PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE TRZMIELE ŚLĄSKA GÓRNEGO I OPOLSKIEGO. Mieczysław Biliński, Andrzej Ruszkowski Oddział Pszczelnictwa ISK Puławy

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXXIV 1990 TRZMIELE ŚLĄSKA GÓRNEGO I OPOLSKIEGO Mieczysław Biliński, Andrzej Ruszkowski Oddział Pszczelnictwa ISK Puławy Andrzej Kosior Zakład Ochrony Przyrody PAN Kraków STRESZCZENIE Na Śląsku Opolskim (woj. opolskie) i Górnym (woj. katowickie) stwierdzono występowanie 18 gatunków trzmieli. W latach dominowały liczebnie: Bombus terrestris (L.), B. /ueorum (L.) i czasem B. lapidarius (L.). Subdominantami bywały oprócz nich także: B. sy/varum (L.), B. ruderarius (Miill.), B. hortorum (L.) i B. ruderatus (F.). Rzadziej występowały: B. paseuorum (Scop.), B. museorum (F.), B. humilis (JU.), B. veteranus (F.), B. pomorum (Pz.), B. eonfusus Schenck, B. distinguendus (Mor.), B. subterraneus (L.), a bardzo rzadko - B. soroeensis (F.), B. jonellus (K.) i B. hypnorum (L.). Zagęszczenie trzmieli wynosiło osobników na l ha koniczyny czerwonej i w połowie miejscowości Śląska Opolskiego było wystarczające dla uzyskania opłacalnych plonów nasion. Opolszczyzna jest więc potencjalnym rejonem nasiennym tej rośliny. Skład gatunkowy trzmieli wskazuje na dominację terenów o ubogiej florze, przy zachowaniu jednak na Opolszczyźnie także licznych środowisk o florze bogatej i zróżnicowanej. WSTĘP I METODYKA Ustalając skład gatunkowy i zagęszczenie trzmieli na terenie całego kraju (Ruszkowski i in ab; Sowa i in. 1989, 1990 ab, Biliński i in a b) zajęliśmy się w obecnej pracy terenem Śląska Górnego (woj. katowickie) i opolskiego (woj. opolskie). Tereny te badane były w początkach XX w. przez autorów niemieckich (Dittrich 1903, Scholz 1912, Torka 1927). W XIX zaś wieku Ducke (1898) badał sąsiednie tereny czeskiego Śląska (miejscowości: Opawa i Odry). Jedną też wzmiankę z 1965 r. o Bombus jonellus (K.) podają Dylewska i Zabłocki Badania własne prowadziliśmy tu w latach , 93

2 Ryc. l Rozmieszczenie miejsc badanych w latach The distribution of investigated ( ) localities KATOWICE - province: 1- Kosmolów. 2 - Bytom, 3 - Studzionka, 4 - Mszana. OPOLE.- province: 5 - Pilszcz, 6 - Bogdanowice, 7 - Opawica, 8 - Glubczyce, 9 - Zawiszyce, 10 - Babice, 11- Pawłowiczki, 12 - Ujazd, 13- Strzelce Opolskie, Sucha, 15 o Dobra, 16 - Lubrza, 17 - Łąka Prudnicka, 18 - Głuchołazy. 19 _. Stary Paczków, Kamienica, 21 - Gaworowice, Nysa, Wierzbie, Skarbiszow, 25 - Dobrzeń Wielki, 26 - Chróścicc, Wierzbka Górna, Łowkowicc. głównie na koniczynie czerwonej - w ramach tematu finansowanego częściowo przez JUNG - oraz raz w 1978 r. Metodykę stosowaliśmy taką samą jak w poprzednich pracach tego cyklu. Lokalizację dawnych punktów badań ustalaliśmy na podstawie niemiecko- -polskiego słownika miejscowości (R o s p o n d 1951). Miejscowości badane w latach zaznaczyliśmy na mapce (ryc. l). WYNIKI l. Skład gatunkowy trzmieli w różnych rejonach i okresach Najbogatszą faunę trzmieli obserwowano (Ducke 1898) w końcu XIX w. na czeskim Śląsku (tab. l). Występowało tu 17 gatunków trzmieli, z tego najliczniej: trzmiel ziemny-- Bambus terrestris (L.) i gajowy --- B. lucorum (L.), rudy - B. pascuorum (Scop.), rudoszary -- B. sylvarum (L.), zmienny - B. humilis (111.) i ogrodowy - B. hortorum (L.); raczej licznie: trzmiel różnobarwny - B. soroeensis (F.), leśny -- B. pratorum (L.), kamiennik -- B. lapidarius (L.) i rdzawoodwłokowy - B. pomorum (Pz.); a rzadko: trzmiel 94

