Ewolucja polityki pieniężnej strefy euro w czasach kryzysu finansowego

Transkrypt

1 Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VI edycja, rok akademicki 2014/15 Magdalena Maślak Nr albumu: 31/2015 Ewolucja polityki pieniężnej strefy euro w czasach kryzysu finansowego Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem Dr Władysławy Jastrzębskiej Przyjmuję pracę Data i podpis promotora RZESZÓW 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej

2 Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych Mechanizmy funkcjonowania strefy euro i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Data Podpis autora pracy 2

3 Streszczenie Praca podejmuje problematykę związaną z ewolucją polityki pieniężnej strefy euro w czasie kryzysu finansowego. Praca obejmuje trzy zasadnicze zagadnienia, które są ze sobą w istotny sposób powiązane. Po pierwsze nakreślono od strony teoretycznej zagadnienia związane z polityką pieniężną strefy euro, jej cele, zadania, oraz strategię EBC. Po drugie scharakteryzowano przebieg kryzysu finansowego w Stanach Zjednoczonych ostatnich lat, uwzględniając jego przyczyny, wpływ na strefę euro. Ostatnia kwestia związana jest z przeanalizowaniem decyzji, które podejmował EBC w kolejnych latach wybuchu kryzysu finansowego, przekształcającego się w kryzys zadłużeniowy. W pracy dowiedziono, że kryzys w strefie euro był w znacznej mierze spowodowany zawirowaniami amerykańskiej gospodarki. Słowa kluczowe: < ewolucja, kryzys finansowy, strefa euro, unia bankowa, działania EBC, polityka pieniężna > TYTUŁ < The evolution of monetary policy of the euro zone in times of financial crisis> 3

4 WSTĘP Utworzenie strefy euro uznawano za jedno z największych osiągnięć procesu integracji europejskiej. Niestety w wyniku światowego kryzysu ekonomiczny dostrzeżono słabości tego przedsięwzięcia, głownie Europejskiego Systemu Banków Centralnych. Kryzys finansowy, który rozpoczął się w 2007 roku na amerykańskim rynku kredytów hipotecznych subprime, przerodził się w najpoważniejsze załamanie aktywności gospodarczej na świecie. Powstałe w ich wyniku ogromne zaburzenia w sposób gwałtowny przeniosły się z rynku instrumentów kredytowych na pozostałe segmenty rynków finansowych. Zaczął również zajmować kraje strefy euro. Wpływ kryzysu na poszczególne kraje strefy euro jest zróżnicowany. Sytuacja niektórych krajów UE np. Grecji była szczególnie trudna. Bez uzyskanie pomocy ze strony instytucji finansowych oraz Unii Europejskiej, za pośrednictwem Europejskiego Banku Centralnego, kraj ten nie byłyby w stanie spłacić swoich zobowiązań. EBC w odpowiedzi na zaistniały kryzys reaguje szybko na problemy poszczególnych krajów strefy euro. Zdecydował się nawet zastosować niestandardowe instrumenty polityki pieniężnej, które miały na celu złagodzenie problemów finansowych UE. Głównym celem pracy jest ukazanie zmian jakie nastąpiły w polityce pieniężnej strefy euro w okresie obecnego kryzysu finansowego. Zaprezentowano decyzje i działania podejmowane przez Europejski Bank Centralny w odpowiedzi na kryzys. Celem niniejszej pracy jest również przedstawienie skutków kryzysu finansowego dla krajów strefy euro. W pracy rozważa się szereg szczegółowych zagadnień związanych z głównym celem, w tym podjęto zadanie weryfikacji następujących tez badawczych: 1. destabilizacja rynku finansowego i gospodarek państw strefy euro przyczyniły się w istotny sposób do zmian w zakresie stosowanych narzędzi polityki pieniężnej, 2. kryzys zapoczątkowany w Stanach Zjednoczonych w 2007 roku, był głównym czynnikiem, który wpłynął silnie na zmianę działań EBC. Do realizacji wymienionych celów i weryfikacji postawionych tez zastosowano analizę danych wtórnych (różne publikacje w tym dane z EBC, Eurostatu). Czasowy zakres badań obejmuje lata od 2007 do 2013 roku, a zakres przestrzennym ograniczony jest do strefy euro. W artykule wykorzystano głównie studia literatury, opracowania i artykuły na temat kryzysu subprime i kryzysu zadłużeniowego w Stanach Zjednoczonych, publikacje dotyczące strefy euro, artykuły na temat unii bankowej oraz powszechnie dostępne dane statystyczne. Praca składa się z trzech rozdziałów. Pierwszy ma w znacznej mierze charakter definicyjny i wprowadzający. Został zatytułowany Podstawy teoretyczne polityki pieniężnej strefy euro. Uwagę skupiono na zdefiniowaniu polityki pieniężnej, następnie opisano instrumenty polityki pieniężnej EBC. Jako ostatnią kwestię omówiono strategię polityki pieniężnej EBC. Drugi rozdział został zatytułowany Specyfika obecnego kryzysu finansowego. Na początku podjęto próbę przedstawienia różnego podejścia do tematyki kryzysu. Wyjaśniono w nim specyficzne cechy kryzysu w gospodarce. Zostały przytoczone różne definicje wielu uczonych. Pokazano również w jaki sposób można dokonywać podziału kryzysu ze względu na różne czynniki. Następnie scharakteryzowano kryzys finansowy, który miał swój początek w Stanach Zjednoczonych w roku 2007 oraz próbę pokazania jego wpływu na strefę euro. 4

5 Ostatni rozdział zatytułowano Analiza polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego w latach Składa się z opisu trzech działań EBC w pierwszej fazie kryzysu Przedsięwzięcia EBC w drugiej fazie kryzysu tj. w 2010 oraz koncepcji unii bankowej. W rozdziale skupiono uwagę na analizie danych statystycznych publikowanych przez EBC, tym samym pokazując, jak zmieniała się polityka pieniężna strefy euro. Ostatni temat związany jest z unią bankową. W części podsumowującej zawarto najważniejsze wnioski i spostrzeżenia, sformułowane pod kątem głównego celu badawczego i pomocnych tez. Wybrany problem badawczy jest interesujący i ważny, gdyż działalność EBC ma wpływ na zmiany systemu bankowego w całej strefie euro. Wyniki badawcze mogą stać się pewnym przyczynkiem do kontynuowania dalszych prac analitycznych z tego zakresu. 5

6 SPIS TREŚCI WSTĘP PODSTAWY TEORETYCZNE POLITYKI PIENIĘŻNEJ STREFY EURO Polityka pieniężna definicja, istota, podstawowe cele Instrumenty polityki pieniężnej Strategia polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego SPECYFIKA OBECNEGO KRYZYSU FINANSOWEGO Kryzys w świetle literatury naukowej Wpływ kryzysu finansowego w USA na funkcjonowanie strefy euro ANALIZA POLITYKI PIENIĘŻNEJ EUROPEJSKIEGO BANKU CENTRALNEGO W LATACH Działania EBC w pierwszej fazie kryzysu Działania EBC w drugiej fazie kryzysu Koncepcja unii bankowej PODSUMOWANIE BIBLIOGRAFIA SPIS TABEL SPIS WYKRESÓW

