu zbioru propolisu mają silę mniejszą, cd posiadanej na jego początku, pomimo przybytku do rodziny pszczół młodych. Jakość rodzin 7. pasieki stacjonarnej oceniano w każdym okresie (wiosna, Jato, jesień) i roku badań. W pasiece wędrownej jakość rodziny oceniano jesienią 1979 oraz w ciągu całego sezonu W roku 1981 oceniano jedynie siłę tych rodzin. Zależność pomiędzy wielkością zbioru propolisu a siłą rodziny, liczbą larw przypadających w okresie zbioru propolisu na jedną pszczołę dorosłą, intensywnością wymiany pszczół w rodzinie i pracowitością rozpatrzono przy użyciu metody regresji liniowej, a moc związku wyrażono współczynnikiem korelacji liniowej r. Uwzględniono dwa poziomy istotności a = 0,05 i a = 0,01. W badaniach tych stoscwano transformację logarytmiczną z = log x - dla ilości propolisu i z = log (X -i.. 1) dla proporcji larw do pszczół. Wysokość zbioru propolisu oraz pracowitość rodzin pszczelich opracowano staty- 61

4 stycznie przy pomocy metody analizy wariancji, a ocenę istotności roznic dokonano testem Duncana przy poziomie istotności 5 procent. Do oceny różnic użyto wspólnego błędu obliczonego dla wszystkich obiektów (rodzaj pasieki X termin pomiaru). Obliczenia dla ilości propolisu wykonano na wartościach przekształconych wg transformacji logarytmicznej. WYNIKI Przybytek propolisu na powierzchni beleczek i powałek propolisowych nie jest równomierny. W każdym roku, i w każdym okresie sezonu, obok dni gwałtownego przybytku propolisu występowały dni, a niekiedy i tygodnie, całkowitego braku przybytku. Jak się wydaje te okresy odpowiadały dniom ograniczonych lotów pszczół na skutek np. padającego deszczu lub występujących chłodów. Nie stwierdzono przybytku propolisu od początku października, nawet wtedy, gdy miesiąc był ciepły i pszczoły pracowały, a ostatni oblot następował dopiero w połowie listopada. Metoda zbioru a wysokość zbioru propolisu. Stwierdzono, że średnia wydajność pozyskiwania propolisu jest większa po zastosowaniu powałki propolisowej niż, gdy zbiór następuje za pomocą metody tradycyjnej (zeskrobywanie z beleczek przekładkowych i ramek). Jednakże różnic tych nie było przy zbiorze wiosennym, a jesienią były szczególnie wyraźne. Wspomniana prawidłowość wystąpiła w obu latach badań (tab. 1). Tabela Zależność pomiędzy sposobem pozyskiwania propolisu a wielkością zbioru (mgj l O dni/rodzinę) pasieka stacjonarna Relation between the propolis coiiecting technic and the crop (mg/lo daysjcolcny) l sposób pozyskiwania propolisu liczba technic of propolis col lection rodzin Okres rok number season year z powalek propolisowych tradycyjny of co- from propolis traditional lonie s board wiosna b* spring ab lato b summer b 528 a 494 a 1721 c 2036 cd jesień a autumn b 2463 cd 1719 c Te same litery obok liczb oznaczają, że liczby należą do jednej klasy wielkości i nie różnią się pomlądzy sobą istotnie. Means followed by the same letter are not significant1y different. 62

5 Tabela2 Rok i okres zbioru a średnia ilość pozyskanego propolisu (mgj l O dni/rodzinę) - zbiór za pomocą powalki propolisowej Relation between the year and season of collection and the average crop collected from "propolis borad" (mg/lo days/eolony) typ pasieki kind of apiary Okres zbioru rok badań season year stacjonarna wędrowna stationary migratery liczba rodzin liczba rodzin zbiór number of number of crop colonies colonies zbiór crop wiosna a* a spring a ab lato c a summer cd cd jesień a d autumn cd a c be Te same litery obok liczb