PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLlll 1999 NEKTAROWANIE I WYDAJNOŚĆ MIODOWA ROŚLIN MIODODAJNYCH W WARUNKACH POLSKI Część X Bolesław Jabłoński, Zbigniew Kołtowski Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa ul. Kazimierska 2, Puławy Streszczenie W latach w Puławach badano obfitość kwitnienia i nektarowanie 10 gatunków roślin zielnych, które rosły wysadzone na lekkiej glebie bielicowej ki. IV. Pięć gatunków (czyściec prosty, odętka wirginijska, serdecznik syberyjski, żeleźniak bulwiasty i mięta okrągłolistna) wykazało wydajność miodową wysoką - powyżej 300 (a nawet 400) kg/ha, trzy (ślaz zygmarek, ślazówka turyngska i fasola wielokwiatowa formy beztyczkowej) średnią wyższą (170) kg/ha, jeden (mięta polna) średnią niższą - około 50 (70) kg/ha i jeden (marzymięta grzebieniasta) niską - około 30 kglha. Rośliny o wysokiej wydajności miodowej mogą się nadawać do rozpowszechniania na różnych skrawkach gruntów w celu poprawy pożytków pszczelich. Słowa kluczowe: kwitnienie, nektarowanie, oblot, pożytek pszczeli, wydajność miodowa. WSTĘP W niniejszej dziesiątej części badań obfitości kwitnienia inektarowania roślin w warunkach Polski podajemy wyniki zebrane dla kolejnych 10 gatunków (rocznych, dwuletnich i bylin), które nie były dotychczas oceniane z pszczelarskiego punktu widzenia. Większość z nich występuje u nas w stanie dzikim, niektóre są uprawiane w ogrodach jako ozdobne, lecznicze lub warzywne. Do badań trafiły dzięki interesowaniu się nimi pszczelarzy praktyków, z którymi mamy żywe kontakty na co dzień. METODYKA Wśród ocenianych roślin znalazło się 7 gatunków z rodziny wargowych (czyściec prosty, marzymięta grzebieniasta, mięta okrągłolistna, mięta polna, odętka wirginij ska, serdecznik syberyjski i żeleźniak bulwiasty), dwa ze ślazowatych (ślaz zygmarek. ślazówka turyngska) i jeden z motylkowatych (fasola wielokwiatowa forma beztyczkowa). Wszystkie badane rośliny rosły w 247

2 Pszczelniczym Zakładzie Doświadczalnym Oddziału Pszczelnictwa TSK w Puławach, na glebie bielicowej lekkiej klasy IV, gdzie na odpowiednio pielęgnowanych poletkach kolekcj i tworzyły zwarte kwitnące kobierce. Badania prowadzono w latach D la każdego gatunku trwały one 3 sezony. Badano porę, długość i obfitość kwitnienia roślin oraz obfitość nektarowania kwiatów i wydajność cukrową z jednostki powierzchni poletka. Przestrzegano aktualnie stosowanych zasad metodycznego postępowania w tego typu badaniach (Szczepański, Jabłoński 1975, Jabłoński, S z k l a n o w s k a 1979). Własnoręcznie wykonane szklane mikropipetki pozwoliły na zbadanie także bardzo drobnych kwiatów obu gatunków mięty i marzymięty grzebieniastej. Nektar pobierano przez 6-7(3-10) pogodnych dni podczas pełni kwitnienia roślin. Dziennie brano 3 próby nektaru z 10-30(50) kwiatów każdą. Suchą masę cukrów w próbach pobranego nektaru wyliczano z masy nektaru i procentowej zawartości w nim cukrów, oznaczonej refraktometrem Abbe' go (D e m i a n o w i c z i inni 1960). Zebrane dane przedstawiono tabelarycznie, podobnie jak we wszystkich wcześniejszych tego typu pracach. WYNIKI Kwitnienie. Wśród badanych roślin naj wcześniejszą porą kwitnienia (od początku czerwca do początku lipca lub nieco dłużej) wyróżniały się dwie: żeleźniak bulwiasty i czyściec prosty (tab. l ). Od końca czerwca do początku sierpnia kwitła ślazówka turyngska i ślaz zygmarek, a