PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLI 1997

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLI 1997 WIOSENNY WZORZEC SKŁADU GATUNKOWEGO TRZMIELI (BOMBUS LATR.) NA RÓŻNYCH ROŚLINACH A n d r z e j R u s z k o w s ki, IM a r i a Z a d u rai, Mieczysław Biliński, Janina Gosek, Krystyna Kaczmarska instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddzial Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 1, Puławy Streszczenie Na podstawie obserwacji trzmieli, oblatujących poszczególne gatunki roślin wiosennych w Puławach (w okolicach parku pałacowego) w latach oraz w niektórych innych miejscowościach, opracowano wzorzec składu gatunkowego trzmieli na każdej z tych roślin (osobno dla kwietnia, maja i czerwca), z którym można porównywać skład gatunkowy trzmieli z innych miejscowości i lat, w celu stwierdzenia jakie gatunki trzmieli dominują w danej miejscowości, lub w jakim kierunku zmienia się skład fauny trzmieli w miejscowościach, w których skład ten badany już był wcześniej. Wzorzec ten obejmuje 68 gatunków roślin. Badania potwierdziły potencjalne znaczenie trzmieli dla zapylania drzew i krzewówowocowych: trzmiela drzewnego - B. hypnorum (L.) głównie dla agrestu i czereśni, a trzmiela ziemnego - B. terrestris (L.) i gajowego - B. lucorum (L.) - głównie dlajabloni i porzeczki czarnej. Słowa kluczowe: trzmiel, monitoring, zapylanie, sad, jagodnik. WPROWADZENIE Trzmiele mają ogromne znaczenie jako owady zapylające, a liczebność ich maleje i jest bardzo różna w różnych rejonach. Poszczególne gatunki trzmieli różnią się także potrzebami pokarmowymi i znaczeniem gospodarczym, oblatując często zupełnie odmienne gatunki roślin. Poznanie typowego składu gatunkowego trzmieli w jednej jakiejś miejscowości i czasie, oblatujących poszczególne gatunki roślin, wnożliwiłoby uzyskanie swego rodzaju "składu wzorcowego" (ustalonego osobno dla każdego gatunku rośliny i dla każdego miesiąca), z którym można by porównywać składy gatunkowe z innych miejscowości lub lat. Celem obecnej pracy było ustalenie takiego składu wzorcowego dla miesięcy wiosennych: kwietnia, maja i czerwca. Porównując z nim skład gatunkowy trzmieli z tego samego gatunku rośliny i tegoż miesiąca, ale z innej miejscowiści, można ocenić różnice między miejscowościami odnośnie dominacji poszczególnych gatunków trzmieli - co 43

2 może pomóc we właściwej rejonizacji zapylanych przez nie upraw nasiennych czy owocowych. Porównując zaś składy z innych dziesięcioleci można zorientować się w kierunku zachodzących zmian, i w tym, które z gatunków trzmieli są najbardziej zagrożone wytępieniem, a więc wymagają szczególnej ochrony. Poznanie typowego składu gatunkowego trzmieli na różnych roślinach pozwala również na orientację, które gatunki trzmieli odegrać mogą największą rolę w zapylaniu poszczególnych upraw, co próbowaliśmy już ustalić we wcześniejszych pracach (Ruszkowski 1968abc, 1969abcde, 1970abc, 1971, 1974; Ruszkowski, Biliński 1968ab, 1970; Ruszkowski, Żak 1969; Biliński 1970,1977; Sowa i in. 1974), ale co podlega tu dodatkowej weryfikacji. Ogólny skład gatunkowy trzmieli w poszczególnych miesiącach lat na badanym terenie podany został w pracy Ruszkowski i in. 1981, ale bez podziału na oblatywane gatunki roślin. METODYKA Wzorcowy skład gatunkowy trzmieli opracowano głównie na podstawie obserwacji i odłowów trzmieli zebranych w latach w Puławach w parku pałacowym i jego sąsiedztwie, na marginesie innych tematów prowadzonych wówczas przez A. Ruszkowskiego i M. Zadurę w Laboratorium Ochrony Roślin łung. Wzorzec ten opracowano osobno dla kwietnia, maja i czerwca (tab. l), a następnie uzupełniono go innymi gatunkami roślin z tychże miesięcy obserwowanymi w innych miejscowościach lub latach (tab. 2). Na podstawie okazów zebranych i obserwowanych na danym gatunku roślin ustalono procentowy skład gatunkowy trzmieli (zaokrąglając procenty do liczb całkowitych), za dominujące uznając te gatunki trzmieli, których udział w oblocie danej rośliny wynosił co najmniej 10,5%. Trzmiele podzielono na 3 grupy: T - długojęzyczkowe (d): B. hortorum (L.), B. ruderatus (F.) - symbol H i B. subterraneus (L.) - symbol U; 11- średniojęzyczkowe (s): B. eon/usus Schenck - symbol C, B. pascuorum Scop. - symbol A, B. ruderarius Mull. - symbol D, B. sylvarum (L.) - symbol S, B. veteranus (F.) - symbol E, B. muscorum (F.) - symbol M ib. humi/is lll. - symbol V; III- krótkojęzyczkowe (k): B. lapidarius (L.) - symbol L, B. terrestris (L.) i B. lucorum (L.) - symbol T, B. hypnorum (L.) - symbol Y i B. pratorum (L.) - symbol R. W tekście przy omawianiu dominacji trzmieli posługiwać się będziemy wyłącznie symbolami gatunków trzmieli. 44

