PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXXIV 1990 TRZMIELE PODLASIA I KURPIÓW

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXXIV 1990 TRZMIELE PODLASIA I KURPIÓW Stanisława Sowa Katedra Entomologii ART w Olsztynie Mirosława Dylewska Zakład Zoologii Systematycznej PAN w Krakowie Andrzej Ruszkowski, Mieczysław Biliński Oddział Pszczelnictwa ISK w Puławach STRESZCZENIE Na terenie Podlasia (woj. Białystok i Łomża) i Kurpiów (woj. Ostrołęka) stwierdzono występowanie na koniczynie czerwonej (w latach ) 16 gatunków trzmieli. Dominowały tu liczebnie Bombus terrestris (L.) i B. lueorum (L.), rzadko: B. hortorum (L.), B. subterraneus (L.), B. lapidarius (L.), B. paseuorum (Scop.) iub B. museorum (F.). Subdominantami bywały również: B. ruderarius (Mull.), B. sylvarum (L.), B. ruderatus (F.) lub B. veteranus (F.). Nielicznie występowały: B. humilis (111.), B. pomorum (Pz.), B. confusus Schenck, B. distinguendus (Mor.) i B. maeulidorsis (Skor.). Zagęszczenie trzmieli wynosiło osobników na l ha koniczyny czerwonej i było - na Podlasiu na połowie badanych pól, a na Kurpiach na 22% pól - wystarczające dla uzyskania opłacalnych plonów nasion. WSTĘP I METODYKA W obecnej pracy podjęto próbę ustalenia składu gatunkowego i zagęszczenia trzmieli na terenach województw: białostockiego, łomżyńskiego i ostrołęckiego. Tereny te można w przybliżeniu określić jako rejon Podlasia i Kurpiów. Badania (częściowo finansowane przez IUNG) prowadzone były na koniczynie czerwonej w latach przez S Sowę i częściowo (1975 r.) przez M. Bilińskiego. Trzmiele oznaczała M. Dylewska, z wyjątkiem Bombus maculidorsis (Skor.), oznaczonego przez A. Ruszkowskiego, który ustalał również nazwy polskie trzmieli. Punkty badań zaznaczone zostały na mapce (ryc. 1). Wcześniejsze dane z tych terenów nie były dotąd publikowane. Jedynie Reinig (1937) podaje 2 gatunki trzmieli z Białowieży. 85

2 Ryc. I Rozmieszczenie badanych miejscowości The distribution of investigated localities OSTROŁĘKA - province: l - Chorzele, 2 - Klewki, 3 - Olszewiec, 4 _.- Muchówek, 5 - Podborze, 6 - Borawe, 7 - Czerwin, 8 - Gniazdowo, 9 - Kalinowo. ŁOMZA - province: 10 - Kolno, II - Konarzyce, 12 - Gronostaje, 13 - Mężenin Szepietowo, 15 - Miecze, 16 - Dolistowo. BIAŁYSTOK - province: 17 - Zodzie, 18 - Zofiówka Suchodolina, 20 - Jasionówka, 21 - Sokolany, Malawicze, 23 - Tylwica, 24 - Kuriany, 25 - Dobrzyniewo, 26 - Pajewo, 27 - Jeżewo, 28 - Grochy Stare, 29 - Brańsk Proniewicze, 31 - Szczyty, 32 - Nowoberezowo, 33 - Białowieża, 34 - Grabowiec, 35 - Tokary, Dziadkowice. Metodykę zastosowano taką samą jak we wcześniejszych pracach tego typu (Ruszkowski i in. 1989ab, Sowa i in, 1989, 1990, Biliński i in. 1990ab), WYNIKI l. Skład gatunkowy trzmieli W badanym rejonie (tab. 1) stwierdzono występowanie w latach tylko 16 gatunków trzmieli. Ponieważ jednak badania prowadzone były wyłącznie na polach koniczyny czerwonej, można przypuszczać, że rzeczywisty skład gatunkowy trzmieli tego regionu był bogatszy, gdyż gatunki takie jak Bombus hypnorum (L.), B. pratorum (L.), B, jonellus (K,) czy B. soroeensis (F,) - oblatują raczej rośliny leśne i parkowe niż pola koniczyny, W woj, białostockim występowało wszystkie 16 gatunków. Dominowały prawie wszędzie (w 82% punktów badań) trzmiel ziemny - B. terrestris (L.) 86

