WPŁYW PRZEGRYZANIA PRZEZ TRZMIELE KWIATOW KONICZYNY CZERWONEJ NA ZAWIĄZYWANIE NASION. Oddział Pszczelnictwa IS WSTĘP

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XVIII GRUDZIEŃ 1974 WPŁYW PRZEGRYZANIA PRZEZ TRZMIELE KWIATOW KONICZYNY CZERWONEJ NA ZAWIĄZYWANIE NASION Bolesław Jabłoński Oddział Pszczelnictwa IS WSTĘP Powszechnie wiadomo, że robotnice krótkojęzyczkowego trzmiela ziemnego - Bombus terrestris (L.) oraz gajowego - B. lucorum. (L.) przegryzają często rurki kwiatowe koniczyny czerwonej, ponieważ mając krótkie języczki (6,1-7,6 mm - H o l m (1966), nie mogą dostać się do nektaru wprost przez gardziel kwiatu, podobnie jak nasza środkowoeuropejska pszczoła miodna - Apis mellifica (L.). Z tego powodu trzmiele te uważane są ogólnie (m.in. S t a p e l i S war t - cyt. za F r e e 1970, G r i n f f e l d 1954, H o n c z a r e n k o 1965, Gór a l 1965) za mniej pożyteczne jako zapylacze, a nawet za szkodliwe do tego stopnia, że należałoby je zwalczać (S t r a w i ń s k i 1959, 1960), ponieważ przyczyniają się do obniżania plonów nasion koniczyny. Odmiennego zdania są m. in. W i l i a m s, H a n s o n, S k ó r g a a r d (cyt. za Free 1970), M a y (1959), M a t y s i a k (1963) oraz B i l i ń s k i (1970), którzy twierdzą, że przegryzienie korony kwiatu nie jest aż tak szkodliwe, aby nie mógł on zawiązać owocu i wydać nasion. B i l i ń s k i (1970) dowiódł, że przegryzione kwiaty wyki kosmatej, wyki siewnej, bobu oraz pszeńca zwyczajnego zawiązują w podobnym stopniu owoce i nasiona, jak kwiaty nie przegryzione. Autor przypuszcza, że podobnie jest u koniczyny czerwonej, uktórej przeprowadzenie ścisłych obserwacji nastręcza nieco trudności z powodu drobnych i gęsto w główkach osadzonych kwiatów. Pomimo wspomnianych trudności, w pracy niniejszej starano się określić wpływ przegryzania rurek kwiatowych koniczyny czerwonej 229

2 przez trzmiele oraz rozpruwania rurek przez pszczolinkę (Andrena F) na zawiązywanie nasion z tak uszkodzonych kwiatów. METODYKA Badania przeprowadzono w roku 1973 w Puławach, na około 0,3 ha plantacji drugiego pokosu koniczyny czerwonej, odmiany Hruszowskiej, która rosła na glebie bielicowej lekkiej (klasa IV kompleks rolniczny żytnio-ziemniaczany dobry). Obserwacje wykonywano w okresie pełni kwitnienia plantacji, tj. w drugiej dekadzie sierpnia. Pogoda w tym czasie była na ogół ciepła i słoneczna. Po wstępnym stwierdzeniu obecności na plantacji trzmieli przegryzających, wykonano (metodą przemarszów - D y l e w s k a i inni 1970) obserwacje, mające na celu ustalenie ogólnej liczebności (na 100 m-) poszczególnych gatunków oraz grup owadów, różniących się płcią i sposobem odwiedzania kwiatów koniczyny. Następnie pomierzono długość rurki kwiatowej przy pomocy suwaka (J a b ł o ń s k i 1962), biorąc po 5 kwiatów ze 100 losowo wybranych główek. Na podstawie drugiej próby, złożonej ze 100 główek, określono procent przegryzionych kwiatów w główce. W trzeciej 100 główkowej próbie badano, z pomocą lupy, ewentualne uszkodzenia szyjki słupka w kwiatach z przegryzioną lub rozprutą rurką korony oraz obecność pylników w tych kwiatach. Obecność pylników świadczy, że kwiat nie był jeszcze odwiedzany przez owady zbierające pyłek lub pobierające nektar drogą normalną przez gardziel kwiatu. Dla sprawdzenia wreszcie stopnia zawiązywania nasion z kwiatów o przegryzionej rurce korony postępowano w ten sposób, że wyszukiwano na polu główki w pełni rozkwitnięte z przegryzionymi kwiatami, następnie usuwano z nich wszystkie korony (zarówno starsze zwiędnięte, jak i świeżo rozwinięte oraz jeszsze nie rozwinięte) z wyjątkiem świeżych koron przegryzionych, po czym zawieszano na główkę etykietkę, na której zapisywano liczbę pozostawionych przegryzionych kwiatów. Kwiatów takich w główce było od 2 do 20. W sumie zaznaczono w ten sposób 220 główek w różnych miejscach pola. W trakcie pracy spotykano kwiaty z rozprutą rurką korony przez pszczolinkę (Andrena gelriae Veckt.)z jednego boku wzdłuż linii styku żagielka z łódeczką. W celu sprawdzenia stopnia wiązania nasion przez tak zoperowane kwiaty, zaznaczono oddzielnie etykietami 50 główek, zawierających po 1-6 kwiatów z rozprutą koroną. Po dojrzeniu koniczyny (tuż przed skoszeniem plantacji) wszystkie główki zaznaczone etykietkami zebrano, a w laboratorium wydłubywano pincetą z każdej oddzielnie strąki, od których nie odpadła zaschnię- 230