3 B. terrestris i B. lucorum potraktowane zostały łącznie (T), podobnie jak B. hortorum ib. ruderatus (H), gdyż gatunki te w obserwacjach są bardzo trudne do rozróżnienia, a oblatują raczej te same gatunki roślin. Środowisko parku puławskiego wydaje się zbliżone do dawnych stosunków florystycznych znacznej części Polski (wyjąwszy tereny zwartych lasów iglastych, gór, bagien, natomiast bardzo odbiega od terenów wylesionych, zestepowionych i poddanych intensywnej monokulturowej uprawie roli lub silnie uprzemysłowionych), z tym, że zostało ono wzbogacone licznymi roślinami uprawnymi, ozdobnymi i zielarskimi. WYNIKI W latach wiosną dominowały w Puławach w okolicy parku (tab. 1): B. pascuorum (głównie na Pulmonaria, Pu/satilla, Galeobdolon, Ajuga, Symphytum, Anchusa, Trifolium pratense), B. hypnorum (głównie na Sa/ix, Ribes grossu/aria, Spiraea, Cerasus avium, Cotoneasler, Plantago, Rosa), B. terrestris i B. lucorum (głównie na Corydalis, Ribes nigrum, Malus, Aescu/us, Lupinus, Papaver, Aruncus), mniej i dopiero od maja - B. horlorum i B. ruderatus (głównie na Corydalis, Lamium maculatum, Weigela, Delphinium i Digitalis), B. lapidarius (głównie na Chelidonium, Aesculus, Caragana, Allium fistulosum i Cenlaurea cyanus), B. ruderarius (w czerwcu, głównie na Leonurus) i B. pralorum (głównie na Pulmonaria, Lamium maculatum i Chelidonium). Rośliny wiosenne można podzielić na 7 podstawowych typów (grup - liczby rzymskie) i liczne podgrupy (liczby arabskie) w zależności od dominacji oblatujących je trzmieli: l - tylko długojęzyczkowych l - H (d): idelphinium, Digitalis); 11- długojęzyczkowych i krótkojęzyczkowych (dk): l - HT (Hyacinthus), 2 - HTYR (Weigela); III - długo- i średniojęzyczkowych (ds): 1 - HA (Trifolium pratense, Sa/via ojjicinalis, Galeobdolon), 2 - HAD (Lamium a/bum); TV - długo-, średnio- i krótkojęzyczkowych 1- HADY (Echium, Symphytum), 2 - HADT (Medicago), 3 - HADTY (Glechoma), (dsk): 4 - HAL (Nepela grandiflora, Sa/via pratensis), 5 - HA DL (Anthy/lis), 45

