TRZMIELE POŁUDNIOWEJ

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE zeszyty NAUKOWE Rok XXXIII 1989 TRZMIELE POŁUDNIOWEJ POLSKI A n d r z e j R u s z k o w s k i, A n d r z ej K o s i o r, M i e c z y s ł a w B i l i ń s k i, Kry s t y n a K a c z m a r s k a Oddział Pszczelnictwa ISK, Zakład Ochrony Przyrody PAN w Krakowie Streszczenie W rejonie Karpat, Podkarpacia i Niziny Sandomierskiej stwierdzono występowanie wszystkich 24 gatunków krajowych trzmieli. W 65% miejscowości dominowały Bombus terrestris L. i B. lucorum L., w innych - B. pascuorum Scop., B. hortorum L. lub B. wurfleini Rad. oraz rzadko - B. lapidarius L., B. pyrenaeus Per., B. pratorum L. lub B. humilis Ill. Zagęszczenie trzmieli w tym rejonie było w latach bardzo małe i tylko w niektórych okolicach woj. bielsko-bialskiego i nowosądeckiego wystarczało do otrzymania opłacalnych plonów nasion koniczyny czerwonej. WSTĘP I METODYKA Po opracowaniu składu gatunkowego i zagęszczenia trzmieli w rejonie szeroko rozumianej Wyżyny Małopolskiej (R u s z k o w s k i l m. 1989), podjęliśmy podobne opracowanie dotyczące południowej Polski, do której zaliczyliśmy rejon Karpat, Podkarpacia i Niziny Sandomierskiej. Za granicę północną tego rejonu przyjęliśmy Wisłę, a na wschodzie Tanew, włączając do niego jednak także pozostałą część woj. bielsko-bialskiego i całą leżącą na wschód od Wisły część woj. tarnobrzeskiego. Omawiany rejon obejmuje więc teren województw: bielsko-bialskiego, krakowskiego (część południowa), nowosądeckiego, tarnowskiego, krośnieńskiego, rzeszowskiego, tarnobrzeskiego (część wschodnia), przemyskiego i zamojskiego (część południowa). Tereny te były badane przez wielu autorów (Ś n i e ż e k 1894, 1910, Wierzejski 1868, 1874, Noskiewicz 1920, Dylewska 1957, 1958, 1962,1966, Dylewska, Zabłocki 1972, Ćwierzyk - niepubl., Żak 1969,?anaszak 1969, 1975, 1984, Kosior 1979, 1980, 1987 i w druku, S t a r z y k, K o s i o r 1985, a także Hildegarda Musiał, do której materiałów, dotyczących trzmieli Beskidu Śląskiego, nie udało nam się niestety dotrzeć. 55

2 C O) z s -Z~- 21( -.?C Zflf10Sc. O flirnoi3rleg 8it{ora.j o ~-7 31 _.» O B/ELSKO- -BIAŁA.Lf KR-'1kÓW O.6 /---'.9 S1cz NOWY -10 i: N I!VI'... - ~'r-~~ <, '.....,..13, TARNOIJ O.19 RUSZÓW 0 «te -11 '13. OkRO.5NO.1f,z.' 'ts l<s~o o.:<; / J't f/ (3 I ł'.r-yj So e c ,).38.3(; 3' PRZEmSLO 'Ó r

3 Ryc. 1 Rozmieszczenie badanych miejscowości The distribution of investigated localities BIELSKO-BIAŁA - province: 1 - Brzezówka, 2 - Dzięgielów, 3 - Rudzica, 4 - Żywiec, 5 - Głębowice, 6 - Maków Podhalański. KRAKOW - province: 7 - Plebańska Góra, 8 - Gaj. NOWY SĄCZ - province: 9 - Ludźrnierz, 10 - Nowy Sącz, 11 - Dominikowice. TARNOW - province: 12 - Dębno, 13 - Zelazówka, 14 - Łęki Górne, 15 - Podegrodzie. RZESZOW - province: 16 - Zag6- rzyce, 17 - Pstrągowa, 18 - Boguchwała Kupno. TARNOBRZEG - province: 20 - Ślęzaki, 21 - Kamień, 22 - Jeżowe, 23 - Annopol, 24 - Opoka, 25 - Wymysłów, 26 - Zaklik6w, 27 - Janów, 28 - Zofianka Górna, 29 - Krzemień, 30 - Kocudza. ZA- MOŚC - province: 31 - Płusy. PRZEMYŚL - province: 32 - Kowalówka, 33 - Dzik6w Stary, 34 - Nowosielce, 35 - Wietlin, 36 - Skołoszów, 37 - Zadąbrowie, 38 - Czelatyce, 39 - Cisowa. KROSNO - province: 40 - Samoklęski, 41 - Równe, 42 - Głowienka, 43 - Odrzykoń, 44 - Stara Wieś, 45 - Zagórz, 46 - Równia, 47 - Myczk6w, 48 - Berezka, 49 - Terka, 50 - Baligród, 51 - Wyżnia Przełęcz. C1I -.::J