3 ta korona (korona kwiatu koniczyny dość mocno trzyma się strąka) i sprawdzono obecność nasienia. Z kwiatu koniczyny zawiązuje się na ogół tylko jedno nasienie. Oprócz główek z zaznaczonymi kwiatami przegryzionymi lub rozprutymi przeanalizowano w laboratorium 160 główek kontrolnych, w których znajdowały się zarówno kwiaty całe jak i z uszkodzoną koroną. Były to główki kwitnące w tym samym mniej więcej czasie co główki doświadczalne. Analizując główki kontrolne nie brano pod uwagę wszystkich ich kwiatów, lecz najczęściej kwiatów z partii środkowej, jako że przeważnie również w tej partii główek doświadczalnych znajdowały się nasze kwiaty z przegryzioną lub rozprutą rurką korony. Wyniki analizowano statystycznie metodą tablic kontyngencji, w oparciu o kryterium ~2 (chi-kwadrat) Pearsona, przya=0,05. WYNIKI Długość rurki kwiatowej w okresie pełni kwitnienia koniczyny wynosiła średnio 9,1 ± 0,59 mm, przy wahaniach poszczególnych wyników od 7,5 do 10,6 mm. Z obserwacji wynika, że 80% robotnic trzmiela ziemnego przegryzało rurki kwiatowe koniczyny, a tylko 20% odwiedzało kwiaty normalnie z góry, zbierając pyłek (tab. 1). Jeżeli jednak wziąć pod uwagę pracujące na koniczynie samce trzmiela ziemnego, które sięgając po nektar Liczba owadów pszczołowatych na 100 m 2 koniczyny czerwonej Number of Apoidae specirnens on 100 m 2 of red clover Tabela 1 Gatunek Species Osobniki nie przegryzające kwiatów Specimens which did not cut ftowers Osobniki przegryzające Specimens which cut ftowers Apis mellifica (L.) Andrena gelriae Vecht. Bombus agrorum (T.) Bombus ruderarius MulI. Bombus hortoriem (L-) Bombus lapidarius (L.) Bombus silvarum (L.) Bombus terrestris (L.) Bombus lucorum (L.) * I Pszczoły miodne korzystające z otworów wygryzionych przez trzmiele. Honey bees which use the openings made by bumble bees. 231