7 1. Podstawy teoretyczne polityki pieniężnej strefy euro 1.1. Polityka pieniężna definicja, istota, podstawowe cele Rozpoczynając rozważania dotyczące ewolucji polityki pieniężnej strefy euro w czasie kryzysu finansowego, nie można pominąć istoty podejmowanych zagadnień. W wielu publikacjach naukowych można spotkać się z zamiennym używaniem tego terminu, jako polityką monetarną. Literatura przedmiotu definiuje politykę pieniężną, jako działalność banku centralnego, która jest prowadzona w imieniu państwa, jako dokonanie wyborów, celów pieniężnych, makroekonomicznych, oraz ich realizacji poprzez regulację podaży pieniądza, jak i popytu na pieniądz przy pomocy odpowiednich instrumentów 1. Z kolei A. Nowak-Far politykę pieniężną określa, jako działania polegające na sterowaniu przez odpowiednie instytucje ją prowadzącą (głownie bank centralny), płynnością pieniądza w gospodarce poprzez bezpośrednie lub pośrednie oddziaływanie na wielkość działalności kredytowej instytucji kredytowych po to, aby osiągnąć wybrane pieniężne cele makroekonomiczne 2. M. Proczek w raporcie opublikowanym przez NBP politykę monetarną dzieli na pieniężną i kursową. Związana jest ona z wyborem celów makroekonomicznych oraz realizacją ich za pomocą podaży pieniądza i popytu na pieniądz. Natomiast polityka kursowa polega na stworzeniu warunków do modelowania w długim okresie kursu oscylującego wokół kursu równowagi, określonych zmianami wielkości makroekonomicznych 3. Realizacja polityki kursowej odbywa się za pośrednictwem 4 : interwencji banku centralnego na rynku walutowym, wyborze mechanizmów kursowych, wyborze denominatora oraz sposobu określania kursu walutowego. W każdej przytoczonej definicji zwraca się uwagę na dwa zasadnicze problemy. Pierwszy związany jest z przedmiotem zainteresowania polityki monetarnej, który wyraźnie eksponuje zagadnienie pieniądza, zwłaszcza kontrolowanie jego podaży. Druga kwestia odnosi się do określenia odpowiednich celów którymi są cele makroekonomiczne. Polityka pieniężna strefy euro jest prowadzona na szczeblu wspólnotowym. Oznacza to, że państwa, które przyjęły euro tym samym zdecydowały się powierzyć kompetencje w zakresie kreowania polityki pieniężnej, jak i wpływania przy jej pomocy na inflację instytucjom unijnym 5. Za prowadzenie polityki pieniężnej w strefie euro odpowiada Europejski Bank Centralny. Jest on główną a zarazem najważniejszą władzą monetarną, która realizuje jednolitą politykę pieniężną w strefie euro od 1 stycznia 1999 roku 6. EBC, jak i banki centralne państw Unii Europejskiej, w których funkcjonuje wspólna waluta euro, nazywane są 1 Przybylska - Kapuścińska W., 2008: Istota i cele polityki pieniężnej, [w:] Współczesna polityka pieniężna, red. W. Przybylska-Kapuścińska, Difin, Warszawa. 2 Nowak Far A., 2011: Unia gospodarcza i walutowa w Europie, Tom XII, Wydanie 1, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa, s. XII Proczek M., 2008: Europejska integracja monetarna od A do Z, Bank i Kredyty NBP nr 6, s Bilski J., 2006: Międzynarodowy system walutowy. Kierunki ewolucji, PWE, Warszawa, s Skrzypczyńska J., 2012: Koordynacja polityki fiskalnej i pieniężnej strefy euro w obliczy kryzysu finansowego, Rocznik Integracji Europejskiej nr 6, s Baka W., 2001: Eurosystem kształtowanie i realizacja polityki pieniężnej, Prawo Bankowe, nr 2, s

8 Eurosystemem strefy euro, lub Eurolandem 7. Polityka pieniężna w ramach Eurosystemu opiera się na poniższych zasadach 8 : efektywności operacyjnej, która oznacza zdolność do skrupulatnego i natychmiastowego oddziaływania na krótkoterminowe stopy procentowe rynku pieniężnego, jednakowego traktowania każdej instytucji kredytowej strefy euro, nie sugerując się ich wielkością i lokalizacją, dekoncentracji kierowanej polityki pieniężnej, w którym Europejski Bank Centralny staje się koordynatorem, a krajowe banki centralne wykonawcami, prostoty, transparentności, kontynuacji, bezpieczeństwa, efektywności kosztowej, odnoszących się do społecznego zrozumienia oraz zaakceptowania zadań w zakresie polityki pieniężnej. Podstawowy cel Eurosystemu zapisany jest w art. 105 ust. 1 Traktatu: Głównym celem Europejskiego Systemu Banków Centralnych [...] jest utrzymanie stabilności cen. Towarzyszy temu obowiązek wspierania, bez szkody dla zrealizowania celu głównego, ogólnej polityki gospodarczej wspólnoty, głownie w zagwarantowaniu wzrostu gospodarczego i ograniczenia bezrobocia 9. Po za głównymi celami polityki pieniężnej, można znaleźć również inne jej cele. Według F. Mishkin należy zwrócić uwagę na piec dodatkowych celów, wśród których możemy zaliczyć: wysoki poziom zatrudnienia,, wzrost gospodarczy, stabilność stóp procentowych, stabilność rynków finansowych oraz stabilność rynków walutowych Instrumenty polityki pieniężnej Bank centralny dąży do realizacji celów poprzez wpływ na popyt wewnętrzny, korzystając z odpowiednich instrumentów polityki pieniężnej 11. Wśród nich wyróżniamy dwa główne rodzaje: instrumenty kontroli administracyjnej zwane pośrednimi oraz instrumenty rynkowe inaczej pośrednie. Instrumenty administracyjne wyróżniają się dużym poziomem skuteczności. Stosuje się je głownie w sytuacji niskiego poziomu rozwoju rynków finansowych, jak i podczas silnych zaburzeń finansowych, gdy korzystanie z instrumentów pośrednich jest niemożliwe 12. Instrumenty bezpośrednie pomimo wielu zalet nie zawsze są akceptowane przez banki centralne. Dzieje się tak, gdyż ich administracyjny charakter przyczynia się do ograniczeń konkurencji na rynku, co w rezultacie oznacza spadek efektywności, oraz zwiększenie kosztów usług finansowych Proczek M., 2008: Europejska integracja monetarna od A do Z, Bank i Kredyty NBP nr 6, s Kochaniak K. 2012: Polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego w latach , nr 3(31), s Wierzba R., 2009: Euro-dziesięć lat funkcjonowania, [w:] Studia z bankowości centralnej i polityki pieniężnej, red. W. Przybylska-Kapuścińska, Difin, Warszawa, s Mishkin F.S, 2001: Ekonomika pieniądza, bankowości i rynków finansowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 11 Gierałtowski P., 2014: Polityka pieniężna w unii walutowe, [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red. P. Kowalewskie, G. Tchorka, J. Górski, Narodowy Bank Polski, Warszawa, s Tamże, s Tamże, s.91. 8