4 Własne badania prowadziliśmy tu w latach (głównie na koniczynie czerwonej) oraz dorywczo w latach , 1982, 1984 i Korzystaliśmy również z niektórych nie opublikowanych dotąd danych (A n a s i e w i c z z 1966 r., Ć w ie r z y k z lat 1Q ) oruz z kolekcji T. P u s z kar a (leg. Cmoluch ). Mapkę badanego rejonu z zaznaczeniem punktów badań podano na ryc. L Metodykę stosowaliśmy taką samą jak w pracy o trzmielach Wyżyny Małopolskiej (R u s z k o w s k i i in. 1989). Trzmiel ziemny i gajowy ujęte tu zostały łącznie, jako trzmiele ziemne dlatego, że istnieje między nimi szereg form przejściowych nawet w obrębie jednej rodziny. Badania te były częściowo finansowane przez IUNG. WYNIKI l. Skład gatunkowy trzmieli w różnych miejscowościach i rejonach W bardziej nizinnej części woj. bielsko-bialskiego (tab. 1) dominowały krótko języczkowe trzmiele ziemne (ziemny i gajowy), przy czym wczęści północno-zachodniej udział ich wynosił 94-98%, w pozostałych Q /o, przy subdominacji we wschodniej części trzmiela ogrodowego (14%), a w Dzięgielowie - szarego (35 /0). Z innych gatunków występowały tu trzmiele rudonogi i ciemnopasy, a lokalnie także: rudoszary, rudy, paskowany i kamiennik. Inny zupełnie skład gatunkowy trzmieli miał masyw Babiej Góry, gdzie dominował trzmiel wysokogórski, przy subdominacji trzmieli ziemnych, rudonogiego i sześciozębnego. Występowały tu także trzmiele: różnobarwny, wrzosowiskowy, leśny, drzewny, kamiennik, rudy, rudoszary. ozdobny, paskowany i ogrodowy, ale (podobnie jak w Górach Świętokrzyskich - Ruszkowski i in. 1989) brak było ciemnopasego. Dawniejsi autorzy (K i s s, O l a s z 1907) podawali tu także występowanie trzmiela żółtego i wyżynnego. W rejonie Babiej Góry przeważały więc gatunki górskie i leśne. Podobny charakter ma prawdopodobnie również fauna trzmieli Beskidu Śląskiego. Natomiast pagórkowaty Maków Podhalański wykazuje charakter przejściowy pomiędzy Babią Górą a niższymi częściami woj. bielsko-bialskiego. W Makowie Podh. dominowały bo-' wiem trzmiele ziemne (38%), przy subdominacji trzmiela rudego (25%), a obok trzmiela ogrodowego, kamiennika, rudonogiego i leśnego, wystąpiły także - wielkooki, zmienny, drzewny i różnobarwny, ale brak było typowo górskich - wysokogórskiego i sześciozębnego. W południowej części woj. krakowskiego (tab. 1) w pobliżu Wisły występowały trzmiele ziemne (980/0) z małą domieszką trzmiela rudoszarego, natomiast na Plebańskiej Górze dominowały w równowadze trzmiele ziemne (21%) i ogrodowy (23%) przy subdominacji kamiennika i rudego. Pagórkowate rejony woj. krakowskiego (plebańska Góra, Pogórze Wielickie i Beskid Średni) miały bogatą faunę trzmieli. Licznie występo- 58

5 wały tam trzmiele: ziemne, kamiennik, rudoszary, rudy, szary i ogrodowy; a lokalnie także (na Pogórzu Wielickim) leśny i rudoszary lub (w Beskidzie Średnim) paskowany. Fauna ta nie miała jednak charakteru typowo górskiego, bo tylko w Beskidzie Średnim trafiał się trzmiel sześciozębny i wszędzie występował (choć raczej nielicznie) trzmiel ciemnopasy. Z innych gatunków występowały we wszystkich trzech górzystych rejonach trzmiele: ozdobny, wielkooki, rudonogi, drzewny i (bez Plebańskiej Góry) zmienny, a na Pogórzu Wielickim - także wrzosowiskowy. W woj. nowosądeckim (tab. 2) można wyróżnić dwa rejony górskie (Tatry i Pieniny) oraz pozostałą część województwa, mniej lub bardziej pagórkowatą. W Tatrach dominowały trzmiele ziemne i trzmiel leśny, a w wyższych partiach - wysokogórski i sześciozębny. Liczne też były trzmiele ogrodowy i rudy. Oprócz tego występowały: trzmiel różnobarwny, wyżynny, zmienny, drzewny, kamiennik, rudonogi, rudoszary, szary, rdzawoodwłokowy, ozdobny, paskowany i ciemnopasy. Obserwowany był także trzmiel wrzosowiskowy, ale tylko we wcześniejszych latach (N o s k i e- w i c z 1920). W Pieninach najliczniejszymi były trzmiele: ziemne, leśny, kamiennik, rudy i ogrodowy, a w niektórych latach także sześciozębny i różnobarwny. Z innych występowały tu: drzewny, rudonogi, zmienny, szary, rudoszary, wyżynny, ozdobny i paskowany, a czasem też rdzawoodwłokowy, wielkooki, ciemnopasy i wrzosowiskowy. Pieniny od Tatr różniło występowanie trzmiela wielkookiego i liczniejsze kamiennika, a brak wysokogórskiego. W pozostałych rejonach woj. nowosądeckiego nie obserwowano trzmiela sześciozębnego, zmiennego, wielkookiego i rdzawo odwłokowego. W o- kolicy Gorlic dominowały trzmiele ziemne (85%), a w okolicy Nowego Sącza - ogrodowy ( ) lub ziemne ( ) przy subdominacji rudonogiego ( ) oraz ciemnopasego, ozdobnego lub szarego. Z innych gatunków występowały poza górami (zwykle mniej lub bardziej lokalnie) trzmiele: kamiennik, drzewny, wyżynny, wrzosowiskowy, paskowany, rudy, leśny, różnobarwny i wysokogórski. Jak widać więc skład gatunkowy trzmieli całego woj. nowosądeckiego posiadał charakter górski lub podgórski z wyjątkiem miejscowości, gdzie znajdowały się plantacje koniczyny czerwonej. Jeżeli chodzi o woj. tarnowskie, rzeszowskie oraz wschodnią częsc tarnobrzeskiego i południową zamojskiego (tab. 3) to w latach wszędzie dominowały trzmiele ziemne (29-84%) albo przy minimalnej tylko domieszce ( ) innych gatunków (np. Kupno lub Annopol), albo przy subdominacji trzmiela rudonogiego (czasem do 27010, a przeciętnie v) lub lokalnie trzmiela ogrodowego, szarego, ciemnopasego, względnie rudego. Natomiast w latach subdominantern w woj. tarnobrzeskim był trzmiel kamiennik, przy licznym udziale rudego i wielkookiego. Subdominantami w okolicy Biłgoraja były trzmiele rudoszary i paskowany. Ogólnie biorąc w województwach tych prawie 59