3 o - o - o Skład gatunkowy trzmieli w (%) -- The bumblebee species percentage Tabela I BIAŁYSTOK: Miejscowość, data n Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)1 Locality, date T L D A S E V M P C I U Ho Ru Żodzie _ _ _.,' x " ,5 3,5 Zotiówka ,5 2-2 _.- 4,5.- 2 Suchodolina x x x x m -- Jasionówka ,5 5 17,5 12,5 5 7, ,5 2,5 Sokolany x x x _.,. x x x - - x x x Malawicze ,5 5 2,5 17,5 5 2, ,5 7,5 Tylwica! , ,5 1,5-4 Kuriany , , ,5 21,5 Dobrzynicwo m x x - x Pajewo m x x -- x Jeżewo ~ _ \O 3,5 13 Grochy Stare Brańsk ,5 2 )2,5 14,5 5,5 9 5,5 2 5, , , _ Pronicwieże ,5 4, II SZCZYly _.,. x._-- x x x._- Nowoberezowo ,5 2, Grabowiec x x x x x x x x -_.. _. _.. - x II ,5 -._- 1,5 Dziadkowice x -- - x Tokary x x x x QO -.)

4 00 c.d. tabeli l " _- "-I - Miejscowość, data Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)1 Locality, date T L D A S E V M P C I U Ho Ru _.._- _ ~ --- OSTROŁĘKA: K1ewki x x x - x x x Olszewiec m x x x Muchówek x x x x x x x Podborze , ,5 Borawe x x x - - x x - x - - x Czerwi n ,5 13,5 13,5 4, ,5 18,5 Gniazdowo m m x x Kalinowo \ 53 43, ŁOMŻA: Kolno , , Konarzyce m x x - x - x x Gronostaje m m x - x - x Mężenin Szepietowo x - x Miecze m x - x x x m Dolistowo Odnośniki - Notes: T - Bambus terrestris (L.) - trzmiel ziemny + B. /ucorum (L.) - t. gajowy P - B. pomorum (Pz.) - t. rdzawoodwłokowy L-B. lapidarius (L.) - t. kamiennik C - B. eon/usus Schenek - t. wielkooki D-B. ruderarius (Miill.) - t. rudonogi I - B. distinguendus (Mor.) - t. ozdobny A-B. pascuorum (Scop.) - t. rudy U - B. subterraneus (L.) - t. paskowany S-B. sy/varum (L.) - 1; rudoszary Ho - B. hortorum (L.) - t. ogrodowy E-B. veterosus (F.) - t. szary Ru - B. ruderatus (F.) - t. eiemnopasy V-B. humilis (J1I.) - t. zmienny x - występuje -present M-B. muscorum (F.) - t. zółty m - licznie - numerous 2 + 1,5 % Me - B. macu/idorsis (Skor.) - t. grzbietoplam