oznaczają, że: liczby należą do jednej klasy wielkości i nie różnią się pomiędzy sobą istotnie.. Means followed by the same letter are not significantly different. Tabela 3 Zmiany wydajności pozyskiwania propolisu od poszczególnych rodzin pszczelich w kolejnych okresach sezonu (mg/lo dni/rodzinę) Changes in the effect of propolis collection from different colonies in differens seasons (mgj IO daysjcolony) Pasieka apiary rok badań year numer rodziny no of colcny okres pozyskiwania propolisu season wiosna lato jesień spring summer autumn stacjonarna stationary wędrowna migratery 1980 l l

6 Zależność pomiędzy rokiem oraz okresem zbioru, a średnią ilością pozyskanego propolisu istnieje. Średnia ilość propolisu pozyskanego wiosną jest istotnie niższa niż latem i jesienią. W poszczególnych latach prawidłowość ta wystąpiła jednakże nie jednakowo wyraźnie. Szczególnie wyraźną zmienność w związku z rokiem pozyskiwania obserwowano w pasiece wędrownej, która bardziej niż pasieka stacjonarna podlegała zmiennym warunkom pożytku nektarowego (tab. 2). Ilość pozyskanego propolisu od poszczególnych rodzin pszczelich. Ilość ta zmienia się w ciągu sezonu. Zmiany mają najczęściej przebieg taki, jakim podlega średnia wydajność zbioru miodu dla pasieki. W niektórych przypadkach jednakże zmiany te mają przebieg odmienny (tab. 3). Poszczególne rodziny tej samej pasieki mogą się znacznie różnić wielkością zbioru nawet w przypadku, gdy porównano zbiór z tego samego okresu (np. pasieka wędrowna rok wiosna lub pasieka stacjonarna rok jesień, tab. :i}. Zależność pomiędzy ilością pozyskanego propolisu a jakością rodzin Tabela4 Wartości współczynnika korelacji liniowej dla związku pomiędzy ilością pozyskanego propolisu (mg/lo dni/rodzinę) a niektórymi cechami rodziny pszczelej Coefficient of line correlation for relation between quantity of porpolis (mg/lo daysjcolony) and some characteristics of colony badana characteristics cecha rodziny of colony liczba intensywrok proporcja Okres rodzin ność wytyp pasieki badań larw do zbioru number miany kind of apiary year siła pszczół season of colo- pszczół strength proportion nies intensivity larvae to of bees bees exchange wiosna stacjonarna ,707 0,372 spring srarionary ,151-0,218 0,547 wędrowna ,080 migratery ,171 lato stacjonarna ,482-3,219 0,648 summer srarionary ,042-0,156-3,149 wędrowna ,088 0,042-0,173 migratery ,056 jesień stacjonarna ,253-3,453 autumn stationary O,lO3-0,238 0,618 6-ł ,398 wędrowna ,707 0,458 0,978** - różnice istotne differences significsnt at,,= , ,212

7 pszczelich. Brano pod uwagę następujące cechy: siłę rodziny, liczbę larw przypadającą na jedną pszczołę dorosłą, intensywność wymiany pszczół w rodzinie. Istotność korelacji stwierdzono tylko w jednym przypadku tj. jesienią 1979 r. dla cechy "intensywność wymiany pszczół". Dla pozostałych cech istotność korelacji nie została udowodniona w żadnym okresie i roku badań (tab. 4). Szczególnie wyraźnie uwidacznia się brak związku pomiędzy ilością pozyskanego propolisu a silą rodziny. I tak np. w pasiece stacjonarnej jedna rodzina o sile 31 tys. pszczół dała 4848 mg propolisu (w ciągu 10 dni zbioru), a druga 2192 mg. Rodzina licząca 38 tys. pszczół dała zaledwie J 021 mg propolisu podczas gdy rodzina o sile 28 tys mg tego surowca. (lato 1980). Podobnie w pasiece wędrownej rodzina,~, sile 42 tys. dała 226 mg propolisu, a rodzina o sile 24 tys. 125 mg (lato 1980). 