6 en o Ta bela 1 B R Z M B B B Skład gatunkowy trzmieli (w %) w woj. bielsko-bialskim i krakowskim The bumblebee species percentage in provinces: Bielsko-Biała and Kraków Miejscowość, powiat', data Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)2 I n Locality, district', date I W I O I Py I J I R I y I T I L I D I A I M I V I S I E I El I C I I I U I Ho I Ru ~ELSKO-BIAŁA 'zezówka 4, Cieszyn T ~ięgielów 4, Cieszyn TE idzica 5, Bielsko Biała T 'wiec 4, Żywiec , ,5 THo ębowice 5, Wadowice , ,5 THo aków Podh. 6 Sucha , , ,5 1, TA ibia Góra m x m x x x m x m x - - x x - - x x x - PyTDW iskid Śląski I - m - - ITI ibia Góra I - x x x x - x x - - x lbia Góra x x KRAKOW aj 4, Kraków T ptebańska Góra II, Myślęnice ,5 3, ,5 3,5 ARHoS HoTLA ALHoSE LHoTE , ,5 HoTL ,5 4, TALU dom.

7 Plebańska Góra , li 8, , HoTLA Pogórze Wielickie x m x m m m m x m m x x x m x Beskid Sredni x x x m m m m x x m x x m m x Odnośniki - Notes: 1 Powiaty do roku The districts to the year 1975, iw - Bambus wurfleini (Rad.) - trzmiel sześciozębny O-B. soroeensls (F.) - t. różnobarwny Py - B. pyrenaeus Per. - t. wysokogórski J - B. jonellus I(K.) - t. wrzosowiskowy R - B. pratorum (L.) - t. leśny Y-B. hypnorum I(L.) - t. drzewny T-B. erretstris (L.) - t. ziemny i B. lucorum (L.) - t. gajowy L-B. lapidarius (L.) - t. kamiennik D-B. ruder arius I(MUlI.) - t. rudonogi A-B. pascuorum (F.) - t. rudy M - B. muscorum [(F.) - t. żółty, Gatunki dominujące - The dominant species, leg. A. Kosior, K. Kaczmarska, J. Partyka, K. Czarnecka leg. A.. Kosior, J. Partyka, Z. Mirek leg. A. Ruszkowski 7 (Musiał - niepubl., Dylewska, Zabłocki 1972) (Dylewska 1966) V-B. humilis (III.) - t. zmienny S-B. sylvarum I(L.) - t. rudoszary E-B. veteranus (F.) - t. szary El - B. eleg ans Seidl. - t. wyżynny P-B. pomorum (Pz.) - t. rdzawoodwlokowy C-B. confusus Schenck. - t. wielkooki I-B. disti nguendus Mor. - t. ozdobny U-B. subterr aneus (L.) - t. paskowany Ho - B. hortorum (L.) - t. ogrodowy Ru - B. ruderatus (F.) - t. ciemnopasy x - występuje (present) m - licznie (numerous), (Kiss J., Olasz K. 1907) leg. S. Stobiecki (Dylewska 1966) 11 (Cwierzyk niepubl.) (Żak 1969) -O)

8 CI) Ta.bela 2 t-.:) Skład gatunkowy trzmieli (w %) w woj. nowosądeckim The bumblebee species percentage in the province Nowy Sącz Miejscowość, powiat I, daty Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)2 ~ Locality, district l, dates InlWIOIPyl J I R I y I T I L I D I A I V I S I E I El I P I C \ I I U I Ho \ Ru Tatry 4, Nowy Targ , , , I RT Tatry I - x Tatry m x m - m x m x x m x x Krynica 0, Nowy Sącz x Nowy Sącz HoTR,(..t.J) Ludźmierz THoDIf- Dominikowice 7, Gorlice ,5 3, T Zubrzyca Górna 8, Nowy Targ x - - x x x x Lipnica Mała x - x x x - - x x x - x Kościelisko x Jaworzyna 9, Nowy Sącz x Krościenko 9, Nowy Targ x Pieniny m m - - m x m m x m x x x x - - x x m - I HoART dom.'

9 Pieniny 11, Nowy Targ x x - - fi X fi fi X fi X X X X X X X x fi X I TALR Tatry fi X fi - fi X fi X X fi X X X X X - X x fi x TRPyW Podhale x - - x x - - x Raba Wyżna x x Zakopane 15, Nowy Targ x Dolina Strążyska 16, N. Targ l x Zakopane x x x Tatry + Podhale fi X fi X fi X fi - - X X - - x fi Zakopane 18 < x x Nowy Targ 18 < x Odnośniki - Notes: 1_' Jak w tab. 1 - As in the table 1, leg. M. Biliński leg. A. Kosior (Ba nasz ak 1975) 1 Trifolium pratense - leg. A. Kosior, K. Kaczmarska, J. Partyka, K. Czarnecka (Dylewska 1966) I(Dylewska, Zabłocki 1972) 11 leg. P. Wojnarowska 11 (Dyl ewska 1962) li I(Dylewska 1958) 11 leg. R. WOjtusiak (Dylewska 1957) u leg. T. Stobiecki (Dylewska 1957) 11 leg. Stecki (Dylewska 1958) 11 leg. J. Fudkowski (Dylewska 1958) 11 (Noskiewicz 1920) l! (Snieżek 1910) 11,(Kosior - w druku) O) W

10 O) ~ Tabela 3 Skład gatunkowy trzmieli (w %) w woj. tarnowskim, rzeszowskim oraz wschodniej części tarnobrzeskiego i południowej za mojskiego The burnblebee species percentage in provinces: Tarnów, Rzeszów, Tarnobrzeg (eastern part) and Zamość (southern par't) Miejscowość, powiat', dala Loeal ity, district', date n I Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)2 I ' dom,' T I L I D I A l M I V I S I E I Me I Le I p \ C I U I Ho I Ru TARNOW Dębno 6, Brzesko m - m - x x - TD Żelazówka 6, Dąbrowa Tarn TD Lęki Górne G, Dębica ,5 4,5-4,5 4, ]4 4,5 THo Podegrodzie TD Razem - Total ~ l l l 3, l 6 2,5 TD Bochnia 13, Bochnia , x RZESZOW Zagórzyce G, Ropczyce TDS Pstrągowa 6, strzyżów ,5 11 ] ,5 - TASD Boguchwała 5, Rzeszów TDRu Kupno 6, Kolbuszowa \ 7,6 3,8-3, ,8 T Razem - Total ,5 J5 3,5 3,5-7 l ] 2,5 6 TD Rzeszów 9, Rzeszów ca x ~