nieco później fasola wielokwiatowa - od początku lipca do około 10 sierpnia. Odętka wirginijska zakwitała przeciętnie około 20 lipca i kwitła do trzeciej dekady sierpnia. Trochę później od odętki rozpoczynało się kwitnienie mięty polnej, a następnie okrągłolistnej i marzymięty grzebieniastej, trwające mniej więcej od końca lipca do początku września lub dłużej. Najpóźniejszym kwitnieniem wyróżniał się zawsze serdecznik syberyjski - średnio od około połowy sierpnia do trzeciej dekady września. Rośliny o mniejszych kwiatach kwitły obficiej. Ślaz, ślazówka i fasola wytwarzały 3-6 tys. kwiatów na I m2 poletka, żeleźniak, czyściec i odętka tys., a mięty i marzymięta tys. Jedynie serdecznik syberyjski, mający tak duże kwiaty jak czyściec prosty, wytwarzał ich blisko 100 tys. na 1m 2. Oblot. Wszystkie badane rośliny były odwiedzane głównie przez pszczołę.rniodną, Z dzikich pszczołowatych występowały przede wszystkim trzmiele, które wyraźniej widoczne były na czyśćcu, żeleźniaku, odętce i serdeczniku, a także na ślazie, ślazówce i fasoli. Na kwiatach obu gatunków mięty i marzymięty trzmieli nie obserwowano, natomiast dość licznie występowały muchówki. 248

3 Przy sprzyjającej pogodzie oblot kwiatów przez owady trwał od rana do wieczora, z największym nasileniem w środkowej porze dnia. W godzinach intensywnego oblotu zagęszczenie zbieraczek nal m2 wahało się od kilku do kilkunastu. Najmniej licznie oblatywana była fasola, a naj liczniej serdecznik i czasem mięta okrągłolistna. Owady pszczołowate korzystały z nektaru wszystkich badanych roślin, ale pyłek zbierały tylko z czyśćca, marzymięty, odętki, serdecznika, żeleźniaka i prawdopodobnie także z fasoli. Obie mięty pyłku nie dostarczały, ponieważ miały kwiaty męskosterylne. Również z pyłku ślazu i ślazówki pszczoły nie formowały obnóży, choć były całe nim obsypane. Obnóża z pyłku badanych roślin miały barwę jasną, przeważnie żółtawobiałą. Nektarowanie. Koncentracja cukrów w nektarze omawianych roślin wahała się w szerokich granicach, od około 20 do 50-60(70)%. Jest to zrozumiałe gdyż cecha ta silnie zależy od aktualnej wilgotności względnej powietrza. T10śćcukrów w nektarze, zależąca bardzo od gatunku rośliny, wynosiła z 10 kwiatów marzymięty 0,1-0,2 mg, obu gatunków mięty 0,4-0,8 mg, serdecznika 3-7 mg, czyśćca, odętki i żeleźniaka mg, a ślazu, ślazówki i fasoli mg. Różnice w średniej ilości cukrów z 10 kwiatów poszczególnych gatunków, między latami badań wynosiły około 10% u fasoli i żeleźniaka, między 60, a 80% dla mięty polnej, czyśćca i ślazu, ponad 100% u odętki i serdecznika, a nawet % w przypadku marzymięty, mięty okrągłolistnej i ślazówki. O wielkości tych różnic w najwyższym stopniu decydowały warunki pogody w okresie pełni kwitnienia, kiedy był pobierany nektar. Wydajność miodowa. Na podstawie średniej ilości cukrów wydzielanych przez l kwiat w nektarze i liczby kwiatów wytwarzanych przez roślinę na jednostce powierzchni łanu, oblicza się wydajność cukrów z tej powierzchni. Po doliczeniu do masy cukrów 25% wody, uzyskuje się ilość surowca miodowego o zawartości 20% wody (tyle ile zawiera jej dojrzały miód), którą przyjęto nazywać wydajnością miodową rośliny. Wydajność miodowa omawianych w tej pracy gatunków mieściła się w granicach od około 20 do ponad 900 kg z 1 ha. Średnio wynosiła ona dla marzymięty około 30 kg, mięty polnej blisko 70 kg, ślazu, ślazówki i fasoli 150( 170) kg, a pozostałych gatunków (mięty okrągłolistnej, czyśćca, odętki, sedecznika i żeleźniaka) 400(500) kg/ha. 249