3 Skład gatunkowy trzmieli w woj. katowickim i opolskim oraz na czeskim Śląsku przed 1927 r. Bumblebee species composition in provinces Katowice and Opole and also in Czech Silesia before year 1927 Tabela I Miejscowość Locality? Gatunki trzmieli -- Bumblebee species O J R Y T L D A M V S E El P C U I Ho KATOWICE: Gliwice) m Tarnowskie Góry) m Pietrowice ' (Racibórz) ITI ITI Racibórz) m m Racibórz+?- OPOLE: Głubczyce" Poborszów" (Kożle) Biała" (Prudnik) Strzeleczki" (Prudnik) Dębowiec- Wróblin- Proszków" (Opolt:) Brzeg" Kuźnica Katowska" (Brzeg) Namysłów+._-- Namysłów" I CZESK [ ŚLĄSK Czech Silesia: Opawa? I- ITI m ITI ITI X ITI X X ITI Odry" ITI ITI X ITI ITI X ITI m ITI - X ITI Grafenborg (ncar Jasenik)" Elbgrund" _Odnośniki Notes: l O - Bombus sorueen. is (F.).- trzrmel różnobarwny J.- 8. jonettus (K.) t. wrzosowiskowy R.- B. pratorum (L.) -- I. leśny y - - B. hypnorum (L.) t. drzewny T-B. terrestris (L.) _. t. ziemny + B. fucorum (L.) -- t. gajowy L B. lapidarius (l.)- t. kamiennik D.- B. ruderorius (Miill.)...- t. rudonogi A-B. pascuorum (Scop.) - L rudy M-B. muscorum (F.) - t. żółty V - B. humilis (JII.) t. zmienny 2 W nawiasie dawny powiat - In parenthesis the former distrier 3 Scholz 1912 Dittrich 1903 ' Torka 1926 S-B. sylvarum(l.) - t. rudoszary r ---B veteranus (F., ---- L,.;z<try El - B. mesomelas Gerst. _.. t. wyżynny p _. B. pornorum (Pz.) _. t. rdzawoodwlokowy C _. B. confusus Schenck -- t. wielkooki U.- B. subterraneus (L.) t. paskowany I..._. B. distinguendus (Mor.) _. t. ozdobny Hu - B. bortorum (L.) - t. ogrodowy Ru - B. ruderarus (F.) - t. ciemnopasy - występuje - present m - heznie --- numerous Ducke 1898 drzewny -- B. hypnorum (L.), rudonogi-- B. ruderarius (Miill.), żółty -_.- B. muscorum (E), szary - B. veteranus (F.), wyżynny c-- B. mesomelas (Gerst.) (B. elegans Seidl.), wie1kooki-- B. confusus Schenck i paskowany - B. 95

4 subterraneus (L.). Taki skład fauny trzmieli wskazuje na bogatą w tym okresie florę czeskiego Śląska, z przewagą lasów i zarośli. W woj. opolskim stwierdzono w latach 1972~ 1978 występowanie także 17 gatunków trzmieli (tab, 2), w tym 15 gatunków czeskiego Śląska. Nie stwierdzono tutaj w tych latach tylko trzmiela wyżynnego i leśnego. Jednakże badania nasze ominęły tereny gór i lasów. Dlatego występowania tych dwu gatunków na Śląsku Opolskim nie można wykluczyć. Natomiast występowały tu także trzmiel ciemnopasy ~ B. ruderatus (F.) i ozdobny ~ B. distinguendus (Mor.). W początku w. obserwowano na Śląsku Opolskim (tab. l) tylko 7 gatunków trzmieli (Dittrich 1903, Scholz 1912, Torka 1927): trzmiela ziemnego, gajowego, żółtego, szarego, rudoszarego, wielkookiego i wrzosowiskowego ~ B. jonellus (K.). Ten ostatni gatunek nie był tu obserwowany po 1926 r., ani nie podano go (Ducke 1898) z czeskiego Śląska. W latach 1972~ 1974 dominowały na Śląsku Opolskim głównie (w 89% miejscowości) trzmiel ziemny i gajowy, same lub przy subdominacji kamiennika, rzadko zaś rudoszarego, rudonogiego, ogrodowego lub ciemnopasego. Rzadziej (w 11% miejscowości) dominował trzmiel kamiennik przy subdorninacji ziemnego lub gajowego. Ogólnie biorąc wydaje się, że Śląsk Opolski, mimo wyraźnej dominacji gatunków trzmieli związanych z rejonami uprzemysłowionymi, i zurbanizowanymi zachował dość bogatą florę (sady, ogrody, nasadzenia przydrożne), co pozwoliło przetrwać bogatej gatunkowo faunie trzmieli, wcale nie uboższej niż w XIX w. Na Górnym Śląsku ~ czyli w woj. katowickim (gdzie prowadzono znacznie mniej badań) zaobserwowano tylko 12 gatunków trzmieli. Dominowały tu zdecydowanie trzmiel ziemny i gajowy (75~84%) same albo przy subdominacji trzmiela ogrodowego lub rudonogiego (w latach 1973~ 1974), względnie szarego lub wrzosowiskowego (przed 1912 r.). W porównaniu z woj. opolskim uderza tu dużo uboższa gatunkowo fauna trzmieli, silniejsza (przeciętnie biorąc) dominacja trzmiela ziemnego i gajowego i mały udział (do 6%) trzmiela kamiennika. Tereny Górnego Śląska robią więc wrażenie ubogich florystycznie już na przełomie XIX i XX w. 2. Zagęszczenie trzmieli na polach koniczyny czerwonej Badania zagęszczenia trzmieli na) ha koniczyny czerwonej przeprowadziliśmy na 24 polach woj. opolskiego i 3 polach woj. katowickiego (tab. 3). Zagęszczenie to wahało się od 200 do 9250 trzmieli na l ha i w połowie miejscowości było wystarczające (co najmniej 1700 trzmieli na l ha) dla osiągnięcia opłacalnych plonów nasion (co najmniej 200 kg z l ha) koniczyny czerwonej. Rzeczywiste plony nasion tej rośliny były jednak wysokie jedynie w woj. opolskim (Sowa i in. 1977), którego znaczną część można uznać za potencjalny rejon upraw nasiennych koniczyny czerwonej. Przykład Mszany wskazuje na to, że być może i w woj. katowickim znajdą się jakieś mikrorejony nasienne tej rośliny. 96