11 <II I d ' N o N ~ ;l n' s Ol ' gj '<.:r ::'S c ;.; o ~ TARNOBRZEG Ślęzaki 6, Tarnobrzeg , , TDM Kamień 5, Nisko m - x x x - x x x x T... Jeżowe 6, TEHoA Rudnik nad Sanem 10, Nisko x Annopol 7, Kraśnik T Razem - Total I I TD -- Zaklików II, Kraśnik x x - - Opoka m m x , Wymysłów 1\ x m - x m - x - ~ Janów 11, Janów Lub x m - m x x - - Janów m - - m Zofianka Górna B x x - x Krzemień B x Kocudza B x x Razem - Total , ,3 4,3 - TLAC ~. ZAMOŚC Płusy 6, Biłgoraj I TSU -, Odnośniki - Notes: l Jak w tab. 1 - As in, the table 1, Jak w tam, 1, ale także: - As in the table 1, but also: Me - Bombus maeulidorsis Skoro - trzmiel grzbietoplam Le - B. laesus mocsaryi Krieehb. - t. naddunajski, Jak w tab. 1 - As in the table 1 Trifolium pratense, leg. M.Biliński, Ł. Bilińska, K. Kaczmarska, E. Waligóra, R. Szadziewski. leg. A. Kosior, K. Kaczmarska, J. Partyka, K. Czarnecka 1 Jak' (As the note 0) + A. Ruszkowski leg. A. Ruszkowski leg. J. Snieżek lo (Banaszak 1984) 11 leg. Z. Cmoluch det. A. Ruszkowski (kolekcja T. Puszkara) 1! (A. Anasiewiez - nlepubl.) II (Snieżek' 1910) C) \;II

12 O) 0'1 Miejscowość. powiat, data Locality, district', dale n Tabela 4 Skład gatunkowy trzmieli (w 0(0) w woj. przemyskim The bumb1ebee species percentagę in Przemyśl province Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)2 I dom. I J I R I y I T I L I D I A I M I V I S \ E I p I C I U I Ho I Ru Czelatyce 8. Jarosław x m x m? LS Dzików Stary 6, Lubaczów TEu Kowałówka 7, Lubaczów ~ , TL Nowa Grobla, Lubaczów x m Nowosielce 9, Przeworsk ~ T Wietlin 9, Jarosław ~ ,5 10 TRu Jarosław, Jarosław x x x m - - x Borowiec x ~ x - - Munina x - - x Skołoszów 9, Radymno T Zadąbrowie 7, Radymno T Cisowa 7, Przemyśl AT Węgierka, Przernyśl t! ~ ,4 - AR Krzywoza TSAE Reczpol , HoDTS Wola Krzywiecka KoAS Babice x - x x - x x x Średnia ~ x Jarosław, Jarosław , V Borowiec m x x m m x x - - x x x x - L:::RA Mokra x x Węgierka Leszezawa Dolna, Przemyśl P x x Odnośniki - Notes. 1_' Jak w lab. 1 - As in tha table 1 Trifolium pratense Głównie T. pratense - Mainly red clover leg. A. Kosior, J. Partyka, Z. Mirek T:::RSA 7 leg. M. BiUński, K. Kaczmarska, L. Bilińska, E. Waligóra, R. Szadziewski, leg. J. Wojdaszka leg. A. Kosior, K. Kaczmarska, J. Partyka, K. Czarnecka leg. W. Sołtys (Banasza k 1973) 11 leg. W. Sołtys (Banaszak 1984) 11 (Banaszak 1975)