'I'akz= dwie rodziny o tej samej sile, liczące 28 tys. pszczół dały 1804 mg i 239 mg propolisu wiosna 1981). Pracowitość rodziny przy zbiorze propolisu (wyrażona za pomocą współczynnika pr acowitości). Pracowitość jest cechą istotną dla pozyskiwania tego surowca. W każdym roku i terminie badań w dwu pasiekach stwierdzono istotność korelacji pomiędzy ilością uzyskanego propolisu, a pracowitością rodzin (tab. 5). Zwraca przy tym uwagę fakt, że wabu pasiekach średnia pracowitość rodzin zmienia się zależnie od okresu i roku pozyskiwania propolisu. Z porównania pasiek wynika, że w okresie lata i jesieni pasiekę stacjonarną cechują wyraźnie wyższe średnie współczynniki pracowitości (tab, 6). W pasiece stacjonarnej ponadto w każdym Tabela 5 Wartości współczynnika korelacji liniowej dla związku pomiędzy ilością pozyskanego propolisu a pracowitością rodzin Coefficient of line correlation between quantity of propolis cellecred and collecting activity of colony typ pasieki kind of apiary stacjonarna wędrowna Okres rok stationary migratory badań badań współczynnik współczynnik liczba rodzin liczba rodzin koreacii korelacji number of number of coeff'icienr of coefficient of colonies colonies corelation corelation wiosna spring lato summer jesień autumn różnice istotne przy poziomie a = differences slgnificant at (l = O.Oti - różnice istotne przy poziomie a = differences significant at a = ,946** 0,954** 0,927*" 0,668* 0,936** 0,921** 0,726* 12 0,802** 11 0,845** 6 0,845** i - Pszczelnicze Zeszyty Natrkowe - r. XXVII 65

8 Tabela 6 Średnie wartości współczynnika pracowitości pszczół a okres i rok zbioru propolisu w porównywanych pasiekach Average values of propolis activity coefficient in the season and the year of collection in the srarionary and migratory apiary typ pasieki kind of apiary stacjonarna wędrowna stationary migratory Okres rok badań badań współczynnik współczynnik liczba rodzin liczba rodz in propolis propolis number of number of aetivity activity colony colony coefficient eoefficient wiosna spring ,58 a 4,65 ab ,97 ab 5,71 ab średnia average 4,11 ab 5,34 ab lato summer średnia averagę ,29 ab 10,47 cd 8,38 be ,82 a 6,08 ab 3,95 a jesień aurumn ,39 e 12,26 cd 10,42 cd ,04 d 2,84 a 8,40 a średnia averagę 18,35 d Te same litery obok liczb oznaczają, że liczby należą do jednej różnią się między sobą istotnie. Means!olloved by the same letter are not significantly different. 8,09 be klasy wielkości i nie roku badań i w każdym okresie sezonu zarówno pracowitość maksymalna jak i minimalna była wyższa niż w pasiece wędrownej. Wspomnianą prawidłowość ilustruje tab. 7. DYSKUSJA Wyniki niniejszych badań świadczą o tym, że propolis w poszczególnych okresach seznnuskładany jest przez pszczoły z nierównomierną intensywnością. Okresy znacznego przybytku propolisu odpowiadają jak się wydaje okresem dobrych lotów, a także dobrego wziątku nektarowego. Świadczą o tym znaczne różnice pomiędzy wielkością zboru w poszczególnych latach w pasiece wędrownej, gdy pozostawała na pożytku gryczano-koniczynowym (tab. 2, rok 1980 i lato). Rok 1980 był nie tylko rokiem niskich zbiorów propolisu ale także rokiem bardzo niskich zbiorów miodu (średnio 2 kg miodu z ula). Rok 1981 cechowały dobre zbiory miodu (średnio 15 kg z ula), a także dobre zbiory propolisu. Okres sezonu. jak wykazały niniejsze badania, ma duży wpływ na wyniki pozyskiwania tego surowca. Niezależnie od roku i typu pasieki 66