5 o o,s" ~. Ẹ :;: z ~... ~r> \C> -.) Skład gatunkowy trzmieli (w %) w woj. katowickim i opolskim w latach The bumblebee species percentage in provinces: Katowice and Opole ( ) Tabela 2 Miejscowość, rok, miesiąc- n Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)1 Locality, year, month O J Y T L D A M V S E P C I U Ho Ru KATOWICE: - Kosmolów II Bytorrr' si; Studzienka! I ,5._- - 3, _. Mszaria _ OPOLE: Pilszcz ' I _ Bogdanowice ~ _ _.. 2 Opawica _ Głubczyce" Zawiszyce m m Babice Pawlowiczki Ujazd II _.- I - I 9 Strzelce Opolskie m ' _.- Sucha I l _.. l - I 6,5 I I I 4,5 Dobra _ _. - Lubrza _ ,5 3, _ , _- Łąka Prudnicka _ Głucholazy m Stary Paczków Kamienica _.. 8 Gaworowice _. - Nysa I 2 0,5 12 0,5 I - 1,5 1, Wierzbice

6 o c.d. tabeli 2 Miejscowość, rok, miesiąc- n Gatunki trzmieli -- Bumblebee species (%)1 Locality, year, month O J Y T L D A M V S E P C Skarbiszów Dobrzeń Wielki ,2 2, ,2 2,2 7 Dobrzeń Wielki _..-. Chróścice m Wierzbica Górna ,5 -- 1,5 Łowkowice ,5 -_ U Ho Ru 5 2,2-2 8,5 Odnośniki ---- Notes: I Jak w lab. I - As in the labie I, Trifoliurn pratense leg. M.Biliński, LBilińska. E.Waligóra. KKaczmarska.. det. A.Ruszkowski.1 Trifoliurn pratense leg. A.Kosior, det. A.Ruszkowski leg. M.Bielewicz (Dylewska, Zabłocki 1972)!o Łamium album leg. et det, M.8iliński " kg. T.Witek + F.~iI;licki. det. A.Ruszkowski