13 wszędzie występowały trzmiele ziemne, kamiennik, rudonogi, rudoszary, ogrodowy i ciemnopasy, a bardziej lokalnie - trzmiel paskowany i żółty. Trzmiel szary występował wszędzie oprócz woj. tarnowskiego; trzmiele: wielkooki, rdzawoodwłokowy i grzbietoplam tylko w woj. tarnobrzeskim, a rudy i zmienny - także i w tarnowskim. Trzmiela naddunajskiego złowił jedynie Śnieżek w Rzeszowie (R u s z k o w s k i i in. 1980), a stanowisko trzmiela grzbietoplama (Opoka koło Kraśnika) jest nowe i poszerza południowo-zachodnią granicę zasięgu tego gatunku. Również w woj. przemyskim (tab. 4) najczęściej dominowały trzmiele ziemne, albo (okolice Radymna i Przeworska) prawie bez domieszek (74-950/0), albo przy subdominacji trzmiela ciemnopasego (Dzików Stary i Wietlin) czy kamiennika (Kowalówka), albo w równowadze z trzmielem rudoszarym i rudym (Krzywcza) lub rudoszarym i leśnym (Węgierka). W niektórych jednak miejscowościach (w okolicy Przemyśla) dominował trzmiel ogrodowy przy subdominacji rudonogiego, rudoszarego i ziemnych lub w równowadze z rudoszarym i rudym, albo rudy w równowadze z ziemnym lub leśnym, albo wreszcie (w okolicach Jarosławia) do naj liczniejszych trzmieli należały kamiennik, rudy i leśny lub kamiennik i rudoszary. W samym Jarosławiu dominował trzmiel zmienny (900/0). Do często spotykanych w tym województwie gatunków trzmieli należy: rudy, rudoszary, ziemne, rudonogi, ogrodowy, kamiennik, leśny i drzewny; do bardziej lokalnych - zmienny, ciemnopasy, szary, rdzawoodwłokowy, paskowany, wielkooki i żółty, w jednej tylko miejscowości (Nowa Grobla) spotkano trzmiela wrzosowiskowego. W woj. krośnieńskim (tab. 5) badany był głównie teren Bieszczad, gdzie dominowały trzmiele ziemne albo trzmiel sześciozębny, rzadko (gmina Wołkowyja) - w sierpniu trzmiel rudy przy subdominacji ziemnych i ogrodowego. Trzmiele ziemne oraz trzmiela sześciozębnego, rudego i ogrodowego należy więc uznać za główne gatunki Bieszczad. Obok nich występowały w tym rejonie trzmiel drzewny, leśny, wrzosowiskowy, kamiennik, rudonogi, szary, rudoszary i paskowany, wyjątkowo zaś tylko - ciemnopasy, wielkooki i zmienny. Brak tu natomiast było trzmiela wysokogórskiego, wyżynnego i różnobarwnego. Kosior (1987) podaje, że po 1970 r. nie występowały zupełnie w Bieszczadach Zachodnich trzmiel różnobarwny i wrzosowiskowy, a liczebność i zasięg trzmiela kamiennika bardzo się zmniejszyły. Miejscowości leżące poza Bieszczadami (dawne powiaty: Jasło, Krosno, Brzozów i Sanok) charakteryzowały się dominacją trzmieli ziemnych, bardzo silną (86-900/0) w części zachodniej (Samoklęski, Głowienka) - podobną jak w okolicy Gorlic (porównaj tab. 2), lub słabszą (480/0) z subdominacją trzmiela ogrodowego i rudego (Równe), albo rudoszarego, szarego i ciemnopasego (Brzozów). Z innych trzmieli występowały poza Bieszczadami: kamiennik i rudonogi. Gatunki tego rejonu wszystkie więc należały do szeroko rozpowszechnionych na nizinach. Śnieżek (1894), który badał trzmiele głównie w Jasienicy koło Brzozowa, obserwował jeszcze trzmiela drzewnego, leśnego, różnobarwnego, zmiennego, rdzawoodwło- 67

14 O) 00 Skład gatunkowy trzmieli (w %) w woj. krośnieńskim The bumblebee species percentage in Krosno province T:abela 5 Miejscowość. powiat', data n I I W I Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)2 Locality, district', dale J I R I Y I T I L I Dl Al V I S I E I ci U I Ho I Ru Rozsypaniec 6, Bieszczady \ 23 l 30-4, ,5 - I TW Rawka k. wetliny , ,5 - IT Wetlińska Wyżnia Przełęcz IT Tarnica l x Szeroki Wierch' x Przełęcz pod Tarnicą x m Halicz m I dom. Samoklęski 7, Jasło T Głowienka 8, Krosno , ,5 5 T Równe THoA Stara Wieś 8, Brzozów , ,5 TRuSE Zagórz 7, Sanok x - x x - Myczków 7, Bieszczady ATHo Bereska T Terka T Baligród , ,5 - TAHo Równia x x x x gmina Wałkowy ja 9, Bieszczady I - - 0,9 0, I THo gmina Wałkowy ja ,1-36,8-2,8 40 0,1 8,8 3-0,4 8 - AT Dolina Wołosatego I l - - I WT

15 Dolina Wołosatego ,5 - - l 39, Połonina Caryńska m x Bieszczady WT WT 3 -I TR Połonina Wetlińska 11, Bieszczady Połonina Wetlińska x - x Wet lina x - - x Tarnica (1000 m) x x - x x x - m Krzemień (1300 m) 11 Halicz (1300 m) x x x - x x x - - x - - x x x - x - x I WT 0'1 te Dolina Wołosatego x - x x x x - x Jabłonki x x x Odkrzykoń, Krosno m - - x _61 Jasienica, Brzozów x x m m m m x m x Odnośniki - Notes: I powiaty do roku 1975 (Bieszczady =\ powiaty: Lesko i Ustrzyki Dolne) The districts to the year 1975 (Bieszczady = districts: Lesko and Ustrzyki Dolne),-, Jak w ta/b. 3 - As in the tab le 3 1-' Jak w tab. 4 - As in the table 4 leg. M. Biliński 1 leg. A. Kosior, K. Kaczmarska, J. Partyka, K. Czarnecka leg. M. Biliński, K. Kaczmarska, Ł. Bilińska, E. Waligóra, R. Szadziewski (Kosior niepubl.) 10 (Banaszak 1984) 11 '(Banaszak 1969, 1975) 12 Głównie z Jasienicy (Sriieżek 1894, 1910) - występowało tu także innych 5 gatunków trzmieli: 0, Le,,;1, P, I.) Mainły irom Jasienica ~Snieżek 1894, 1910) - 5 other bumblebee species (0, Le, Eł, P. I) appeared here. (Starzyk, Kosior 1985) (Anasiewicz - niepubl.) x x - x x m ~ I HoDT SAL