4 wprost przez gardziel kwiatu powodują zapewna jego zapylenie, to udział osobników przegryzających w obrębie tego gatunku wynosił tylko około 30%. W stosunku do ogółu zaobserwowanych na koniczynie osobników trzmieli, niezależnie od gatunku, robotnice trzmiela ziemnego przegryzające kwiaty stanowiły około 20%. Przy obserwacjach, na 100 m 2 w pełni kwitnącej koniczyny, około 8 osobników trzrnieli przegryzających i 4 osobników pszczolinki prującej rurki korony, stwierdzono w główkach średnio 17,7% kwiatów przegryzionych i 1,8% kwiatów rozprutych. Spośród 39 osobników na 100 m2 pszczoły miodnej, 20 korzystało z otworów zrobionych przez trzmiele, a 19 odwiedzało kwiaty normalnie z góry, zbierając przeważnie pyłek, o czym świadczyły obecne u nich większe lub mniejsze zaczątki odnóży. Wśród 182 zbadanych kwiatów (wziętych z 60 główek koniczyny), mających w rurkach korony powygryzane przez trzmiele otwory, ani jeden nie miał uszkodzonej szyjki słupka. Oznacza to, że zapylony po przegryzieniu rurki kwiat mógł w zasadzie zawiązać nasienie. Jednakże w chwili wykonywania badań 83,6% kwiatów z przegryzioną rurką nie miało pyłku, co świadczy, że były one już odwiedzane przez owady normalnie, a więc mogły być zapylone. Tylko u 16,4% kwiatów były nie tknięte pylniki, ale kwiaty te miały szanse na zapylenie po przegryzieniu rurki i to zarówno przez owady zbierające pyłek, jak i owady sięgające po nektar z góry kwiatu. Kwiatów z rozprutymi rurkami korony przez pszczolinkę zbadano wprawdzie tylko 40, ale wśród nich również nie spotkano ani jednej uszkodzonej szyjki słupka. Całą, nie tkniętą szyjkę słupka miały również 3 spotkane kwiaty z podwójnie zoperowaną rurką - przegryzioną i rozprutą. Ten szczęśliwy zbieg okoliczności, nie niszczenia najważniejszych organów generatywnych przy przegryzaniu czy pruciu korony, zachodzi dzięki temu, że długa, cienka szyjka słupka kwiatu koniczyny, wraz z dziesiątym wolnym pręcikiem, przylega do wewnętrznej ścianki brzusznej strony kwiatu (od strony łódeczki), a trzmiele robią otwory akurat po stronie przeciwnej (ryc. 1). Podobnie pszczolinka rozpruwa rurkę w najdogodniejszym dla siebie miejscu z boku, co nie pociąga za sobą uszkodzenia szyjki słupka. Kwiaty z rurkami przegryzionymi przez trzmiele oraz rozprutymi przez pszczolinkę zawiązywały nasiona tak samo dobrze jak kwiaty w główkach kontrolnych, w których było 70,5% kwiatów o. rurkach całych (tab. 2). Analiza statystyczna nie wykazała istotności różnic między średnimi. Niczym nie różnił się też procent nasion zaschniętych w stosunku do wszystkich zawiązanych dla kwiatów z całymi rurkami, przegryzionymi i rozprutymi. Oznacza to, że samo wygryzienie otworu z bo- 232

5 Ryc. 1. Rurka kocony kwiatu koniczyny czerwonej z wygryzdonyrn przez trzmiela otworem (z prawe-i) w porównaniu z rurką nieuszkodzoną (po lewej). Corolla tube of red clover flower with by bumble bee cutted (on the r ight) in comparision with undamage corolla tube (on the left). ku korony lub rozprucie rurki kwiatowej przez owady zbierające nektar z koniczyny czerwonej, którym to operacjom nie towarzyszy naruszanie szyjki słupka, nie ma najmniejszego ujemnego wpływu na zawiązywanie nasion. Nie ma więc podstaw do twierdzenia, że trzmiele krótkojęzyczkowe są szkodnikami koniczyny. Przeciwnie, zgodnie ze zdaniem wielu autorów, m. in. M a ya (1959), M a t y s i a k a (1963), a przede wszystkim B i l i ń s k i e g o (1970), pożyteczne są nie tylko te osobniki (matki, samce i część robotnic), które zbierają pyłek i sięgają po nektar normalną drogą, zapylając przy tym kwiaty, ale i te robotnice, które przegryzają kwiaty, ponieważ udostępniają przynajmniej część nektaru Tabela 2 Zawiązywanie nasion li koniczyny czerwonej z kwiatów o rurkach korony przegryzionych przez trzmiele (Bombus Latr.) oraz rozprutych przez pszczolinkę (Andrena F.). Seeds setting of red clover from the flowers cutted by burnble bees (Bambus Larr.) and splited by solitary bees (Andrena F). Liczba zbadanych: % kwiatów które I I Number ar examined : zawiązały % nasion za- Rodzaj badanych kwiatów nasiona schniętych Kind of exarnined flowers 0/ I główek kwiatów, o of fiowers I % of dry lip heads flowers which set lip seeds seeds I Kontrolne Check Przegryzione Cutted Prute Splited 16\ ,2 7, ,8 8, ,8 8,3 233