9 Tabela 7 Porównanie maksymalnej i minimalnej pracowitości pszczół przy zbiorze propolisu w rodzinach należących do dwóch odrębnych pasiek Comparision maximai and minima! propolis activity coiiection activity in colonies from stationary and migratery apiary Pracowitość propolis activity coefficient okres i rok zbioru season and year of coiiection pasieka apiary wiosna lato jesień spring summer autumn 1980 I I I 1980 I 1981 maksymalna maximał minimalna minimal staćjen.rna 9,01 10,36 11,86 14,56 45,35 20,52 14,60 starionary wędrowna 3,45 6,44 4,02 11,49 19,75 4,02 13,53 migratery stacjonarna 1,06 0,57 1,39 3,84 22,68 2,25 7,23 stationary wędrowna 0,48 0,85 0,14 2,04 5,12 1,62 4,58 migratery zbiór propolisu przynosi niskie efekty wtedy, gdy prowadzony jest wiosną (tab. 2). Szczególnie nie wskazlny wydaje się wiosenny zbiór propolisu przy zastosowaniu powałek, które nie zwiększając efektu ochładzają gniazdo. Zastosowanie powałek propolisowych natomiast znacznie zwiększa wydajność pozyskiwania propolisu w okresie lata i jesieni (tab. 1). Jak się wydaje pozyski wanie propolisu powinno być prowadzone właśnie od połowy czerwca do końca września. Podobną opinię wyraża Nikołajew 1975 oraz Krupitschka Pozyskiwanie propolisu w październiku, jak wynika z przedstawionych danych nie jest celowe. Stwierdzono bowiem, że nawet w warunkach sprzyjających lotom, w październiku pszczoły nie gromadzą propolisu. Wydaje się to dziwne gdyż nawet bardzo późne pożytki spadziowe bywają przez pszczoły w sprzyjających warunkach pogodowych wykorzystywane. Być może jesienna konsystencja żywic, będących substancją wyjściową dla produkcji propolisu, o tej porze roku jest już nieodpowiednia dla pszczół. Przyczyną tego faktu może być również stan radzi n pszczelich, przygotowanych do zimowania. Jest rzeczą interesującą, że różnice pod względem ilości pozyskiwanego propolisu występują nie tylko pomiędzy poszczególnymi pasiekami ale i rodzinami pszczelimi z tej samej pasieki, co trudne jest do wytłumaczenia. Wydajność pozyskiwania propolisu zmienia się także, gdy oceniamy efekty pozyskiwania tego surowca przez tą samą rodzinę pszczelą w ciągu sezonu. Należy zatem przyjąć, że w pewnym stopniu o wydajności pozyskiwania propolisu decyduje także stan rodziny pszczelej. Powyższe założenie było przyczyną poszukiwania w niniejszej pracy modelu rodziny szczególnie przydatnej do pozyskiwania propolisu. Spodziewano się, iż będzie to rodzina silna, tak jak silne powinny być rodziny nastawione na pożytek nektarowy. Uzyskane wyniki nie potwierdziły tych przypu- 67

10 szczeń. Duży zbiór pozyskiwano zarówno od radzinsilnych jak i rodzin słabych. Podobnie zarówno rodziny silne jak i słabe cechować mogły niskie efekty zbioru propolisu. Dla zbioru propolisu nie była również istotna proporcja larw do pszczół, a także intensywność wymiany robotnic. Jak wiadomo wymienione cechy mają zasadnicze znaczenie dla zbioru nektaru (G r o m i s z i współautorzy 1978b) oraz dla wchodzenia przez rodzinę w nastrój rojowy (M u s z Yń s k a 1979). Zastanawiają utrzymujące się w każdym roku i okresie różnice pomiędzy pasiekami pod względem pracowitości przy zbiorze propolisu (wyrażonej za pomocą współczynnika pracowitości). Być może wynikają one z różnic rasowych. W pasiece stacjonarnej rodziny miały matki kaukaskie podczas gdy w pasiece wędrownej matki kraińskie lub środkowoeuropejskie. Na związek pomiędzy rasą pszczół, a efektami pozyskiwania propolisu zwracało uwagę szereg autorów: S t a r o s t e n k o 1968, C a i 11 a s 1975, K r 0- u p i t s c h k a U175, Morse 1975, Mizis Dokładna ocena wpływu rasy pszczół na wyniki zbioru propolisu