4 6 - HALT 7-HAR 8-HATR 9-HAYR 10 - HALYR 11 - HATY (Caragana, (Staehys (Lamium (Pulmonaria), v - tylko średniojęzyczkowych l-ad Ajuga), silvaticay; (Chelidonium ), maculatumy. (Corydalis, Ribes aureum); (Leonurus); (s): VI - średnio- i krótkojęzyczkowych (sk): l - A Y (Rubus idaeus, Pulsatilla, Lycium, Sa/via verticillata), 2 - A YR (Scrophularia, Atropa, Symphoricarposi, 3 - AL (Anchusa), 4 - AL Y (Cerinthe, Chamaeneriom. 5 - A TY (Malus), 6 - A TYR (Ribes nigrum, R. grossulariai, 7 - ALTYR (Cerasus avium), 8 - ADL (Lotus, Onobrychis), 9 - ADLT (Lupinus polyphyllus, Gaillardiai, 10 - ADLY (Phlomis), 11 - D5L (Stachys recta), 12 - DLY (Philadelphus); VII - tylko krótkojęzyczkowych (k): l - Y (Spiraea media, S. chamaedrifolia, Rosa, Cotoneaster, Plantago media, P. lanceolata, Hypericum), 2-TY (Sa/ix, Spiraeajaponica, S. bumalda, Aruncus. Tilia platyphyllos ), 3 - LY (TWa rubra), 4-LYR 5 - L 6 - LT (Sisymbrium ), (Allium fistulosum, Centaurea cyanus), (Aesculus octandra, Robinia, Papaver, Lamium purpureum), 7 - T (Aesculus hippocastanum, Narcissus, Lupinus luteusi. Widać wyraźnie, że różne grupy roślin mają różny skład gatunkowy trzmieli, na co z pewnością przede wszystkim wpływa głębokość położenia nektaru w odwiedzanych kwiatach, 46

5 Tabela 1. Wiosenny wzorcowy skład gatunkowy trzmieli (w %)1 na różnych roślinach w Puławach w latach (obserwowali A. Ruszkowski i M. Zadura) The spring standard percentagę of bumblebee species on different plant species at Puławy in the years (observers: A. Ruszkowski and M. Zadura) Miesiąc, roślina n 2 Gatunki trzmieli soecies ot Bombuł Month and plant species H U A D S M L T Y R IV. KWIECIEŃ - APRll Corydalis solida Sm. dsk Ribes nigrum L. sk Pulsatilla vu/garis Mili. sk Pu/monaria obscura Dum. sk Ribes grossu/aria L. sk Cerasus avium (L.) sk Sa/ix k V. MAJ - MAY Pu/monaria obscura Dum. ds Ga/eobd%n lute um Huds. ds Lamium album L. ds Caragana arborescens Lam. dsk Ajuga rep/ans L. dsk Chelidonium maius L. dsk Ribes aureum Pursh. dsk G/echoma hederacea L. dsk Lamium macu/atum L. dk l Weige/a dk Lupinus polyphy/lus Ldl. sk l Syrnphytum officinale L.4 sk Ribes grossu/aria L. sk Ma/us domestics Borb. sk Ribes nigrum L. sk Spiraea chamaedrifolia L. k Spiraea media Schm. k Cerasus avium (L.) k Aescuius octandra L. k l Aesculus hippocastanum L. k VI. CZERWIEC - JUNE De/phinium hybridum hart. d Digitalis purpurea L. d Sa/via officina/is L. ds Trifolium pratense L. ds O O Lamium a/bum L. ds Sa/via pratensis L. dsk Nepeta grandif/ora M. B. dsk Anthyllis vulneraria L. dsk l O Echium vu/gare L. dsk Medicago media Pers.5 dsk Syrnphytum officinale L. dsk l 2 l Stachys si/vatica L. dsk Lamium macu/atum L. dsk