9 Wśród instrumentów pośrednich można wyróżnić cztery zasadnicze grupy, do których zaliczmy: operacje otwartego rynku, rezerwy obowiązkowe, operacje kredytowo-depozytowe, inne instrumenty kontroli pieniężnej 14. Operacje otwartego rynku są znaczące podczas sterowania stopami procentowymi, zarządzaniem płynnością na rynku, jak i sygnalizowaniem nastawienia polityki pieniężnej 15. Instrument ten polega na nabywaniu lub sprzedaży papierów wartościowych przez bank centralny na własny rachunek 16. Kontrahentami mogą być tutaj podmioty, które bank centralny zakwalifikuje do tych transakcji i które wyrażą chęć zawarcia z nim proponowaną transakcję 17. Eurosystem ma do dyspozycji pięć rodzajów instrumentów otwartego rynku 18 : transakcje odwracalne (transakcje repo), transakcje bezwarunkowe (transakcje outright), emisję certyfikatów dłużnych EBC, swapy walutowe, przyjmowanie depozytów terminowych. Operacje otwartego rynku przeprowadzane są z inicjatywny Europejskiego Banku Centralnego. Biorąc pod uwagę cele, regularność oraz procedury w Eurosystemie operacje otwartego rynku dzielone są na zasadnicze kategorie 19 : podstawowe operacje refinansujące, dłuższe operacje refinansujące, operacje dostrajające, operacje strukturalne. Rezerwy obowiązkowe definiuje się je, jako odsetek bilansowych, zwrotnych zobowiązań sektora finansowego, ustalany przez bank centralny, odprowadzanych oraz utrzymywanych jako depozyt w banku centralnym lub innych aktywów 20. System rezerw obowiązkowych obejmuje swoim zasięgiem instytucje kredytowe w strefie euro. Jego głównym celem jest stabilizacja stóp procentowych na rynku pieniężnym 21. Rezerwy obowiązkowe w przeciwieństwie do operacji otwartego rynku nie są dobrowolnymi instrumentami polityki pieniężnej 22. Przepis art. 19 statutu ESBC i EBC przewiduje, iż EBC ma prawo żądać od instytucji kredytowych ustanowionych w państwach członkowskich utrzymywanie obowiązkowych rezerw na rachunkach EBC i krajowych banków centralnych. Operacje kredytowo-depozytowe stanowią osobną grupę instrumentów polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego. Operacje te mają dwie postacie, refinansową 14 Nowak Far A. 2011: Unia gospodarcza i walutowa w Europie, Tom XII, Wydanie 1, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa, s. XII Dokumentacja ogólna instrumentów i procedur polityki pieniężnej Eurosystemu, Realizacja polityki pieniężnej w Strefie Euro, Europejski Bank Centralny, Nowak Far A., 2011: Unia gospodarcza s. XII Tamże, s. XII Dokumentacja ogólna, EBC, 2006: Realizacja polityki pieniężnej w strefie euro, Dokumentacja ogólna instrumentów i procedur Eurosystemu, wrzesień, Frankfurt, s Cendal M. 2008: Instrumenty polityki pieniężnej, [w:] Współczesna polityka pieniężna, red. W. Przybylska- Kapuścińska, Difin, Warszawa. 21 Dokumentacja ogólna, Gronkiewicz Waltz H., 2011: Europejska Unia gospodarcza i Walutowa, Wydanie 2, LexisNexis, Warszawa, s

10 i depozytową 23. Do zadań operacji kredytowo-depozytowych zaliczamy regulację śróddziennej płynności w systemie bankowym, sygnalizowanie ogólnych kierunków polityki pieniężnej, kształtowanie poziomu śróddziennych stóp procentowych 24. Polegają one na umożliwieniu bankom komercyjnym zaciąganie kredytu lub złożenie depozytów w banku centralnym (transakcje krótkookresowe, jednodniowe) 25. Różnią się od operacji otwartego rynku tym, że aktywną stroną są tutaj banki komercyjne, które mogą zawierać transakcje kredytowo-depozytowe z bankiem centralnym na zasadach określonych przez tą instytucję 26. Zgodnie z artykułem 20 statutu Europejski Bank Centralny ma zezwolenie na użycie innych instrumentów polityki pieniężnej niż wymienione do tej pory. Rada Prezesów dostaje możliwość wykorzystanie tych instrumentów w sytuacji, gdy powyższe środki kontroli pieniężnej zostaną wyczerpane Strategia polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego Zanim została wprowadzona Unia Gospodarcza i Walutowa w państwach Unii Europejskiej funkcjonowały trzy różne strategie polityki pieniężnej 28 : strategia agregatu podaży pieniądza, bezpośredniego, strategia celu inflacyjnego, strategia zorientowana, strategia stabilności kursu walutowego. W Traktacie z Maastricht wyznaczone cele EBC, które są realizowane zgodnie z opracowaną dla niego strategią polityki pieniężnej EBC. W skład której wchodzą dwa elementy 29 : ilościowa definicja celu podstawowego (stabilności cen), ramowy zakres informacji i analiz, które należy uwzględniać przez Radę Prezesów EBC podczas podejmowania perspektywicznych decyzji w zakresie polityki pieniężnej. Przyjęta w 1998 roku definicja stabilności cen oznacza roczny wzrost zharmonizowanego wskaźnika cen konsumpcyjnych dla strefy euro o mniej niż 2 %, przy utrzymaniu stabilności cen w średnim okresie 30. Definicja ta została zmodyfikowana w 2003 roku, według której celem EBC jest utrzymanie stabilności inflacji (HCIP) poniżej 2 %, ale blisko tego poziomu. EBC konstruując obecną strategię uwzględnił bezpośredni cel inflacyjny i cel agregatu pieniężnego. Elementy te stworzyły tzw. filary, dzięki którym Rada Zarządzająca EBC podejmuje odpowiednie decyzje w prowadzeniu polityki pieniężnej 31. Biorąc pod uwagę strukturę dwu-filarową wyróżnia się analizę ekonomiczną oraz analizę monetarną. Ich głównym celem jest ocena ryzyka destabilizacji cen 32. Decyzje podejmowane w obrębie 23 Nowak Far A., 2011: Unia gospodarcza s. XII Tamże, s. XII Gierałtowski P., 2014: Polityka pieniężna s Tamże, s Gronkiewicz Waltz H., 2011: Europejska Unia s Przybylska-Kapuścińska W., 2002: Polityka pieniężna s Gierałtowski P., 2014: Polityka pieniężna s Kochaniak K., 2012: Polityka pieniężna s Przybylska-Kapuścińska W., 2002: Polityka pieniężna s Kochaniak K., 2012: Polityka pieniężna s