wymaga jednakże przeprowadzenia obserwacji w tych samych warunkach pożytkowych. Dla wyjaśnienia tego zagadnienia powinny być podjęte szczegółowe badania. W przyszłości należy również zająć się określeniem związku pomiędzy sposobem i warunkami pozyskiwania propolisu a jego jakością. WNIOSKI Ilość zebranego propolisu pozostaje w zależności od okresu pozyskiwania. Zbiór wiosną jest najmniej wydajny. W poszczególnych latach wystąpić mogą znaczne różnice w ilości uzyskanego surowca. Ilość zebranego propolisu jest niezależna od siły rodziny pszczelej, zatem również rodziny słabe mogą być przeznaczone do produkcji tego surowca. Poszczególne rodziny znacznie różnią się od siebie pracowitością (wyrażoną za pomocą współczynnika pracowitości). Różnice te wskazują na możliwość selekcji pszczół na zbiór propolisu. LITERATURA C aj 11as A. (975) La propolis - La propolis Bucar est, Apimondia: 5-7 Gh i s a l b e r t i E. L. (1979) Propolis: a review - Bee Wortd 60/2: G r o m i s z i współautorzy (1978a) Badania nad między liniowymi mieszańcami pszczoły miodnej. I. Produkcyjność mieszańców międzyliniowych pszczoły miodnej w różnych regionach Polski. - Pszczel. Zesz. Nauk. XXII: 3-19 G r o m i s z i współatorzy (1978b) Rozwój rodzin pszczelich w stosunku do układu pożytków. - Pszczei. Zesz. Nauk. XXII: 21-30!er o u p i t s c h k a (1975) Methodes de travail pour la produetlon de propolis - La propolis. Bucarest, Apimondia; Maye:r W. (1956) "Propolis bees" and their activity - Bee Wortd 37: 25-3,6 M i z i s A. P. (1975) Sur le produetlon de la propolis - La propolis Bucarest, Apimondia:

11 M o r.s e G. D. (1,975) Sur la propolis, ses emplios dam la ruche - La propolis Bucarest, Apimondia: 8-10 M u s z y ń s k a J. (1979) Próba określenia składu rodziny pszczelej wchodzącej w nastrój rojowy i wydającej rój - Pszczel, Zesz. Nauk. XXIII: N i k -0 łaj e w A. B. (1975) Defence de la ville des abeilles - La propolis Bucarest, Apimoridia: 8-10 S t a r 'J s t e n k o E. (1968) Propollsovanie gniezd pćelarni raznych ras - Pctielovodstvo 88(7): 30 l1ccjie,ll;obahl1h I1P0I10JIMCA: I. I10I1bITKA OI1PE,ll;EJIEHMH YCJIOBMVI:, BJIArOI1Pl1HTHbIX,ll;.lJH I10JIYQEHl1H I1P0I10JIMCA H. M y 1lI J.1H h C K a, 3. K H o n a U;K a, r. P hl 6 a K PC310Me l1ccjle,l.\obahj.1h' BeJlJ.1Cb B roztax B CTaU;J.10HaplmM J1 KO'-leBOM nacexax. Lłensro pa60tbi 6bIJlO orrpezte nenrre BJlJ.1HiUlH J136paHHblx cpaxropoa Ha S<p<pex l' nojly'-lehj.1h npono naca. Bo BHJ.1MaHJ1ie npj.1hhjlj.1: xreroz; y60pkj.1, rozt J1 nepnozt y60pkii!, a TaK:1Ke Ka'-leCTBO n'-lejlii!hom CeMhJ1. Tlpono mrc no.nyxeno,l.\bymh MeTo,l.\aMII!: Tpa,l.\J.1U;II!OHHbIM (cocxpeósraaa ero J.13 npokjla,l10'hlbix njlahok II! BepXHJ.1X xacrea pasrox 6e3 packjla,l1bibahj.1r n'icjlj.1boro rrreana), a TaK:1Ke rrprr nomor.u;j1 nponojlmcoboro notojlka (C,I.\eJlaHBerO 1I!3 HaJlO:1KeHHhIX,l.\pyr Ha,l.\pyra,l.\ByX pa3,1.\ejlmtcjlbhblx peurerox, Me:1Kl\Y KOTOpbIMYI HaXO,l1Y1TCRHec- KOJlbKO njlahok TOJlIu;J.1HOM3 MM YI octahobjle~io). l1ccjle,l.\obahylh na-ranacs nenocpen- CTBeHHO nocne nojlhoro BbIXO,l.\a cembet1 J13 3J.1MHerO x nyfia J,r npo,l.\ojl:1kajlylcb,1.\0 K-0Hu;a cehth6ph. I1ponoJIJ1c C06Y1paHO B 30-,I.\HeBHbIX npenexcyrxax, KJlaCCYlcPYIl.\YlPYfI ero KaK BeceHHJ1t1, JIeTHYlt1 YI OCeHHYlM. KOJIYI'-IeCTBO nonysennoro npono.naca onpe-,/(ejleho B Mr/{10,l1Het1)!ceMhlO. Kpojae Toro, BBe,l.\eHO K09<P<PYlUYleHT nponojlylcoboro TPY,l.