16 kowego, ozdobnego, paskowanego, wyżynnego i naddunajskiego. Nie ma jednak pewności, czy wszystkie te gatunki występują tu także obecnie. Ogólnie biorąc - na 65 przebadanych prób składu gatunkowego trzmieli z 62 miejscowości zaliczonych przez nas do rejonu południowej Polski - w 65% wypadków dominowały trzmiele ziemne, w jednej trzeciej wypadków bez subdominantów, w dwu trzecich subdominantami były najczęściej trzmiel rudy, ogrodowy lub rudonogi; często też - szary, rudoszary, ciemnopasy, kamiennik lub leśny; czasem - sześciozębny, wysokogórski (oba w górach lub w ich pobliżu), paskowany, żółty, ozdobny lub wielkooki. Stosunkowo często występowała też dominacja trzmiela rudego (w krakowskim, przemyskim i Bieszczadach), lub ogrodowego (w krakowskim, przemyskim i nowosądeckim, a według Śnieżka i w krośnieńskim), w Bieszczadach zaś także sześciozębnego przy subdominacji trzmieli ziemnych. Lokalnie dominowały również: trzmiel kamiennik (przemyskie i krakowskie), leśny (raz w Tatrach), zmienny (raz w przemyskim) i wysokogórski (wyższe partie Tatr). 2. Różnice składu gatunkowego i zagęszczenia trzmieli w latach Na terenie południowej Polski mieliśmy tylko jeden punkt stały (badany co roku w latach 1972, 1973 i 1974) w Starej Wsi koło Brzozowa. Dla stwierdzenia więc, czy istnieją wyraźne różnice między latami w zagęszczeniu i składzie gatunkowym trzmieli, wykorzystaliśmy również dane K o s i o r a (1980 i niepubl.) z drugiego pokosu koniczyny czerwonej w gminie Wołkowyja (lata ) oraz dane z dwu naszych punktów stałych, leżących na granicy rozpatrywanego przez nas obecnie rejonu, ale na północ od Wisły (R u s z k o w s k i i in. 1988). Zagęszczenie trzmieli we wszystkich tych punktach stałych (tab. 6) większe było w 1973 r. niż w 1972 r. Natomiast zagęszczenie to w 1974 r. było mniejsze niż w 1973 r. w punktach stałych woj. krośnieńskiego, a większe lub takie samo w leżących w rejonie Wyżyny Małopolskiej. W gminie Wołkowyja także i w latach zagęszczenie trzmieli było dużo mniejsze niż w 197'3 r. Jeżeli zsumujemy dane ze Starej Wsi, Pieczenogów i Pacanowa, to stosunek zagęszczenia trzmieli w latach 1972 i 1973, będzie jak 320 do 367 czyli jak 1,00 do 1,15. Chcąc więc porównać zagęszczenie trzmieli w dwu miejscowościach, z których jedną badaliśmy w 1972 r., a drugą w 1973 r., zagęszczenie w pierwszej trzeba przemnożyć przez 1,15. Jeśli chodzi o skład gatunkowy trzmieli w punktach stałych (tab. 6) to skład ten ulegał silnym zmianom w poszczególnych latach. Zwłaszcza udział trzmieli ziemnych był w 1973 r. wyraźnie większy niż w 1972 r. i 1974 r. Jednoroczne badania w danej miejscowości nie pozwalają więc przewidzieć procentowego udziału poszczególnych gatunków trzmieli w innych latach, choć pozwalają przewidzieć powtórzenie się wystąpienia w tej miejscowości gatunków, które w roku badań były tu liczne. 70

17 Tabela 6 Porównanie składu gatunkowego i zagęszczenia trzmieli na l ha koniczyny czerwonej w różnych latach Comparison of species percentage and of density of bumblebees per l hectare of red clover in different years Miejscowość i data Skład gatunkowy (%f- Species percentage I 2 na 1 ha 4 n Locality and date.. R I T I L I D I A I S I E I p I U I Ho I 'Ru I dom. l per l ha 4 Pieczenogi x m x - x x (woj. Kraków) m x x - x x - - x x T 700 Pacanów x x - - x x (woj. Kielce) , ,5 TSDL ,S ,5 DHSP 350 stara Wieś x x x - O (woj. Krosno) , 24-83, ,5 - T ,S ,S ESRu 250 gmina Wałkowy ja TAHo 2525 (woj. Krosno) , , HoAET , ,2-0, ASHoT AT 687 Odnośniki - Notes: l Gatunki dominujące - Dominant species, Jak w tab. 1 - As in the table 1 (Kosior 1980 i niepubl.), zagęszczenie na 1 ha dla miejscowości: Bcreska, Myczków, Terka, Bukowicc!(Kosior 1980) and unpublished), density per 1 hectare for localities: Bereska, Myczków, Terka, Bukowiec, Na podstawie tych różnic zagęszczenia współczynnik przeliczeniowy do 1972 r. wynosi 1,15 (dla lat 197J i ,00) The coefficient for year 1972 is 1,15 (for 1973 and 1974 is 1,00), basing on these dlfferences of density. -1.-

18 3. Zagęszczenie trzmieli na koniczynie czerwonej Zagęszczenie trzmieli (na l ha) na polach koniczyny czerwonej zestawiliśmy w taheli 7 i 9, dzieląc gatunki na grupy o języczku krótkim, średnim, długim i bardzo długim. Ogólne zagęszczenie trzmieli wahało się w południowej Polsce od 50 do 2000 na 1 ha. Zagęszczenie wystarczające dla uzyskania opłacalnych plonów koniczyny czerwonej (patrz Ruszkowski i in. 1989) obserwowano Tabela 7 Zagęszczenie trzmieli na 1 ha koniczyny czerwonej w województwach: bielskobialskim, krakowskim, nowosądeckim, tarnowskim, rzeszowskim i tarnobrzeskim The density of bumblebees per one hectare of red clover in provinces: Bielsko- -Biała, Kraków, Nowy Sącz, Tarnów, Rzeszów and Tarnobrzeg Zagęszczenie trzmieli - Density of bumblebees Województwo, miejscowość. rok Province, locality, year kr.' śr.2 dł.' Ogółem b. dł. Total I I I I Bielsko-B., Brzezówka Dzięgielów Rudzica Żywiec Głębowice Kraków, Gaj N. Sącz, Nowy Sącz Ludźmierz Dominikowice Tarnów, Dębno Zelazówka Łęki Górne Podegrodzie Rzeszów, Zagórzyce Pstrągowa Boguchwała (780) Kupno Tarnobrzeg Slęzak i Kamień (460) Jeżowe Annopol Odnośniki - Notes: l o języczku krótkim - with the short tongue : o języczku średnim - with the middle tongu e, o języczku długim - with the long tongue o języczku bardzo długim - with the very long tongue I w nawiasie zagęszczenie po przemnożeniu przez wskaźnik przeliczeniowy z tab. fi in parenthesis the density after multiplication per coefficient tram the table 6 72