5 i gajowy - B. lucorum (L.), same lub przy subdominacji kamiennika - B. lapidarius (L.), żółtego - B. muscorum (F.), rudonogiego - B. ruderarius (Miill.), ogrodowego - B. hortorum (L.), rudoszarego - B. sy/varum (L.), rudego - B. pascuorum (Scop.), paskowanego - B. subterraneus (L.) lub ciemnopasego - B. ruderatus (F.). Rzadko dominował trzmiel ogrodowy (Kuriany i Brańsk 1974), przy subdominacji rudoszarego, rudonogiego, paskowanego, ziemnego i gajowego: albo (Jasionówka) dominował trzmiel paskowany przy subdominacji rudonogiego, rudoszarego i ogrodowego. Mniej licznie występowały też trzmiele: szary - B. veteranus (F.), zmienny - B. humilis (lii), rdzawoodwłokowy - B. pomorum (Pz.), wielkooki - B. eonfusus Schenck i ozdobny - B. distinguendus (Mor.). Złowiono również (Ty lwica - R u s z k o w s k i i in. 1980) l okaz trzmiela grzbietoplama - B. maeulidorsis (Skor.). Reinig (1937) podał występowanie w Białowieży także trzmiela plamistego - B. sehreneki (Mor.) i trzmiela żółtopasego - B. sieheli (Rad.). Notatka ta wymaga jednak sprawdzenia. W woj. ostrołęckim zaobserwowano tylko 13 gatunków trzmieli, a w woj. łomżyńskim - 12 gatunków. Brak tu było trzmiela zmiennego i grzbietoplama (w obu wjewództwach), oraz rudego i ozdobnego (w łomżyńskim), albo rdzawo odwłokowego (w ostrołęckim). Dominowały zwykle trzmiel ziemny i gajowy, rzadziej kamiennik, rudy lub żółty. Subdominantami były często ogrodowy lub kamiennik, rzadziej ciemnopasy, paskowany, szary, rudoszary lub rudonogi. Fauna trzmieli zaobserwowana na Podlasiu i Kurpiach ma więc charakter fauny raczej ubogich florystycznie terenów otwartych lub lasów bez podszycia. Badania nasze dotyczyły tu jednak wyłącznie pól koniczyny czerwonej - a więc terenów rolniczych, dlatego też niewiele mówią o innych środowiskach tego rejonu. 2. Zagęszczenie trzmieli na polach koniczyny czerwonej Badania zagęszczenia trzmieli na l ha koniczyny czerwonej (tab. 2) przeprowadzono w latach w 33 miejscowościach (w 4 dwuletnie, a w l trzyletnie). Zagęszczenie to było wystarczające dla uzyskania opłacalnych plonów nasion koniczyny czerwonej na 61% pól zbadanych w woj. białostockim, na 43% - w woj. łomżyńskim, a tylko na 22% pól w woj. ostrołęckim. Średni plon rzeczywisty nasion koniczyny czerwonej był zarówo w woj. białostockim jak i łomżyńskim wysoki i opłacalny (ponad 500 kg z l ha, co oznacza co najmniej 200 kg nasion zebranych - Sowa i in. 1977). Podlasie można więc uznać za potencjalny rejon nasienny koniczyny czerwonej. Wyznaczenie miejscowości, w których należałoby lokalizować te uprawy, wymagałoby jednak dalszych szczegółowych badań, zarówno warunków glebowych i klimatycznych, jak też zagęszczenia trzmieli, które wykazuje tu bardzo duże róźnice między poszczególnymi miejscowościami. W niektórych miejscowościach (Kolno, Malawicze, Tylwica, Kuriany, Grabowiec) obserwowano duże zagęszczenie trzmieli długojęzyczkowych. Można więc szukać tam potencjalnych mikro-

6 Zagęszczenie trzmielina l ha koniczyny czerwonej The density of bumblebees per one hectare of red clover Województwo, miejscowość, rok Zagęszczenie trzmieli - Density of bumblebees Province. locality.year kr. I śr. I dł. I b. dl. Tabela 2 Ogółem Total BIAŁYSTOK: Żodzie Żodzie 1975' Zofiówka Suchodolina Jasionówka Sokolany Malawicze Ty1wica Kuriany Dobrzyniewo Pajewo Jeżewo Jeżewo Jeżewo Grochy Stare Brańsk Brańsk Proniewicze Szczyty Nowoberezowo Grabowiec Grabowiec Dziadkowice OSTROŁĘKA: Klewki Olszewiec Muchówek Podborze Borawe Czerwin Gniazdowo Kalinowo _ Kalinowo ŁOMŻA: Kolno Konarzyce Gronostaje Mężenin Szepietowo Miecze Dolistowo Odnośniki -- Notes: Ikr. -.- o języczku krótkim śr. -- o języczku średnim dl. -- o języczku dlugim b. dl. --- o języczku bardzo długim - with the short tongue (T L) - with the middle tongue (O A S E V M Me) - with the long tongue (P C I U) _. with the very long tongue (H o R u) 90