11 polityki pieniężnej są dokładną weryfikacją informacji, które uzyskujmy podczas analizy obu filarów. Analiza monetarna koncentruje uwagę na długoterminowych powiązaniach podaży pieniądza i poziomu cen 33. EBC w roku 1998 wyznaczył wartość referencyjną dla rocznej stopy wzrostu agregatu pieniężnego M3, który wynosi 4,5 %, z powodu związku między nim a poziomem inflacji 34. Ważne jest zwrócenie uwagi, że wartość referencyjna nie stanowi celu polityki pieniężnej, jest wyłącznie punktem odniesienia podczas analizy informacji zmian podaży pieniądza w strefie euro 35. W sytuacji przekroczenia wyznaczonego poziomu oznacza zagrożenie realizacji celu polityki pieniężnej. Analiza ekonomiczna (makroekonomiczna), dotyczy rozpoznania zagrożenia dla stabilności cen w krótkim i średnim czasie biorąc pod uwagę zmiany zachodzące w popycie i podaży na rynku dóbr i usług 36. W ramach tej analizy uwzględnia się wszelkie elementy, które maja wpływ na dynamikę aktywności realnej jak i oddziaływanie na kształtowanie się cen (potencjalne zmiany popytu na dobra i usługi, ich podaż, płace i sytuacja na rynku pracy, ceny surowcowe, pozostałe czynniki determinujące koszty, zmiany polityki fiskalnej w krajach członkowskich, kursy walut etc.) ECB, The supply of money bank behavior and the implications for monetary analysis, ECB Monthly Bulletin październik 2011 r. 34 Kochaniak K., 2012: Polityka pieniężna s Gierałtowski P., 2014: Polityka pieniężna s Kochaniak K., 2012: Polityka pieniężna s Gierałtowski P., 2014: Polityka pieniężna s

12 2. Specyfika obecnego kryzysu finansowego 2.1. Kryzys w świetle literatury naukowej W szerokim zakresie kryzys finansowy dotyczy załamania gospodarczego, spowodowanego podejmowaniem nieodpowiednich decyzji władz monetarnych, rządów, nieumiejętnymi działaniami spekulantów, recesją dotyczącą przebiegu cyklu koniunkturalnego 38. Zatem kryzys można zdefiniować jako załamanie koniunktury, w wyniku którego następuje spadek produkcji oraz zmniejszenie tempa wzrostu gospodarczego 39. Można go również określić jako nagłą zmianą, załamanie, powstałe na rynku finansowym, z powodu braku płynności oraz niewypłacalności podmiotów biorących udział w tym rynku 40. Według teorii cykli koniunkturalnych, żaden wzrost gospodarczy nie trwa nieskończenie, lecz kończy się wystąpieniem recesji w gospodarce. Wśród współczesnych teorii ekonomicznych wyjaśniających zjawisko cykli koniunkturalnych, wyróżniamy teorię monetarystyczną oraz teorię realnego cyklu koniunkturalnego. Pierwsza teoria została stworzona przez Miltona Fredmana. Teoria zakładała prymat czynników pieniężnych w kształtowaniu się dynamiki rozwoju w gospodarce 41. Z kolei teoria realnego cyklu koniunkturalnego została opracowana przez F.E Kydlanda i E.C Prescotta. Autorzy pomijają czynniki monetarne skupiając swoją uwagę na realnych elementach w gospodarce 42. Według wyżej wspomnianych teorii, recesja oraz ożywienie gospodarze powstają w wyniku dokonywanych wyborów przez podmioty gospodarcze 43. Teoria szkoły austriackiej zbudowała swoją teorię cykli koniunkturalnych. Według niej są one kształtowane przez banki centralne, które emitują pieniądz fiducjarny powodując nieprawdziwy ruch na rynkach kapitałowych 44. Aneta Hryckiewicz - Gontarczyk dokonuje szerokiego przeglądu pojęcia kryzysu finansowego w dorobku literatury ekonomicznej. Często wykorzystywanym modelem jest model Minsky ego. Ponadto prezentuje definicję Kindlebergera i Minsky, według których kryzys finansowy wychodzi poza definicje monetarystów i dotyczy sytuacji w sektorze finansowym a nie tylko sektora bankowego 45. Według powyższych założeń, przyczyn wrażliwości obecnego systemu finansowego można doszukać się w poniższych czynnikach 46 : 38 Filar D., Rzońca A., Wójtowicz G., red. 2007: Ekonomia po polsku, CeDeWu Sp. z.o.o., Warszawa, Chrabonszczewska W., 2005: Międzynarodowe organizacje finansowe, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa, s Miklaszewski S., 2003: red. Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, Difin, Warszawa, s Matysek Ł., 2012: Wpływ spekulacji finansowych na koniunkturę gospodarczą-analiza światowego kryzysu gospodarczego , Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Praca podyplomowa pod kierunkiem prof. UE dr. hab. Jacka Pietruchy Katowice, s K. Piech i K. Marczak, Cykle koniunkturalne: ujęcie historyczne i przegląd głównych teorii, unkturalne_ujecie%20historyczne%20i%20przeglad%20glownych%20teorii.pdf 43 Matysek Ł., 2012: Wpływ spekulacji s J. Cholewiński, Austriacka teoria cyklu koniunkturalnego, 45 Hryckiewicz-Gontarczyk A., 2014: Anatomia kryzysów bankowych, poltext, Warszawa, s Nawrot W., 2009: Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny, przebieg, skutki, prognozy, CeDeWu, Warszawa, s

13 przekształceniu struktury finansowania ( z wewnętrznej na zewnętrze pozyskiwanie na rynku finansowym), przekształceniu struktury zobowiązań (zwiększenie finansowania krótkookresowego długoterminowych inwestycji), spłacie zobowiązań podporządkowanych zdolności do zaciągania nowych zadłużeń, gwałtownej rozbudowie segmentu nowoczesnych instrumentów finansowania, przemianach w obrębie koncepcji regulowania rynku finansowego, zwiększeniu skłonności do ryzyka ukazywanego przez instytucje finansowe. Aneta Hryckiewicz - Gontarczyk wskazuje, że monetaryści w celu wyjaśnienia kryzysu finansowego posłużyli się kryzysem bankowym. Działanie to wyjaśnia związek kryzysu finansowego ze zjawiskiem paniki w sektorze bankowym 47. Według ich panika bankowa powoduje zakłócenia w podaży pieniądza, prowadząc do obniżenia się aktywności gospodarczej. Monetaryści twierdzili, iż panika bankowa powoduje odpływ kapitału z sektora bankowego 48. Istotne jest zwrócenie uwagi iż przedstawiciele tej teorii uważali, że wyłącznie panika bankowa powoduje powstanie kryzysów finansowych Wpływ kryzysu finansowego w USA na funkcjonowanie strefy euro Kryzys finansowy, który rozpoczynają się w 2007 roku na amerykańskim rynku kredytów hipotecznych, spowodował zaburzenia oraz niepewność w całym systemie finansowym 49. Nazwa kryzysu subprime pochodzi od klientów (tzw. subprime), którzy mieli niższą zdolność kredytową 50. Głównym czynnikiem, który odpowiada za wybuch kryzysu finansowego była nadmierna skłonność do ryzyka. Dotyczyła ona obniżenia stóp procentowych FED oraz chęci maksymalizacji zysków przez inwestorów 51. Stopy procentowe utrzymujące się na bardzo niskim poziomie w USA od roku 2001 skłoniły bardzo dużą liczbę podmiotów gospodarczych do zaciągania kredytów w celu zakupu nowych mieszkań. Załamanie się na rynku nieruchomości oraz niewypłacalność kredytobiorców przyczyniły się do powstania problemów finansowych sektora bankowego. Przed 2007 roku zaciąganie kredytów hipotecznych było bardzo popularne z powodu bardzo niskich stóp procentowych, które gwałtownie podnosiły się po skończeniu okresu początkowego, czyniąc je atrakcyjnymi dla kredytobiorców ustanawiających nową hipotekę 52. Cała powyżej opisana sytuacja doprowadziła do sekurytyzacji kredytów hipotecznych, czyli przenoszenia odpowiedzialności ryzyka kredytowego ze strony kredytodawców na stronę inwestorów. W roku 2007 nastąpiło, załamanie się amerykańskiego rynku nieruchomości mieszkaniowych. Wzrastające stopy procentowe w USA wraz ze spadkiem cen 47 Hryckiewicz-Gontarczyk A., 2014: Anatomia...s Tamże, s Fin-Focus, DG. ds. Rynku Wewnętrznego i Usług Biuletyn o usługach finansowych, czerwiec, 2008 Nr Matusewicz M., 2012: Strefa euro a globalny kryzys finansowy XXI wieku, Studia BAS nr 3, s Prosser B., Globalny kryzys finansowy, FIN-FOCUS 2008, nr Firlej K. A., 2011: Źródła i przebieg kryzysu finansowego w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej, Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, nr. 4, s