6 Tabela l c d Miesiąc, roślina n 2 Gatunki trzmieli - Soecies ot Bombu!f Month and plant species H U A D S M L T Y R Weige/a dk Leonurus eardiaea L.6 s Ph/omis tuberosa L. sk Anehusa otttctnstis L. sk cettntne minor L. sk Chamaenerion angustifo/ium L. sk Lyeium nsttmuonum MilI. sk Sa/via vertiei/lata L. sk O Rubus idaeus L. sk 305 O O 74 8 Scrophu/aria nodosa L. sk Symphoriearpos a/bus (L.) Blaze sk Atropa belladonna L. sk Chelidonium maius L. sk Lupinus polyphy/lus Ldl. sk Gaillardia aristata Pursh. sk Lotus eornieulatus L. sk Onobryehis vtcteetotts Scop. sk Stael)ys reeta L. sk Philade/phus eoronarius L. sk Allium fistu/osuml. k Centaurea eyanus L. k Robinia pseudaeaeia L. k Aeseu/us oetandra Morsh. k Papaver orientale L. k filia rubra DC. k Aruneus silvesterkost. k Tilia p/atyphy/los Scop. k Spiraea japoniea L. FJ k Cotoneaster bul/ata Bois. k Spiraea ehamaedrifo/ia L. k Plantago media L.s k Rosa polyantha S. et Z.9 k Hyperieum pertoratum L. k Odnośniki - Notes: 'O = 0,1-0,4<)010 l n _ liczba obserwowanych trzmieli - number ofthe observed burnble-bee individuals d - dominacja trzmieli długojęzyczkowych - domination of long-tongued bumble-bees (HU) s - dominacja trzmieli średniojęzyczkowych - domination of middle-tongued bumble-bees (CA DSEM V) k - dominacja trzmieli krótkojęzyczkowych - domination ofshort-tongued bumble-bees (LTVR) ) Symbole gatunków trzmieli - Symbol s of Bambus. pecie s: H - t. ogrodowy - B. bortorum (L.) + t. zlotopasy - B. ruderatus (F.) U - t. paskowany - B. subterraneus (L.) A-t. rudy - B. pascuorum Scop. D - t. rudonogi - B. ruderarius MUlI. S - t. rudoszary - B..sylvarum (L.) M - t. Mity - B. muscorum (F.) V-t. zmienny - B. humilis 111. L-t. kamiennik - B. lopidarius (L.) T - t. ziemny - B. terrestris (L.) + t. gajowy - B. lucorum (L.) y - t. drzewny - B. hypnorum (L.) R - t. leśny - B. prutorum (L.) "+ I%V 5 + Medioago falcota L. + M sativa L. 6+2%V 1+ Spiraea bun/a/da, + Plantago lanceolata L. 9 + Rosa canina L. 48

7 Tabela 2. Skład gatunkowy trzmieli (w %) na roślinach wiosennych nie występujących w składzie wzorcowym. The percentagę of bumble-bee species on the spring plant species, which not appeared in standard percentagę Miesiąc, roślina, miejscowość, lata n 2 Gatunki trzmieli - Species of Bombui Month, plant speclas. localiły, years H U A D S M L T Y R IV. KWIECIEŃ APRIL Primula elatior (L.) Grufb. Plebańska Góra Hyacinthus orientalis L. Puławy-Kępa Narcissus sp. Puławy-Kepa V. MAJ MAY Onobrychis viciaefolia Scop. Puławy-Górna Niwa Lamium purpureum L. Puławv-Bćrna Niwa VI. CZERWIEC JUNE Vicia vii/osa Roth. Wrocław-Swojec Sisymbrium sp. Łęka (pow. Puławy) Lupinus tutsus L. Woj szyn (pow. Puławy) Odnośniki - Notes: I (Ćwierzyk 1962) 2 3 jak w tab. 1 - as in the table 1 4 observ. A. Ruszkowski S leg. et observ. A. Ruszkowski, K. Kaczmarska, M. Biliński, J. Gosek, J. Woj daszka 6 leg., det. et observ. M. Biliński 7 leg. et observ. A. Ruszkowski, J. Gosek, K. Kaczmarska WNIOSKI 1. Rośliny wiosenne można uporządkować, w 7 grup i szereg podgrup, pod względem składu gatunkowego oblatujących je trzmieli, uzyskując wzorzec, z którym można później porównywać składy gatunkowe trzmieli na tychże gatunkach roślin w innych miejscowościach lub latach. 2. Bombus terrestris (L.) i B. lucorum (L.) mogą odgrywać większą rolę wiosną w zapylaniu jabłoni i porzeczki czarnej, a B. hypnorum (L.) - w zapylaniu czereśni i agrestu. 49