6 koniczyny czerwonej pszczole miodnej. Możliwe też, że zgodnie z sugestią H a w k i n s a (cyt. za Free 1970), jakkolwiek dotychczas nie potwierdzoną, pszczoły zbierające nektar przez otwory przyczyniają się do zwiększenia na koniczynie liczby osobników zapylających. WNIOSKI Robotnice krótko języczkowego trzmiela ziemnego - Bambus terrestris (L.) i podobnego do niego trzmiela gajowego - B. lucorum (L.), przegryzające rurki kwiatowe 'koniczyny czerwonej oraz samice pszczolinki - Andrena gelriae Veckt., rozpruwające rurki korony z boku, od góry blisko do podstawy, nie uszkadzają przy tej operacji szyjki słupka. Część kwiatów koniczyny, prawdopodobnie większość bywa zapylona przed przegryzieniem rurki, inne zaś mają szansę na zapylenie po dokonaniu tej operacji, na równi z kwiatami o całych koronach, ponieważ otwór wygryziony po grzbietowej stronie rurki (od strony żagielka) nie powoduje szybkiego więdnięcia nawet żagielka. Kwiaty z przedziurawionymi przez trzmiele rurkami korony oraz kwiaty z koronami rozprutymi przez pszczolinkę zawiązują nasiona tak samo dobrze jak kwiaty o koronach całych. Robotnice trzmieli krótkojęzyczkowych, przegryzające rurki kwiatowe koniczyny czerwonej - nie tylko nie są szkodnikami dla rolnictwa, ale są pożyteczne z pszczelarskiego punktu widzenia, ponieważ udostępniają przynajmniej część nektaru tej rośliny pszczole miodnej. Jest prawdopodobne, że udostępniony pszczołom przez trzmiele nektar działa po przyniesieniu do ula werbująco do zwiększonego lotu na koniczynę także osobników zapylających. SPIS LITERATURY B i l i ń s kim. (1970) - Wyniki obserwacji nad przegryzani m kwiatów przez trzmiele - Bombus Latr. (Hym., Apoidea). Pol, Pismo Entomol. 40(1): D y l e w s kam. i i n n i (1970) - Badania nad metodami określania liczebności owadów zapylających na plantacjach lucerny nasiennej. Wiad. Ekol., 26(2): F r e e J. B. (1970) - Insects pollination of crops. Acad. press, London and New York, s Gór a l S. (1965) - Wpływ niektórych czynników na zapylanie i osadzanie nasion u di- i tetraploida Inej koniczyny czerwonej. Post. Nauk. Roln., 6(99): G r i n f e l d E. K. (1954) - Nasekomyje opyliteli krasnogo klewiera. Moskwa-Leningrad. R o l m N. (1966) - The utilization and management of bumble bees for red clover and alfalfa seed production. Annual review of entomology 11 :

7 H o n c z a r e n k o J. (1965) - Trzmiele (Bombus Latr.) zapylające koniczynę czerwoną (Trifolium pratense L.) w okolicach Szczecina. Szczec. Tow. Nauk. Wydz. Nauk Przyr.-Roln., 20(1) : J a b ł o ń s k i B. (1962) - Próba oceny nektarowania koniczyny czerwonej przy selekcji nowych odmian. Pszczelno Zesz. Nauk.., 6(2) : 81-9l. M a t y s i akt. (1963) - Uwagi o znaczeniu gospodarczym trzmieli. Pol. Pismo Entomol., B, : M a y J. (1959) Cmelaći v CSR, jejich bionomie, chow a hospodarsky vyznam. Praha, S t r a w i ń s k i K. (1959) - Trzmiele jako zapylacze koniczyny. Poi. Pismo Entomol., B, : S t r a w i ń s k i K. (1960) - Trzmiele nie biorące udziału w zapylaniu roślin. Pol. Pismo Entomol., B, 17-18: BJU1.HHI1E fiporpi13ahi1.h IllMEJIb.SlMI1 UBETOB KPACHOrO KJIEBEPA HA 3ABl1.Sl3bIBAHl1E CEMEHA E..H6JIOHbCKH Pe310Me B peaynsrare npomaonyesrsrx accnenoaaaua onpeneneao, 'ITO WMeilH H3 KOpOTKHMX060T- KOM - Bombus.errestria (L.), Bombus lucorum (L.), nporpaaaroume I.\BCTOBbleTpy60'lKH xpacnoro xneaepa a TOlKe nxena OAHHO'lxa Andrena gelriae Vect. pacnapsmaiouias Tpy6o'lKH xponsr, He HcnopTylOTb IIIeKKH ctoji6hka. UBCTbl c nporpaaaansteor Tpy60'lKaMH HilH c pacnapereanaenor 3aBHII3bIBalOTCCMeHaTax XOpOllIO xax I.\BCTbIc KpOHaMHHe HCIIOpTHblMHHaCCKOMbIMH. INFLUENCE OF CUTTING RED CLOVER FLOWERS BY BUMBLE BEES ON SETTING OF SEEDS Bolesław Jablonski Summary As result of an investigations it has been stated, that short tongue bumble bees - Bombus terrestris (L.) i B. lucorum (L.) cut corolla tubes of red clover flowers and solitary bee (And rena gelriae Veckt.) spiit corolla tubes do not darnage the neck of pistil.. Flowers with cutted corolla tubes by bumble bees and spiited by Andrena have similar setting of seeds as flowers with whole corolla tubes, which were not damaged by insects.