4 N Ul O Tabela 1 Pora i długość kwitnienia oraz nektarowanie i wydajność miodowa 10 gatunków roślin zielnych badanych w Puławach w latach Time and length of blooming, nectar secretion and sugar efficiency of 10 species of perennial plants investigated in in Puławy Gatunek rotliny Plant species Liczba Koncentracja Ilość cukrów z 10 kwiatów Rok Liczba roślin lub Liczba kwiatów przebadanych cukrów w w mg - Amount ol sugars Pora kwitnienia badań pędów na 1 m 2 na 1 m 2 kwiatów nektarze per 10 "owers in mg Flowering Year ol Number ol plants Number ol Number ol Concentration period study Dr sprouts per 1 m 2 liowers per 1 m 2 examined ot sugars in min. - maks. średnio liawers nectar min - max average Wydajność cukrowa (i miodowa)o. IV kg/ha Sugar (and honey) efficiency in kg/ha Czyściec prosty Staehys reeta l (157) , , (323) (202) (759) (216) (433) Fasola wielokwiatowa (17) (143) (Iorma beztyczkowa) (18) , (140) PIlaseo/us rrultif/orus Lam (14) (164) Marzymięta grzebieniasta E/sho/tzia eristata Willd (192) , (33) (398) , (43) (195) ,07 16 (20) Mięta okrągłolistna (42) , (162) Mentlla rotundifolia (L.) (58) , (518) Huds (98) (398)

5 Mięta polna Mentha arvensis L (221) , ,81 36 (45) B.08 (297) ,3-0,6 0,49 59 (74) (144) ,5-1,8 0,78 69 (86) Odętka lvirginijska (142) ,6-24,2 18, (331) Ft1ysostegia virginiana (211) ,B 29,5 23, (768) Benth (164) ,0-17,7 10, (282) Serdecznik syberyjski LeonllruS slblrieus L. Ślaz zygmarek Ml/va a/eea L. Ślazówka 1uryngska l.ivatera thuringiaea L. ieletniak bulwiasty Ft1/orris tuberosa L (15) ,8-5,2 3, (421) (85) ,2-4,3 3, (347) (36) ,3-10,3 7, (917) {lal} ,4 55,2 35,87 88 (109) (115) ,3-63,4 35, (228) (126) ,2-28,0 20, (157) (32) ,5-73,8 42, (142) (45) ,3-113,7 56,35 19B (247) oB 4 (53) ,0-31,7 19, (139) (28) ,7-24,8 16, (490) (35) ,3-25,2 18, (595) 199B (17) ,3 28,1 19, (558) - Rośliny z siewu tegorocznego - This year sowing plants - Masa nektaru z l ha przeliczona na surowiec miodowy zawierający 80% cukrów - Mass of nectar per ł hectare calculated on raw honey material containing 80% of sugars "-l 0'1....

6 Tak zwana dzienna wydajność miodowa wzrasta stopniowo do momentu osiągnięcia przez roślinę pełni kwitnienia, a po pewnym czasie jej trwania stopniowo maleje. Jeżeli przyjąć, że czas pełni kwitnienia wynosi około 50% długości całego okresu kwitnienia, a faza wstępna i końcowa po 25%, to dzieląc wydajność miodową przez liczbę dni równą 75% długości okresu kwitnienia można się zorientować, jak duże w przybliżeniu były dzienne porcje dostarczanego przez roślinę surowca miodowego w okresie pełni kwitnienia. Tak więc średnia dzienna wydajność miodowa z l ha marzymięty i mięty polnej wynosiła około 2 kg, ślazu, ślazówki i fasoli około 6 kg, mięty okrągłolistnej około 10 kg, a pozostałych (czyśćca, odętki, serdecznika i żeleźniaka) kg. DYSKUSJA Omawiana tu biczykowa forma fasoli wielokwiatowej, w porównaniu z formą pienną (tyczkową) badaną wcześniej (J a b ł o ń s ki 1986), charakteryzowała się około 40% mniejszą ilością cukrów z 10 kwiatów i około 50% niższą wydajnością miodową. Jeżeli porównać wcześniejsze wyniki dotyczące mięty pieprzowej (J a b ł o ń s k i 1986) z gatunkami mięty badanymi w niniejszej pracy to okazuje się, że mięta okrągłolistna jest