14 nieruchomości mieszkaniowych. Spowodowały, że olbrzymia grupa osób, które zaciągnęły kredyty nie były w stanie ich spłacić. W drugiej połowie 2007 roku nastąpiło pęknięcie bańki spekulacyjnej na rynku kredytów hipotecznych, w skutek niego banki poniosły olbrzymie straty grożące bankructwem 53. Koniec roku 2007 był bardzo trudny dla gospodarki amerykańskiej, gdyż kilkadziesiąt instytucji finansowych zaczęło ogłaszać swoją niewypłacalność. Sytuacja ta zmusiła FED do gwałtownej obniżki stóp procentowych do poziomu 2%, oraz udzielenia pożyczek bankom łącznie na kwotę 41 mld USD 54. Najgorsza sytuacja miała miejsce w 2008 roku, kiedy to jeden z największych amerykańskich banków hipotecznych Bear Stearns znalazł się w poważnych kłopotach. Pomocy udzielił mu amerykański rząd. W tym samym roku wiele instytucji finansowych zaczęło ujawniać swoje kłopoty niewypłacalności. Pomoc rządu otrzymali między innymi Bank Inwestycji Merill Lynch (poprzez ułatwienie przejęcia go przez Bank of America) oraz firma ubezpieczeniowa American International Group 55. Udzielanie pomocy instytucjom finansowym zaczęło wzbudzać ogromne protesty wśród społeczeństwa, ponieważ wykorzystywano w tym celu pieniądze podatników. Sytuacja ta doprowadziła do zachwiania się światowych rynków finansowych. Kryzys przeniósł się do realnej gospodarki, doprowadzając do wystąpienia niedoboru płynności oraz deficytu zaufania między podmiotami gospodarczymi w całym świecie 56. Załamanie będące przyczyną wadliwego działania rynku kredytów hipotecznych w Stanach Zjednoczonych, można zaliczyć do największego tego typu zjawiska ekonomicznego od bardzo dawna 57. Powołując się na raport Banku Rozrachunków Międzynarodowych można wyróżnić kilka czynników makroekonomicznych, które przyczyniły się do wybuchu kryzysu. Jako pierwszy czynnik postrzega się globalną nierównowagę ujawniającą się w trwałych, dużych deficytach i nadwyżkach (zależne od kraju) na rachunkach obrotów bieżących. Kolejny związany był z długim okresem niskiego poziomu realnych stóp procentowych, głownie na terenie USA, które były spowodowane obawą przed deflacją. Ostatni związany był z niskim poziomem stopy oszczędności w krajach rozwiniętych, która została spowodowana przez zaniżone stopy procentowe banków centralnych 58. Wpływ kryzysu finansowego na sytuację poszczególnych krajów Unii Europejskiej jest bardzo zróżnicowany. Wśród ekonomistów niemieckich króluje przekonanie, że przyczyną powstania kryzysu zadłużenia państw strefy euro, był wybuch globalnego kryzysu finansowego w USA 59. Istnieje również inny pogląd, iż kryzys strefy euro może być spowodowany błędną konstrukcją UGW oraz samej waluty euro, jako głównej przyczyny 53 Rymarczyk J., 2010: Globalny kryzys finansowy, [w:] Między kryzysem a współ- pracą gospodarczą, red. M. Lasoń, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków, s Firlej K. A., 2011: Źródła i przebieg Płowiec U., 2009: Kilka refleksji o przyczynach i możliwych skutkach światowego kryzysu finansowo gospodarczego, Studia ekonomiczne nr. 3-4(LXII-LXIII), s Hołubowicz Ł., 2011: Monetarne i prawne przyczyny światowego kryzysu finansowego w latach , Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku nr. 9, s Hołubowicz Ł., 2011: Monetarne i s Roczny raport Banku Rozrachunków Międzynarodowych z 29 czerwca 2009 roku, 59 Wittmann W., 2011: Super-Krise. Die Weltwirtschaftsblase platzt,

15 kryzysu zadłużeniowego strefy euro po 2009 roku 60. Uwaga jednak zostanie skupiona wyłącznie na wpływie kryzysu finansowego mającego miejsce w Stanach Zjednoczonych w 2007 roku, który w istotny sposób przyczynił się do problemów państw UE. Jako jedną z głównych przyczyn kryzysu był brak odpowiedniej dyscypliny finansów publicznych oraz nie stosowanie przez Komisję Europejską sankcji wobec krajów nie przestrzegających tej dyscypliny 61. Tendencje te pogłębiły w znaczący sposób kryzys strefy euro przez 62 : zmuszenie przez światowy kryzys finansowo-gospodarczy zwiększenia wydatków rządów państw w celu ratowania banków ( w RFN w okresie przeznaczono 480 mld euro), przyczyniając się do zburzenia stabilności finansowej, prowadząc do bankructwa wielu banków europejskich, ujawnienie się w strefie euro nierówności deficytów w bilansie płatniczym, przyczyniło się do wzrostu zadłużenia zagranicznego krajów PIIGS, zastosowanie restrykcyjnych programów oszczędnościowych w poszczególnych krajach strefy euro - głownie w Grecji, Portugalii, Irlandii, doprowadzając do zaistnienia w tych krajach recesji przy wysokim poziomie zadłużenia. Podobna sytuacja miała miejsce w Hiszpanii, Włoszech, Francji. Przełom roku 2009/2010 był okresem ukształtowania się kryzysu strefy euro, który stwarzał istotne problemy dla krajów strefy euro, jak również w spójności i funkcjonowaniu UE Cziomer E., 2013: Rola Niemiec w kryzysie strefy euro po 2009 roku, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp.z.o.o.-oficyna Wydawnicza AFM, Kraków, s Czykier-Wierzba D., 2012: Ekonomiczne i społeczne skutki kryzysu w krajach członkowskich unii Europejskiej w sposoby ich ograniczania, Zarządzanie i Finanse nr. 2/1, s Cziomer E., 2013: Rola Niemiec s Kraciuk J., 2013: Kryzys finansowy strefy euro, Optimum. Studia Ekonomiczne nr. 4, s