19 Tabela 8 Zagęszczenie trzmieli na 1 ha koniczyny czerwonej w województwach: zamojskim, przemyskim i krośnieńskim The density of bumblebees per one hectare of red clover in provinces: Zamość, Przemyśl and Krosno Zagęszczenie trzmieli - Density of bumblebees Województwo, miejscowość, rok Ogółem Province, locality, year kr.' śr.' dł. 3 b, dł. Total S I I I I Zamość, Płusy Przemyśl, Dzików Stary Kowalówka (740) Nowosielce Wietlin Skołoszów Za dąbrowie (1660) Cisowa (510) Krosno, Samoklęski Głowienka (780) Równe Stara Wieś Zagórz Myczków Beręska Terka Baligród Równia Od nośrrik i jak w tab. 7 - Notes as in the tanle 7 jedynie w Głębowicach koło Wadowic. Natomiast na wszystkich pozostałych badanych polach było ono zbyt małe, choć w woj. bielsko-bialskim w połowie miejscowości niewiele mniejsze od wymaganego. Podobnie zagęszczenie trzmieli na polanach reglowych w Tatrach było w latach stosunkowo bardzo. małe, wynosząc jedynie na 1 ha polany (K o s i o r - w druku). Także i trzmiele o naj dłuższym języczku jedynie w Głębowicach wystąpiły w nieco większym zagęszczeniu (400 na 1 ha) i w Nowym Sączu (250 na 1 ha). W krakowskim, nowosądeckim i przemyskim trafiają się również miejscowości o dominacji trzmiela ogrodowego (tab. 1, 2, 4). Być może więc w okolicach tych znalazłyby się potencjalne rejony nasiennych upraw roślin o głęboko położonym nektarze. PODSUMOW ANIE WYNIKÓW I WNIOSKI 1. Stwierdzono, że na terenie południowej Polski występowały wszystkie (24) gatunki trzmieli, których występowanie w Polsce zostało udowodnione. Jest to więc niewątpliwie naj bogatsza w gatunki trzmieli część naszego kraju: 73

20 2. We wszystkich województwach tego rejonu występowały: trzmiel ziemny - Bombus terrestris (L.), gajowy - B. lucorum (L.), kamiennik - B. lapidarius (L.), rudonogi - B. ruderarius (Mull), rudoszary - Ił. sylvarum (L.), paskowany - ]l.wbt~łlłlrhu!u9 (1.) i ogrodowy - B. hortorum (L.); prawie we wszystkich - szary - B. veteranus (F.) (bez tarnowskiego), ciemnopasy - B. ruderatus (F.) (bez tarnowskiego i zamojskiego) oraz rudy - B. pascuorum (Scop.) i zmienny - B. humilis (III.) (oba bez rzeszowskiego i zamojskiego), a także wielkooki - B. confusus Schenck (bez tarnowskiego, rzeszowskiego i zamojskiego) i żółty - B. muscorum (F.) (bez krakowskiego, nowosądeckiego i krośnieńskiego). 3. Bardziej lokalnie występowały: trzmiel leśny - B. pratorum (L.), drzewny - B. hypnorum (L.) i wrzosowiskowy - B. jonellus (K.) (w bielsko-bialskim, krakowskim, nowosądeckim, przemyskim i Bieszczadach), wysokogórski - B. pyrenaeus Per. i sześciozębny - B. wurfleini (Rad.) (wyłącznie w górach, pierwszy - w Tatrach, u ich podnóża i na Babiej Górze, drugi - także w Beskidzie Średnim i Śląskim oraz w Bieszczadach), rdzawo odwłokowy - B. pomorum (Pz.) (w tarnobrzeskim, przemyskim, krośnieńskim oraz w Tatrach i Pieninach), wyżynny - B. elegans Seidl., różnobarwny - B. soroeensis (F.) i ozdobny - B. distinguendus Mor. (dwa pierwsze tylko w nowosądeckim, bielsko-podlaskim i krośnieńskim, trzeci także i w krakowskim). 4. Najrzadszymi gatunkami były trzmiel grzbietoplam - B. maculidorsis Skoro (raz złowiony w woj. tarnobrzeskim) oraz naddunajski - B. laesus mocsaryi Kriechb. (łowiony tylko przez Śnieżka w krośnieńskim i rzeszowskim). 5. W większości (około 650f0) badanych punktów dominowały trzmiele ziemny i gajowy, same lub częściej przy subdominacji jednego lub kilku spośród 14 innych gatunków, najczęściej zaś trzmiela rudego, ogrodowego lub rudonogiego. 6. Z innych gatunków częściej dominował trzmiel rudy (w części krakowskiego, przemyskiego i Bieszczad), ogrodowy (w części krakowskiego, przemyskiego i nowosądeckiego) lub sześciozębny (w wyższych partiach Bieszczad). ri. Rzadko dominowały: trzmiel kamiennik (w krakowskim i przemyskim), wysokogórski (na Babiej Górze), leśny (raz w Tatrach) i zmienny (raz w przemyskim). 6. Zagęszczenie trzmieli w południowej Polsce (przynajmniej w rejonach rolniczych) było w latach bardzo małe - niedostateczne np. dla uzyskania opłacalnych plonów koniczyny czerwonej, z wyjątkiem niektórych okolic woj. bielsko-bialskiego (np. Głębowice k. Wadowic, Rudzica k. Bielska-Białej, Dzięgielów k. Cieszyna) i nowosądeckiego (np. Dominikowice k. Gorlic). Trzmiele na całym tym terenie wymagają więc szczególnie intensywnej ochrony. 74