8 LITERATURA B i I i ń s k i M. (I 9 7 O ) - Wyniki obserwacji nad przegryzaniem kwiatów przez trzmiele - Bombus Latr. (Hym., Apidae). Pol. Pismo Entomol., 40(1): B i I i ń s k i M. (I ) - Oblot koniczyny czerwonej przez owady zapylające. Pol. Pismo Entomol., 47: R U S z k o w S k i A. (l a ) - Skład gatunkowy trzmieli - Bombus Latr. (Hym., Apidae) oblatujących dziko rosnące rośliny motylkowe. Pol. Pismo Entomol., 39(1): R u s z k o w s k i A. ( l b ) - Rośliny pokarmowe trzmiela parkowego - Bombus hypnorum (L.) i jego znaczenie gospodarcze. Pam.:Puł., 36: R u S z k o w s k i A. (l c ) - Rośliny pokarmowe trzmiela leśnego - Bombus pratorum (L.) ijego znaczenie gospodarcze. Pam. Pul., 36: R u s z k o w s k i A. (I d ) - Rośliny pokarmowe trzmiela rudego - Bombus agrorum (F.) i jego znaczenie gospodarcze. Pam. Pul., 37: R u S z k o w S k i A. ( e ) - Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze trzmieli z podrodzaju Subterraneobombus Vogt. Pam. Pul., 37: R u s z k o w s k i A. (I 9 7 I ) - Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze trzmiela ziemnego - Bombus terrestris (L.) i trzmiela gajowego - B. lucorum (L.). Pam. Pul., 47: R u s z k o w s k i A. ( ) - Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze niektórych trzmieli z podrodzaju Agrobombus Vogt. Pam. Pul., supl. 58:5-26. R u s z k o w s k i A., B i I i ń s k i M. (I ) - Trzmiele oblatujące wykę i inne rośliny strączkowe. Pam. Puł., 36: R u s z k o w s k i A., B i I i ń s k i M. (I 9 7 O ) - Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze trzmieli z podrodzajów Pomobombus Vogt i Corfusibombus BalI. Pam. Pul., supl. 37: R u s z k o w s k i A., Z a d u r a M., K a c z m a r s k ak. (I 9 8 I ) - Skład gatunkowy trzmieli - Bombus Latr. (Apidae, Hymenopterai w Puławach w latach 196 I Pol. Pismo Entomol., 51: R u s z k o w s k i A., Żak B. ( ) - Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze trzmieli z podrodzaju Hortobom bus VOg!. Pam. Pul., 37: Sowa S., Ruszkowski A., Biliński., Kosior A. (1974)- Liczebność i skład gatunkowy owadów zapylających koniczynę czerwoną w niektórych rejonach Polski w latach 1972 i Wstępne wyniki badań nad nasiennictwem koniczyny czerwonej. IUNG, Puławy:

9 TUE SPRING STANDARD OF TUE COMPOSITION OF BUMBLEBEE SPECIES (BOMBUS LAT R.) ON DIFFERENT PLANT SPECIES A. R u s z ko w s ki, IM. Z a d u rab M. B i I i ń s ki, J. Gosek, K. Kaczmarska Summary A standard composition of bumblebee species on different plant species during April, May and June was stated basing on the own observations on flower of 68 plant species at Pulawy (in environments of palace park) during the years and in some other localities. This standard composition was elahorated separately for each month and for each plant species. Bumblehee species compositions in other localities or in other years may be comparised with the standard composition. These investigations confirmed the potential importance of the bumblebees for pollination of fruit trees and fruit bushes: of Bombus hypnorum (L.) - mainly for Ribes grossularia and Cerasus avium and of B. terrestris (L.) and B. lucorum (L.) - mainly for Malus and Ribes nigrum, Keywords: Bombus, monitoring, pollination, orchard. 51