7 Trzmiele rejonów nasiennych wyki kosmatej i innych roślin o głęboko umieszczonym nektarze. Natomiast Kurpie (woj. ostrołęckie) nie posiadają na ogół odpowiednich warunków dla nasiennictwa koniczyny czerwonej, a duże zagęszczenie trzmieli średniojęzyczkowych (a także niewielki bardzo długojęzyczkowych) wystąpiło tu tylko w Podborzu. WNIOSKI l. Podlasie stanowi rejon o znacznym zagęszczeniu trzmieli i średniej lub małej (12-16) liczbie ich gatunków. 2. Tereny te można uznać za potencjalny rejon nasienny koniczyny czerwonej, ponieważ w połowie badanych miejscowości zagęszczenie trzmieli wystarcza dla uzyskania opłacalnych plonów nasion, co potwierdza również wysoki przeciętny plon rzeczywisty nasion. 3. Natomiast Kurpie (woj. ostrołęckie) są terenem o bardzo zróżnicowanym ale na ogół małym zagęszczeniu trzmieli. 4. Dominują na Podlasiu i Kurpiach najczęściej trzmiele: ziemny B. terrestris (L.) i gajowy - B. lucorum (L.). 5. Skład fauny trzmieli wskazuje na stosunkowo ubogą florę w badanym rejonie. Uzyskane wyniki dotyczą jednak wyłącznie pól koniczyny czerwonej, mogą więc być niemiarodajne dla innych środowisk florystycznych. 6. Rejon Podla sia należałoby dokładniej zbadać dla ustalenia terenów naj odpowiedniejszych na plantacje nasienne koniczyny czerwonej. LITERATURA Biliński M. i inni (1990 a) - Trzmiele Ziemi Lubuskiej. Pszczeln. Zesz. Nauk., 34: Biliński M. i inni (1990 b) - Trzmiele zachodniego Pomorza. Pszczeln. Zesz. Nauk., 34: Dy l e w s k a M. (1957) -- Zarys rozsiedlenia gatunków z rodzaju Bomhus Latr. na obszarze Polski. Acta Zool. Crac., 2: Reinig W F. (1937) -- Die Holarktis. Jena (cit. Dylcwska 1957). Ruszkowski A. i inni (1980)- Polskie trzmiele (Bambus LatreiIle) z podrodzaju Laesobomhus Skorikov (Hymenoptera, Apidae). Pol. Pismo Entomo/., 50: Ruszkowski A. i inni (1989 a) - Trzmiele Wyżyny Małopolskiej. Pszczelno Zesz. Nauk., 33: Ru s z k o w s k i A. i inni (1989 b) 0.0 południowej Polski, Pszczeln. Zesz. Nauk., 33: Sowa S. i inni (1977)-- Number ofpollinator insects with reference to seed setting in red clover in different regions of Poland. Pszczelno Zesz. Nauk., 21: Sowa S. i inni (1989) -- Trzmiele Mazowsza. Pszczelno Zesz, Nauk., 34: SO\\'a S. i inni (1990) - Trzmiele wschodniego Pomorza. PszczeIn. Zesz. Nauk.; 34:

8 THE BUMBLEBEES OF REGION OF PODLASIE AND KURPIE S. Sowa, M. Dy le ws k a, A. Ruszkowski, M. Biliński SUMMARY Appearing of 16 bumblebee species was stated in the region of Podlasie (provinces: Białystok and Łomża) and of Kurpie (Ostrołęka province) during The dominant species were Bombus terrestris (L.) and B. lueorum (L.), rare only: B. hortorum (L.), B. subterraneus (L.), B. lapidarius (L.), B. paseuorum (Scop.) or B. museorum (F.). The subdominant species were sometimes also: B. ruderarius (Miill.), B. sy/varum (L.), B. ruderatus (F.) or B. veteranus (F.). The following species appeared in smali numbers: B. humi/is (111.), B. pomorum (Pz.), B. eonfusus Schenck, B. distinguendus (Mor.) and B. maeulidorsis (Skor.). The density of bumblebees (evaluated with the walking method) was individuals per I hectare of red ciover and was sufficient (at a half of investigated fields of Podlasie region and at 22% of fields of Kurpie region) to obtain a payable seed yields. No earlier investigations on bumblebees of this region were publicated.