16 3. Analiza polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego w latach Działania EBC w pierwszej fazie kryzysu Od roku 1999, to jest od powstania EU polityka pieniężna prowadzona jest przez Europejski Bank Centralny oraz banki centralne krajów, które nie zależą do strefy euro 64. W rozdziale tym zostanie ukazana realizacja polityki EBC w czasie kryzysu finansowego w latach Rysunek 1. Dostarczanie płynności przez Eurosystem za pomocą podstawowych (MRO) oraz dłuższych (LTRO) operacji refinansujących, (mld euro) Źródło: EBC ( Wybuch paniki na rynku międzybankowym w USA w roku 2007, doprowadził do zaprzestania na nim działalności pożyczkowej prowadząc do zamrożenia międzynarodowego rynku finansowania hurtowego 65. Większość banków strefy euro finansowała się na tym rynku, dlatego też EBC podjął natychmiastowe działania 66 : 9 sierpnia 2007 roku zwiększył przy pomocy dodatkowej operacji otwartego rynku rozmiary płynności na międzybankowym rynku pieniężnym unii monetarnej o 94,8 mld euro. (operacja dostrajająca typu overnight), W kolejnych miesiącach kontynuował działalność wprowadzając podstawowe (MRO) i dłużne (LTRO) operacje refinansujące, zmieniając stopniowo proporcje w ich wykorzystaniu (rys. 2), W grudniu 2007 roku uruchomił w porozumieniu z Fed-em linię swapową, dzięki której udostępniał płynność w dolarach USA, W kwietniu 2008 roku wprowadził zasilające operacje otwartego rynku LTRO o sześciomiesięcznych terminach zapadalności (nowe instrumenty EBC). 64 Polański Z., 2014: Pierwsza faza kryzysu w unii Europejskiej lata , [w:] Kryzysy i polityka stabilizacyjna w Unii Europejskiej, red. P. Albiński, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa, s Tamże, s Tamże, s

17 Rysunek 2. Inflacja w strefie euro (HICP, metoda rok do roku ) i czynniki bezpośrednio ją kształtujące, (w % i punktach procentowych) Źródło: EBC ( Początkiem roku 2008, w wyniku wysokich podwyżek cen surowców, inflacja uległa znacznej podwyżce. Średni poziom inflacji HICP w 2008 roku wynosił 3,3 %. Do tego zjawiska najbardziej przyczynił się wzrost cen energii oraz pozostałych surowców oraz żywności (tab. 6). Poziom HCPI osiągnął najwyższy poziom w roku 2008 w czerwcu i lipcu, oscylując na poziomie 4 %, a tym samym przekraczając ustalony przez EBC próg inflacyjny (rys. 3). Tabela 1. Zmiany cen składowych wskaźników HICP w latach (średnioroczne zmiany procentowe) HICP Energia Żywność nieprzetworzona Żywność przetworzona Dobra przetworzone nie energetyczne Usługi Źródło: Twarowska K., 2011: Realizacja celu inflacyjnego w polityce pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego w latach , [w:] Gospodarka i polityka makroekonomiczna strefy euro w latach Skutki kryzysu i słabości zarządzania, red. B. Muchy - Leszko, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s W wyniku utrzymywania się zagrożenia inflacyjnego, Rada Zarządzająca podjęła decyzje o podniesieniu stóp procentowych mające miejsce w czerwcu 2007 roku, jak i w lipcu 2008, dając łącznie 50 punktów bazowych 67 (tab.1). EBC sformułował metody stabilizowania rynku finansowego, różniące się od metod Fed. 67 Jurkowska-Zeidler A., Rola Europejskiego Banku Centralnego w zapewnieniu bezpieczeństwa jednolitego rynku finansowego Unii Europejskiej [w:] P. Karpuś, J. Węcławski red. Rynek, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Nr 548, Ekonomiczne problemy usług Nr 38, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009, s

18 Tabela 2. Zmiany stóp procentowych EBC w latach Obowiązuje od: 14 marca 13 czerwca Oprocentowanie depozytów Stopa procentowa Zmiana* (%) Stopa głównych operacji refinansowych Stopa procentowa Zmiana* (%) Oprocentowanie kredytów Stopa procentowa Zmiana* (%) lipca 8 października 15 października 12 listopada 10 grudnia stycznia 11 marca 8 kwietnia 13 maja *Zmiany stóp procentowych w punktach procentowych. Źródło: ECB, Statistics Pocket Book, s Kolejne działania jakie podjął Europejski Bank Centralny miały miejsce w październiku Wówczas EBC zdecydował się na niestandardowe działania, których celem było ograniczenie wahań stopy procentowej typu overnight. Standardowe instrumenty EBC były nieskuteczne. Podjęto rozwiązania o charakterze interwencyjnym, wśród których były 68 : Enhanced credit suport pakiet instrumentów, mających na celu zwiększenie płynności banków, jak i usprawniających działanie rynków pieniężnych; Securities Markets Programme- program stabilizujący wtórne rynki dłużne papierów wartościowych; Enhanced credit support tworzyły narzędzia skierowane na banki, prowadząc do poprawy dostępności kredytów dla gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Pakiet ten obejmował pięć różnych zakresów usprawnień 69 : 1. Zwiększenie terminu zapadalności długoterminowych operacji otwartego rynku LTRO 28 z 3 do 6 a w końcu do 12 miesięcy, w celu zmniejszenia niepewności banków co do dostępności kredytów na długie terminy oraz umożliwienie utrzymania stopy procentowej na jak najniższym poziomie. Prowadziło to do zredukowania nie dopasowań terminów zapadalności aktywów i wymagalności pasywów, jak i kontynuacji akcji kredytowej na rzecz klientów. Zaczęto dostrzegać nadmiar płynności w bankach, które lokowano w formie depozytów w krajowych bankach centralnych. 2. Wprowadzenie stałej stopy procentowej dla każdych operacji refinansujących, prowadząc tym samym do nieograniczonego dostępu przez banki do płynności po koszcie równym stopie refinansowej EBC. Procedura ta zakładała pełny przydział środków, prowadząc do zwiększenia skuteczności polityki pieniężnej w warunkach niefunkcjonującego rynku międzybankowego. 3. Poszerzenie listy zabezpieczeń akceptowanych w operacjach otwartego rynku. Wartość nominalna wzrosła do poziomu 130 % PKB strefy euro. Nastąpiło zwiększenie 68 Kochaniak K., 2012: Polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego w latach , nr 3(31), s Tamże, s