21 LITERATURA A n a s i e w i c z A. (Niepublikowane materiały z lat Unpublished materials from ). B a n a s z a k J., 1969, Przyczynek do znajomości fauny trzmieli (Bombus Latr.) Bieszczadów. Przegl. Zoo!., 13, 2: 187. B a n a s z a k J., 1973, Materiały do znajomości fauny pszczołowatych (Hymenoptera, Apoidea) Rzeszowszczyzny. Pol. Pismo Entomol., 43: B a n a s z a k J., 1975, Materiały do znajomości fauny trzmieli (Bombus Latr.) i trzrnielców (Psithyrus Lep.) Bieszczadów. Przegl. Zoo!., 19, 2: B a n a s z a k J., 1984, Materiały do znajomości pszczół (Hymenoptera, Apoidea) fauny Polski. III. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., 34 C: B a n a s z a k J., 1987, Pszczoły (Hyrnenoptera, Apoidea) wybranych zespołów roślinnych Wielkopolskiego Parku Narodowego. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., 35 C: C w i e r z y k J. (Niepublikowane materiały z lat Unpublished data from ). D y l e w s k a M., 1957, Zarys rozsiedlenia gatunków z rodzaju Bombus Latr. na obszarze Polski, Acta Zoo!. Crac., 2: D y l e w s k a M., 1958, Fauna trzmieli (Bombus Latr.) i trzmielców (Psithyru8 Lep.) Tatr Polskich. Acta Zoo l. Crac., 3: D y l e w s k a M., 1962, Apoidea Pienińskiego Parku Narodowego. I. Megachilidae i Apidae (partim). Acta Zoo!. Crac., 7: D y I e w s k a M., 1966, Apoidea Babiej Góry Acta Zool. Crac., 11: D y l e w s k a M., Z a b ł o c k i J., 1972, Nowe i mało znane Apoidea (Hyrnenoptera) z obszaru Polski. Acta Zool. Crac., 17: K i s s J., O l a s z K., 1907, Adatok Arva-Polhora es a Babia-gura revarfaunajahoz. Rovart. Lapok., Budapest, 14: (cit.: Dylewska 1966). K o s i o r A., 1979, Znaczenie, zagrożenie i ochrona trzmieli (Bombus Latr.) na obszarze zlewni Bereźnicy w Bieszczadach Zachodnich. Studia Naturae, A, 18: K o s i o r A., 1980, Rola trzmieli (Bombus Latr.) w biocenozach Bieszczadów Zachodnich. Ochrona Przllrody, 43: K o s i o r A., 1987, Wpływ działalności gospodarczej na populacje trzmieli Bombus Latr. w Bieszczadach Zachodnich. Ochro Przyr., 45: K o s i o r A., (w druku), Trzmiele (Bombus Latr.) wybranych polan reglowych Tatrzańskiego Parku Narodowego. Studia Naturae, A, N o s k i e w i c z J., 1920, Przyczynek do znajomości fauny żądłówek Tatr Pclskich. Kosmos, 45: R u s z k o w s k i A., A n a s i e w i c z A., S o was., 1980, Polskie trzmiele (Bombus Latreille) z podrodzaju Laesobombus Skorikov (Hymenoptera, Apidae). Pol. Pismo Entomol., 50: R u s z k o w s k i A., B i l i ń s k i M., K o s i o r A., Bąk J., K a c z m a r s k a K., 1989, Trzmiele Wyżyny Małopolskiej. Pszczelno Zesz. Nauk., 33: S t a r z y k J.R., K o s i o r A., 1985, Wpływ turystyki pieszej na entomofaunę Bieszczadzkiego Parku Narodowego i terenów przyległych. Parki Narod. i Rez. Przur., 6, 2: S n i e ż e k J., 1894, O krajowych gatunkach trzmieli. Spraw. Kom. Fizyogr., 29: S n i e ż e k J., 1910, Błonkówki pszczołowate (Apidae) zebrane w Galicyi. Spraw. Kom. Fizyogr., 44: W i e r z e j s k i A., 1868, Przyczynek do fauny owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera). Spraw. Kom. Fizyogr., 2: W i e r z e j s k i A., 1874, Dodatek do fauny błonkówek (Hymenoptera). Spraw. Kom. Fizyogr., 8: $

22 Z a k B., 1969, Trzmiele (Bambus Latr.) i trzmielce (Psithyrus Lep.) Pogórza Wielickiego oraz przyległych partii Beskidu Średniego. Zesz. Nauk. Uniw. JagieZZ., 187: THE BUMBLEBEES OF SOUTH POLAND A. R u s z k o w s k i, A. K o s i o r, M. B i l i ń s ki, K. K a c z m a r s k a Summary The bumblebee species percentage (in ) and density of bumblebees per 1 hectare of red clover (in ) were investigated in south Poland (provinces: Bielsko-Biała, Nowy Sącz, Tarnów, Rzeszów, Krosno, Przemyśl and partially - Kraków, Tarnobrzeg and Zamość). The results of own researches were completed with data from the literature. The 24 bumblebee species were observed in this region. It was the full number of burnblebee species which appearing was certainly proved in Poland. The dominant species were most frequently Bombus terrestris (L.) and B. lucorum (L.), more rare - B. pascuorum Scop., B. hortorum (L.) and (in the higher part of Bieszczady mountains) B. wurfleini (Rad.), and sometimes also - B. lapidarius (L.), B. pratorum (L.), B. humilis (Irl.) and (on the mountain Babia Góra) B. pyreneus Per. In all provinces appeared: B. terrestr is (L.), B. lucorum (L.), B. Iapidar ius (L.), B. ruderarius (Mull.), B. sylvarum (L.), B. subterraneus (L.), B. hortorum (L.), in nearly all provinces - B. veteranus (F.), B. ruderatus (F.), B. pascuorum Scop., B. hum ilis (Lll.), B. confusus Schenck and B. muscorum (F.); more locally - B. pratorum (L.), B. hypnorum (L.), B. jonellus (K.), B. pomorum (Pz.), B. elegans Seidl., B. soroeensis (F.) and B. dist inguendus (Mor.) and only in the mountains - B. wurfleini (Rad) and B. pyrenaeus Per. The most rare and the most local sp e- cies were B. maculidorsis Skoro and B. laesus mocsaryi (Kr iechb.) - the last species was catched in this region only to The density of bumblebees per 1 hectare was (at least in agricultural areas) to low to obtain the payable seed yields of red clover, except some localities of Bielsko-Biała province. It is necessary to manage an intensive protection of the bumblebees in all regions of south Poland.