7 Zagęszczenie trzmieli na I ha koniczyny czerwonej The density of bumblebees per one hectarę of red clover Tabela 3 Województwo. miejscowość, data Zagęszczenie trzmieli - Density of bumblebecs ' Province, lecality. dat e kr. śr. dl. b. dl. Ogółem Total KATOWICE: Kosmolów O O 250 Studzionka Mszana O OPOLE: Bogdanowiec O Opawica O 1100 Zawiszyce O O O 650 Babice Pawlowiczki I O O Pawłowiczki II O O Ujazd Strzelce OpoI O Sucha Sucha Sucha Dobra O O 1600 Łąka Prud O Kamienica O Gaworowice O O O 3450 Nysa Nysa Nysa O Wierzbie Skarbiszów O Dobrzeń WieI Chróścice O O 550 Wierzbica Gór O 4100 Łówkowice O Odnośniki Notes: I kr. z krótkim języczkiem with {he short tongue [OJYTL] sr. ze średnim języczkiem with the middle tongue [DA M VS El dl., dlugim języczkiem witf thc long tongue IPCI Ul b. dl. z bardzo długim języczkiem with the longesl longue [Ho RuJ z Temperatura 17.6'C The temperaturę of 17.6"C WNIOSKI l. Śląsk Opolski stanowi rejon o znacznym zagęszczeniu trzmieli i o dużej liczbie ich gatunków. 2. Zagęszczenie trzmieli na Opolszczyźnie jest w połowie mrejscowosci wystarczające dla uzyskania opłacalnych plonów nasion koniczyny czerwonej, co potwierdzają także rzeczywiste zbiory nasion. 3. Śląsk Górny posiada znacznie uboższą liczebnie i gatunkowo faunę trzmieli, i można się tam spodziewać jedynie małych potencjalnych mikrorejonów nasiennych koniczyny czerwonej. ' 99

8 4. Dominowały (w latach t 972- t 974) na Śląsku Opolskim i Górnym trzmiel ziemny - Bambus terrestris (L.) i gajowy - B. lucorum (L.), rzadko kamiennik ---.,-B. lapidarius (L.). 5. Wyniki naszych badań potwierdzają silne zurbanizowanie i uprzemysłowienie Śląska - znacznie silniejsze jednak (i dawniej rozpoczęte) na Śląsku Górnym niż Opolskim. LITERATURA Biliński M. i inni, 1990 a: Trzmiele Ziemi Lubuskiej. Pszczeln. Zesz. Nauk.. 34: Biliński M. i inni, 1990 b: Trzmiele zachodniego Pomorza. Pszczeln. Zesz. Nauk., 34: Dittrich R : Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefundenen Hymenopteren. l. Apidae. Z..f Entom., N. F., 28: Ducke A., 1898: Die Bienenfauna Ósterreich. - Schlesiens. Ent. Nachricht., Berlin, 24: Dylewska M, Zabłocki J., 1972: Nowe i mało znane Apoidea (Hymenoptera) z obszaru Polski. Acta Zool. Crac., 17 (18): Rospond S : Słownik nazw geograficznych Polski Zachodniej i Północnej. Cz. li: , Wrocław-s-Warszawa. Ruszkowski A. i inni, 1989 a: Trzmiele Wyżyny Małopolskiej. Pszczeln. Zesz. Nauk., 33: Ruszkowski A. i inni, 1989 b: Trzmiele południowej Polski. Pszczelno Zesz. Nauk., 33: Sc h o Iz E. J. R., 1912: Hymenoptera aculeata. Sełtenere schlesische Vorkommnisse, Jahresh. d. Ver..f Schles. Insektenkunde zu Breslau, E. V. S o was. i inni, 1977: Number of pollinator insects with reference to seed setting in red c\over in different regions of Poland. Pszczeln. Zesz. Nauk., 21: Sowa S. i inni, 1989: Trzmiele Mazowsza. Pszczeln. Zesz. Nauk., 33: Sowa S. i inni, 1990 a: Trzmiele wschodniego Pomorza. Pszczeln. Zesz. Nauk., 34: Sowa S. i inni, 1990 b: Trzmiele Podlasia i Kurpiów. Pszczeln. Zesz. Nauk., 34: Torka V., 1927: Zur Bienenfauna Oberschlesiens. Int. ent. Z., Guben, 20: , THE BUMBLEBEES OF UPPER SILESIA AND OPOLE SILESIA M. Biliński, A. Ru sz k o w s ki, A. Kosior SUMMARY Appearing of 18bumblebee species was stated in the provinces of Katowice (Upper Silesia) and of Opole. The dominant species were during : Bambus terrestris (L.), B. lucorum (L.) and sometimes - B. lapidarius (L.). The subdominant species were besides also: B. sy/varum (L.) and B. ruderarius (Mull.), B. hortorum (L.) and B. ruderatus (F.). There were more rare: B. pascuorum (F.), B. pomorum (Pz.), B. confusus Schenck, B. distinguendus (Mor.) and B. subterraneus (L.) but very rare: B. soroeensis (F.), B. jonellus (K.) and B. hypnorum (L.). The density of bumblebees was 20Q...--tl250 individuals per 1 hectare of red c1over. This density was sufficient to obtain payable seed ~ 1'0 a half investigated of localities Opole province. Thus Opole province is a potential seed region of red c\over. The bumblebee species composition indicated that the areas of poor flora dominated in these provinces, but there were also many environments of rich and differentiated flora. 100