19 znaczenia prywatnym papierom wartościowym. Powyższe rozwiązanie miało na celu złagodzenie zapotrzebowania banków na płynności w obliczu kryzysu zaufania na rynku międzybankowym. 4. Zabezpieczenie płynności instytucji kredytowych w walutach obcych, dzięki zawieraniu przez EBC umów walutowych. 5. Wprowadzenie CBPP - Covered Bonds Purchase Programme bezwarunkowy, bezpośredni zakup na rynku pierwotnym i wtórnym obligacji banków wyemitowanych na okres dłuższy niż operacje refinansowe. Celem było pobudzenie rynku dłużnych papierów wartościowych oraz utrzymanie podaży kredytów na rzecz sektora niefinansowego na niezmiennym poziomie. Program CBPP jest uzupełnieniem wszystkich wyżej opisanych działań. Z rys. 4 wynika, że działania EBC w stosunku do innych głównych banków centralnych, było opóżnione. EBC czekał aby obniżyć swoje stopy procentowe, pozwalając nawet do ich podwyższenia. Takie działania świadczą o tym, że EBC w pierwszej fazie kryzysu zrealizował przede wszystkim politykę inflacyjną unii. Analizując literaturę przedmiotu można doszukać się stwierdzenia, iż polityka pieniężna była wówczas prowadzona dwutorowo. A więc EBC uniezależnił poprzez dysponowanie instrumentarium, wielkość operacji otwartego rynku skierowanych na dostarczanie płynności sektora bankowego od polityki stopy procentowej 70. Rysunek 3. Podstawowe stopy procentowe wybranych banków centralnych świata, Źródło: Polański Z., 2014: Pierwsza faza kryzysu w unii Europejskiej lata , [w:] Kryzysy i polityka stabilizacyjna w Unii Europejskiej, red. P. Albiński, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa, s. 73. Bankructwo amerykańskiego banku inwestycyjnego Lehman Brothers w dniu 15 września 2008 roku prowadząc do fatalnych skutków w tym tendencji recesyjnych, spowodowało, że EBC podjął działania zdecydowanej polityki antykryzysowej. Działanie to było czymś zupełnie nowym dla EBC, ponieważ do tej pory skupiał się na polityce antyinflacyjnej. Dzięki temu inflacja w strefie euro w końcu zaczęła ulegać spadkowi (rys.5). 70 Polański Z., 2014: Pierwsza faza s

20 Rysunek 4. Stopy procentowe EBC a stopy międzybankowego rynku pieniężnego (%) Źródło: EBC ( EBC po raz pierwszy od momentu zaistnienia kryzysu zaczął obniżać stopy procentowe. Przebieg działań związanych z obniżką stóp procentowych prezentuje się następująco 71 : Pierwsza obniżka dotyczyła stóp od operacji banku centralnego na koniec dnia (obniżka stopy depozytowej do 2,75%, obniżka stopy kredytowej do 4,75 %). Zmiana podstawowej stopy procentowej do 3,75 %. Eurosystem zmienia sposób ustalania stóp zwrotu w ramach operacji refinansujących. Do tej pory Eurosystem posługiwał się przetargami o zmiennej stopie procentowej. Jednak Eurosystem zaczyna stosować przetargi o stałej stopie procentowej. Zmiana była zapoczątkowana tym, że EBC dążył do zmniejszenia niepewności, co do wysokości stopy po jakiej banki uzyskują płynność w Eurosystemie. Październik EBC podwyższa oprocentowanie depozytów o 50 p.b i tyle samo obniża stopę procentową od kredytów, powodując zawężenie przedziału wahań stóp overnight (O/N) na rynku lokat międzybankowych i punktów procentowych (2,75%- 4,75) do jednego p.p (3,25%-4,25%). Styczeń 2009 wycofanie się EBC z rozwiązania z października 2008 roku, powracając do poprzedniego pasma wahań o szerokości dwóch p.p, przyczyniając się do obniżki stóp na międzybankowym rynku pieniężnym strefy euro. Połowa listopada zredukowanie przez EBC podstawowej stopy procentowej do 3,25 %, obniżając stopy depozytowe i kredytowe o ten sam poziom czyli o 50 p.b. w wyniku licznych obniżek podstawowa stopa procentowa wyniosła 1 %, stopa depozytowa 0,25% a kredytowa 1,75% Działania EBC w drugiej fazie kryzysu Pod koniec roku 2009 EBC zaczął wycofywać się z niektórych działań należących do niestandardowych, które były wdrożone w walce z kryzysem. W wiele dziennikach 71 Polański Z., 2014: Pierwsza faza s

21 pojawiały się informacje, że kryzys finansowy dobiega końca. Można wyróżnić kilka zdarzeń, które faktycznie przemawiały za ustającym kryzysem finansowym 72 : wzrost produkcji w Stanach Zjednoczonych w roku 2009, banki centralne krajów rozwiniętych dokonały podniesienia stóp procentowych, Fed zaczął wycofywać się z antykryzysowych programów, powracając do nich sporadycznie. Niemniej jednak, jak pisze Z. Polański globalny kryzys nie został pokonany, lecz zaczął przybierać postać fiskalną. Przebieg kryzysu strefy euro w okresie od 2010 roku oraz zastosowanie wszelkich środków w walce z tym zjawiskiem najbardziej wiązały się z trudną sytuacją Grecji. EBC wyraził chęć pomocy, dopiero po kompromisach władz strefy euro. Analiza sytuacji Grecji dotkniętej problemami finansowymi, wymaga osobnej analizy ze względu na obszerność tematu, dlatego zostanie tutaj pominięta. Jednak warto zaznaczyć, że EBC po raz pierwszy w swojej historii przychylił się do udzielenia pomocy jednemu z członków unii monetarnej, a nie skupił się na całej strefie euro 73. Rysunek 5. Efektywny nominalny i realny kurs euro, (I kw. 1999=100) Uwaga: (1) wzrost oznacza aprecjację, spadek deprecjację, (2) kursy efektywne zostały obliczone w stosunku do walut 20 krajów, głównych partnerów handlowych strefy euro; średnie miesięczne, (3) ostatnia obserwacja odnosi się do czerwca 2013 r. Źródło: EBC ( Konsekwencją problemów fiskalnych państw strefy euro było osłabianie kursu euro od 2009 roku głownie do dolara i franka szwajcarskiego (rys.6). W kwietniu 2010 roku agencja Standard & Poor s zmniejszyła rating greckich obligacji do poziomu BB+ 74. Działanie to wiązało się z tym, że EBC nie mógł ich wykorzystywać podczas operacji. W roku 2010 w odpowiedzi na problemy fiskalne, oraz aby zapobiec dalszemu spadkowi cen obligacji państw strefy euro wprowadzono Securities Markets Programme (SMP). Program polegał na skupie obligacji tych państw strefy euro, których dług okazał się najmniej sprzyjający wśród 72 Polański Z., 2014: Druga faza s Tamże, s Benedyk M, 2013: Polityka pieniężna s

22 inwestorów. W ciągu kolejnych 2 lat funkcjonowania SMP zostało zakupionych obligacji na wartość 200 mld euro (tab. 4). 75 Tabela 3. Obligacje zakupione przez EBC w ramach SMP (stan na 31 grudnia 2012 r.) Państwo emitent Wartość zakupionych obligacji Nominalna (mld euro) Księgowa (mld euro) Irlandia 14,2 13,6 4,6 Grecja 33,9 30,8 3,6 Hiszpania 44,3 43,7 4,1 Włochy 102,8 99,0 4,5 Portugalia 22,8 21,6 3,9 Suma 218,0 208,7 4,3 Źródło: Europejski Bank Centralny: Średni czas do zapadnięcia obligacji (lata) Działania EBC, dotyczące zakupu obligacji państw członkowskich strefy euro, były przełomem w polityce pieniężnej prowadzonej przez EBC. Do tego momentu EBC wpływał wyłącznie w sposób pośredni (przyjmował obligacje jako zabezpieczenie pożyczek). EBC nie do końca popierał powiązania polityki pieniężnej z polityką fiskalną 76. Mimo rozpoczęcia programu SMP, bilans EBC w okresie utrzymywał się na dość stabilnym poziomie (rys. 7). Rysunek 6. Suma aktywów Europejskiego Banku Centralnego w latach (w mln euro) Źródło: Europejski Bank Centralny W kwietniu i lipcu 2011 roku EBC podejmuje decyzję o podwyżce stóp procentowych (rys.9). Jednak nie wszystkie systemy bankowe europejskich państw były odpowiednio przygotowane na tego typu zmiany polityki. Banki niektóre swoje aktywa wyceniają według aktualnych cen rynkowych. W momencie spadku cen obligacji włoskich i hiszpańskich banki, które posiadały te obligacje zaczęły wykazywać straty 77. W 2011 roku banki w Hiszpanii i we Włoszech zostały dotknięte odpływem depozytów, co w konsekwencji doprowadziło do 78 : spadek salda Banku Hiszpańskiego o ok. 400 mld euro, Banku Włoch o 300 mld euro doprowadzającego do utrudnienia tym bankom finansowania swoich aktywów - połowa 2011-połowa 2012, 75 Benedyk M, 2013: Polityka pieniężna s Tamże, s Benedyk M, 2013: Polityka pieniężna s Tamże, s