\OJl106Y1R, onpenenmomaa KOJlYl'-leCTBO rrponozrxca, rronyvenaoro B Te'-leHYle neca- TJ1 i'jhem, npaxoznnnero Ha 100 ocoóen B p'ahhojii cesrse. Ka'ieCTBO onbithbix cembe~ onpezteneno no CJle)1ylOIu;J.1M CBot1cTBaM: cana CeMbJ1, '-IJ1CJlO JlJ1'-lJ.1HOK, npylxo)1rru;j1x Ha ozmy B3pOCJIylO rr-rezry, MHTeHCJ1BHOCTb oomena n'-lejiamyl B cesrse. KOIlCTaTJ1poBaHO, '-ITO Ka'-leCTBO no.ny-reaaoro rrpono naca 3aBJ1CYlT OT roaa, B KO TOpOM yfiopxa. OT,I.\eJIbllbIC rozrst MoryT 3Ha'JJ.1TeJIhHO OTJIJ1'-1aTbCH,l.\pyr OT zipyra. O)1HaKO B Ka:1K,I.\OM rony KOJIJ1'leCTBO nony-rennoro npono.naca 3aBJ1CJ1T OT nepnona y60pkl1. Y60pKa aecaoa MeHee scero S<p<pcKTJ1BHaR. B Ka:1K,I.\OM rozty J1 nepxone y6opkj1, xpojze l\het1 c CMJlbHbIM npj16abjiehj1em npono.naca, ecth,l.\ilm, a J1Bor,l.\l1,l.\a:1Ke He,l.\eJIJ1 nojihoro OTCyTCTBJ1H npj16abjiehj1r npono.naca. OHJ1 OTBe'-laIOT nepno-,l.\am orpamorennstx nojietob n-ren. KOJll1'-1eCTBO rro.ny-rennoro npono nxca He 3aBJ1CJ1T OT CeMhJ1, J1 TaKJ1M oópaaosr TaK:1Ke CJIa6ble CeMbJ1 MO:1KlIO rrpeznraana-rart,,l.\jir npo-,l.\yku;l1m SToro nponyxra, Ornensnsre CeMhJ1 3Ha'(II!TeJlhHO OTJIJ1'faIOTCR,l.\pyr OT ztpyra TpY,l.\omo6J1eM (orrpeneaeunsm npx nomoiu;m KO:l<p<PJ1U;11eHTa nponojlj1coboro Tpy,l.\O JllOÓJ1JI). 3TM pasnmrst YKa3bIBaIOT Ha B03MO:1KBOCTh Be,l.\eHJ1R CeJIeKIJ;l1J1 nxen Ha yfiopxy npononaca. 69

12 STUDIES ON PROPOLIS: I. AN ATTEMPT TO DEFINE CONDITIONS FAVOURING PROPOLIS COLLECTION J. Muszyńska, Z. K()nopacka, ll Hybak Summary The study was conducted, over the years in a stationary and in an itinerant apiar ies. The objective of the study was to define the effect of selected factors on propolis ccllection, The method of co11ection, the year and the season of collection, and the quality of the bee colony were eonsidered. Propolis was co11ected using two methods: a) trtaditional - by scraping it off from bar s and from upper parts of the frames without unfolding the brood nest and (b) - by using a propolis board made of two queen excluders between which several bars 3 mm across werc inserted and fixed securely in place. The investigations were ;started immediałely after the colonies emerged from winłer clusters and were continued through September. Propolis was collected at intervals at least 30 day s long and was classified as vernal, aestival, and autumnal, The amount.of collected propolis was expressed in mg/lo days/colony. The coefficient of propolis dilligence was Introduced which defined the amount of propolis collected dur ing 10 days by 100 rnembers of a given colcny. The quality of the colonies was measured using the following characteristics: colony power, number of larvae for each adult bee, intensity of bee exchange in a celony. The amount of collected propolis was found to depend on the year of collection. Propolis yields may vary considerably from year to year. Within each year, however, the amount of collected propolis is closely related to the tirning of collection. Spring collections were found to yeld Łhe Iowest arnounts of propolis. In each year and in each season, alongside with days c:haracterized by dramatic propolis increments, there are days or even weeks with no Inorernents of propolis at all, They correspond t) periods of restricted bee flights. Theamount of collected propolis is not dependent on colcny power so that also weak colonies can be used for the produćtion of that material. Dill igence varies ftom celony toclllony (as expressed by the coefficient of propolis dilligence), The differences indicate the feasibility of selecti an for improved propolis yields.