o ponad 70% lepsza, a mięta polna o tyleż procent słabsza. Pozostałe rośliny nie mają odpowiedników w literaturze. Nie zbieranie przez pszczoły pyłku z kwiatów ślazu zygmarka i ślazówki turyngskiej można tłumaczyć, podobnie jak w przypadku innych roślin ślazowatych oraz dyniowatych, że zbyt duże rozmiary ziaren pyłkowych utrudniają zbieraczkom formowanie obnóży. Brak pyłku w kwiatach badanej mięty okrągłolistnej i polnej wynika raczej z tego, że przypadkowo zostały założone poletka z wegetatywnie rozmnażanych osobników męskosterylnych, gdyż normalnie w populacjach tych roślin występują oba typy kwiatów. WNIOSKI Z omawianych 10 gatunków roślin dwa (mięta okrągłolistna i mięta polna) okazały się wyłącznie nektarodajne, a pozostałe również pyłkodajne, przy czym na fasoli pszczół z obnóżami nie widziano. Pięć gatunków (czyściec prosty, odętka wirginijska, serdecznik syberyjski, żeleźniak bulwiasty i mięta okrągłolistna) wykazało wydajność miodową wysoką - powyżej 300(400) kg/ha, trzy (ślaz zygmarek, ślazówka turyngska i fasola wielokwiatowa forma beztyczkowa) średnią wyższą - 150(170) kg/ha, jeden (mięta polna) średnią niższą - 50(70) kg/ha i jeden (marzymięta grzebieniasta) niską - około 30 kg/ha. 252

7 Rośliny o wysokiej wydajności miodowej mogą być rozpowszechniane na różnych wolnych skrawkach gruntów w celu poprawy pożytków pszczelich. Duże walory dekoracyjne odętki i ślazówki przemawiają za uprawą ich w ogrodach. LITERATURA Demianowicz Z., Hłyń M. Jabłoński B., Maksymiuk 1., Podgórska J., Ruszkowska B., Szklanowska K., Zimna J. (I 96 0)- Wydajność miodowa ważniejszych roślin miododajnych w warunkach Polski. Cz. I. Pszczeln. Zesz. Nauk., 4(2): S z c z e p a ń s k i K., J a b ł o ń s k i B. ( ) - Ocena wielkości próby w badaniach nektarowania roślin. Pszczelno Zesz. Nauk., 19: Jabłoński B., Szklanowska K. (1979)- Propozycje zmiany metody badań nektarowaniaroślin. Pszczelno Zesz. Nauk., 23: ] a b ł o ń s k i B. (1 986) - Nektarowanie i wydajność miodowa ważniejszych roślin miododajnych w warunkach Polski. Cz. V. Pszczeln. Zesz. Nauk., 30: THE NECTAR SECRETION AND HONEY EFFICIENCY OF HONEY PLANTS GROWING UNDER POLAND'S CONDITIONS B. Jabłoński, Z. Kołtowski Summary Investigated in in Puławy plant species from collection of melliferous plants grew on pseudo podsolic soil with rv bonitation cłass. Jt was stated that whole quantities of sugars secreted in nectar per 10 flowers were only mg for Elsholtzia cristata and mg for Mentha arvensis and M rotundifolia. For other plants following quantities were obtained: 3-7 mg for Leonurus sibiricus, mg for Stachys recta, mg for Physostegia virginiana and Ph/omis tuberosa, mg for Ma/va alcea, Lavatera thuringiaca and Phaseolus multiflorus (short form). Calculated sugar efficiencies for S species (Stachys recta, Physostegia virginiana, Leonurus sibiricus. Phlomis tuberosa and Meruha rotundifoliaj were high (500) kg per l hectare. The yield of sugars per 1 ha supplied by other three species (Malva alcea, Lavatera Ihuringiaca and Phaseolus multiflorusi was medium-high ł kg, and ratner low for Mentha arvensis and Elsholtzia cristata and kg per I hectare respectively. The species with high sugar efficiency should be propagated on wasteland and the barrens for improvement of bee forge. Keywords: honey plants, blooming, nectar secretion, foraging by bees, sugars efficiency, 253