23 dwutorowego działania EBC: cofnięcia podwyżki stóp procentowych a następnie w listopadzie i grudniu 2011 roku obniżenia stóp procentowych, kolejnej obniżki stóp procentowych, poziom stóp DF w 2013 r. wynosi 0%, MRO 0,5%, MLF 1% - w lipcu 2012 i maju 2013, zaoferowania przez EBC bankom dwukrotnie trzy letnią LTRO. Rysunek 7. Stopy procentowe EBC a stopy międzybankowego rynku pieniężnego, (%) Uwaga: ostatnia obserwacja odnosi się do 31 lipca 2013 r. Źródło: EBC ( Wyżej wymienione działania EBC wskazują na odstąpienie z przedkryzysowym modelem polityki pieniężnej. Bank Centralny zaczyna być postrzegany jako pożyczkodawca ostatniej instancji, troszczący się o poziom inflacji 79. Decyzje EBC można uznać, że miały na celu pomoc w walce z trudnościami fiskalnymi państw strefy euro. W momencie podjęcia decyzji ekspansywnych wskaźniki HICP przekroczyły cel inflacyjny EBC. Analizując wykres 9 można zauważyć, że agregat M3 ulegał spadkowi na przełomie roku Można zatem w jakimś stopniu usprawiedliwić działania EBC. Niestety kolejne lata spowodowały wzrost o ok. 2-4 % rok do roku. 79 Tamże, s

24 Rysunek 8. Roczne zmiany agregatu M3 strefy euro w latach Źródło: Europejski Bank Centralny. Kończąc rozważania na temat działań EBC w drugiej fazie kryzysu, należy wspomnień o powiększeniu się wartości bilansu EBC (rys. 10.) Jak wynika z rys. 10 suma bilansowa EBC przed rokiem 2008 wahała się pomiędzy 10% a 15 % PKB strefy euro. Następne działania podjęte przez EBC doprowadziły do jego wzrostu już do 30 % PKB. Na wykresie można zauważyć, że w połowie 2012 roku aktywa EBC wynosiły 10 % aktywów całego sektora finansowego strefy euro. Rysunek 9. Suma bilansowa EBC jako część PKB państw strefy euro i jako część aktywów instytucji pieniężnych i finansowych strefy euro w latach Źródło: Europejski Bank Centralny. EBC nie przyczynił się znacząco do wzrostu inflacji w strefie euro. Dodatkowo od połowy roku 2012 EBC zaprzestał aktywnego inwestowania w gospodarkę strefy euro. Większość banków dokonało spłaty części swoich zobowiązań, część obligacji EBC pozostały wykupione przez emitentów. Dlatego też suma aktywów EBC uległa spadkowi o około 800 mld euro od punktu najwyższego Benedyk M, 2013: Polityka pieniężna s

25 3.3. Koncepcja unii bankowej W raporcie opublikowanym przez Parlament Europejski unia bankowa definiowana jest jako część zintegrowanych ram finansowych oraz jest odpowiedzią na powtarzające się kryzysy finansowe i gospodarcze 81. Koncepcję budowy unii bankowej stworzono w wyniku potrzeby dokonania radykalnej reformy, zmierzającej do wyeliminowania wszelkich niedociągnięć w regulacjach i nadzorze. W opinii Komicji Europejskiej wybuch obecnego kryzysu finansowego ukazał, iż wyłączna koordynacja działań między krajowymi organami nadzoru, jest nie do końca satysfakcjonująca a tym samym nie wystarczająca 82. Zatem wymagane jest utworzenie wspólnego procesu decyzyjnego, co za tym idzie fragmentacja sektora bankowego powodująca osłabienie homogenicznego rynku usług finansowych oraz ograniczająca wpływy polityki pieniężnej na gospodarkę realną strefy euro 83. W wyniku powyższych zastrzeżeń podjęto decyzję o konieczności utworzenia unii bankowej. Unia bankowa zaliczana jest do jednych z najważniejszych zmian zachodzących w modelu nadzorczym UE 84. Obejmuje ona wyłącznie kraje ze strefy euro (17 krajów członkowskich). Unia bankowa powinna być elementem Unii Gospodarczej i Walutowej, oraz uzupełniać rynki wewnętrzne. Wprowadzenie unii bankowej należałoby rozpatrywać w kontekście długofalowego procesu integracji rynków finansowych w UE, jak i stopniowego kształtowania regulacji unijnych 85. Ma ona na celu ograniczenie ryzyka kryzysów bankowych, oraz aktywny udział w pokonaniu współzależności pomiędzy długiem bankowym a długiem państwowym, jak i przywrócenie zaufania do wspólnej waluty 86. Główną przyczyną powstania tej instytucji był wybuch kryzysu zadłużenia w strefie euro. Istotne założenie unii bankowej dotyczy obowiązkowego uczestnictwa krajów, które należą do strefy euro 87. Natomiast kraje, które są po za zasięgiem strefy euro, mogą przyłączyć się jako członek stowarzyszony. Jednak takie kraje, nie mogą korzystać w całości z mechanizmów stabilności, ponieważ pełne kompetencje EBC posiada wyłącznie dla krajów strefy euro 88. Pierwszą koncepcje unii bankowej zaproponował J.M Barroso na posiedzeniu Rady Europejskiej. Przełomowe zdarzenie podczas walki z kryzysem finansowym, który w latach przerodził się w kryzys zadłużeniowy miało posiedzenie Rady Europejskiej w okresie grudnia. Wówczas został wprowadzony raport Hermana Van Rompuy a, stworzony razem z przewodniczącymi Komisji Europejskiej i Eurogrupy, prezesem EBC, Szpringer Z, 2013: Unia bankowa, BAS BIURO ANALIZY SEJMOWYCH nr 8(145), s Tamże, s Hryckiewicz A, Pawłowska M. 2013: Czy nadzór spełni swoje zadanie? Zmiana w nadzorze finansowym w Europie oraz ich konsekwencje dla Polski, Materiały i Studia NBP Warszawa, zeszyt nr 289, s Grosse T. G., 2013: Dylematy unii bankowej, Analiza natolińska 2/60, s Szpringer Z, 2013: Unia bankowa s Hryckiewicz A, Pawłowska M. 2013: Czy nadzór spełni s Groszek, M., Kwaśniak, W., Raczko, A., Unia Bankowa skutki dla UE, strefy euro i Polski, Zeszyty Bre Bank CASE, Warszawa 25