PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE TRZMIELE DOLNEGO ŚLĄSKA. Mieczysław Biliński, Andrzej Ruszkowski Oddział Pszczelnictwa ISK w Puławach STRESZCZENIE

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXXIV 1990 TRZMIELE DOLNEGO ŚLĄSKA Mieczysław Biliński, Andrzej Ruszkowski Oddział Pszczelnictwa ISK w Puławach STRESZCZENIE Na Dolnym Śląsku w latach występowało 19 gatunków trzmieli. Dominowały liczebnie najczęściej Bombus terrestris (L.) i B. lucorum (L.), rzadko - B. lapidarius (L.), B. paseuorum (Scop.), B. ruderarius (Muli.), B. sy/varum (L.), B. hortorum (L.), B. ruderatus (F). B. veteranus (F.) lub B. hypnorum (L.).Subdominantami były również: B. pomorum (Pz.), B. confusus Schenck, B. subterraneus (L.) i B. distinguendus (Mor.). Rzadziej występowały - B. museorum (F.), B. humilis (Ill.), B. soroeensis (F.), B. pratorum (L.) i B. jonellus (K.). Inni autorzy łowili tu przed 1948 r. także: B. wurfleini (Rad.) i B. mesomelas (Gerst.). Zagęszczenie trzmieli wynosiło trzmieli na 1 ha koniczyny czerwonej i było w większości terenów rolniczych wystarczające dla uzyskania opłacalnych plonów nasion tej rośliny. Dlatego co najmniej woj. legnickie i jeleniogórskie należy uznać za potencjalny rejon nasienny koniczyny czerwonej. Skład gatunkowy trzmieli wskazuje na bogactwo flory tego rejonu, przy postępującym jednak ubożeniu tej flory na większości terenów rolniczych. WSTĘP I METODYKA Fauna trzmieli DolnegoŚląska (woj. jeleniogórskie, wałbrzyskie, legnickie i wrocławskie) badana była w początku XX w. (Dittrich 1903, Scholz 1912) oraz w latach (Gałuszkowa 1965). Badania własne prowadziliśmy tu w latach , głównie na koniczynie czerwonej (w ramach tematu finansowanego częściowo przez JUNG) oraz bardziej dorywczo w latach (te ostatnie dane były już częściowo publikowane np. Ruszkowski, Biliński 1968, 1969, Biliński 1970); przy czym obserwacje zagęszczenia trzmieli w latach oraz składu gatunkowego trzmieli w latach prowadził M. B i 1i ń s ki. Trzmiele łowione w latach oraz oznaczał A. Ruszkowski. 101

2 Ryc. I Rozmieszczenie punkrów badań w lalach The distribulion of invcstigated localiues JELENIA 9ÓRA... provincc: I Opolno Zdrój. 2._- Białopole. 3.._. Sieniawk a. 4- Wróciszów, 5.._- Żarska Wieś. 6 Olszyna Dolna. 7.. Bielanka. 8 Pasiecznik. 9-- Wojcieszyce, 10 - Cieplice. II - Pisarzowice. WAŁBRZYCH -- province: 12 Nowa Ruda Niwa. 14 Gorzanów, 15-- Nagodzice. 16 Waliszów Stary, 17- Tarnów Stolce. 19 Strąkowa. 20 Ziębice, 21 Dzierżoniów Marcinowiec. 23 Granica. 24. Strzegom. LEGNICA province: Jenków, 26 Targoszyn, Męcinka. 28 Uniejowice, 29 _ Swieborowice, 30- Gaworzycc, Grodziec Mały. WROCŁAW provincc:)2 Nieszczyce, 33 Żmigródek, 34 Sułów (Milosławice). 35 Wilkowa Oborniki Śląskie, 37 Machnice ' Łozina Wysoki Kościół Ligola Piękna, 4 I -- Wrocław-Pawłowice, 42 _. Wrocław-Oporów Wroclaw-Poczta Główna Wrocław-Ogród Botaniczny. 45 Wrocław-Plac Grunwaldzki, 46.. Wrocław-Zacisze, 47.. Wrocław-Sępolno i Park Szczytnicki. 48._- Wrocław-Swojec, 49-, Domasław i Księginice Wilczyce Laskowice Oleśnica, 53 _.- Sroda Sląska. 54 _. Piotrowice Kostomloty. 56._- Łagiewniki, Łojowice. Metodykę stosowaliśmy taką samą jak w poprzednich pracach tego cyklu (Ruszkowski i iu ab, Sowa i in. 1989,1990 ab, Bi1iński i in abc). Miejscowości, w których prowadzono badania wcześniejsze, ustalaliśmy na podstawie niemiecko-polskiego słownika miejscowości (Rospond 1951). Rozmieszczenie punktów badań z lat podane zostało na mapce (ryc. I). 102

3 WYNIKI 1. Skład gatunkowy trzmieli w różnych rejonach W woj. wrocławskim stwierdzono występowanie 20 gatunków trzmieli, z tym, że trzmiela wyżynnego ~ Bombus mesomelas (Gerst.) podawano tylko do 1912 r. (tab. 1 ~ Dittrich 1903, Scholz 1912), a trzmiela różnobarwnego ~ B. soroeensis (F.) i wrzosowiskowego ~ B. jonellus (K.) tylko z lat (tab. 2). Tabela Skład gatunkowy trzmieli w woj. legnickim i wrocławskim przed ł912 r. 3 The bumblebee species composition in provinces of Legnica and Wrocław before Miejscowość- Locality- Gatunki trzmieli - Bumblebee species I O R Y T L D A M V S P C U HoRu LEGNICA: Legnica Myślibórz (Jawor ŚI.) Proboszczów (Złotoryja) Podgórnik x x _.. x x x - WROCŁAW: Krzelów (Wołów) Oborniki ŚI. (Trzebnica) - - Szewce (Trzebnica) Oleśnica x --- Szczodre (Oleśnica) Mirków Wrocław x x Wrocław Karłowiec x x - Wrocław Osobowice - Wrocław - Leśnica Wrocław - Żerniki Mietków (Wrocław) Smolec (Wrocław) Sobótka (Wrocław) Oława Miękinia (Środa ŚI.) x x x x -- x x x -- x - x x - x x -- x x x x? x x x x - x - x x x x x x x - x - _. - - x x x - Odnośniki Notes: I W Bomhus wurfleini (Rad.) trzmiel sześciozębny O B. soroecnsis (F.) t. różnobarwny J - B. joneilus (K.) - - t. wrzosowiskowy R B. pratarum (L.) t. leśny y B. hvpnonnn (L.) t. drzewny T B. terrestris (L.) t. ziemny + B. Łucorum (L.) l. gajowy L B. Iupidarius (L.) - l. kamiennik D B. ruderarias (Muli.) - rudonogi A.. B. pascuorum (Scop.) _. t. rudy M-B. muscorum (F.) -- t. żółty y.- B. humilis (111.) t. zmienny 2 W nawiasie dawny powiat In parenthesis the former district s.. B. sylvarum (L.) t. rudoszary E -- B. V('ltHanus (F.) t. szary El. B. mesome/as (Gerst.) t. wyżynny p.- B. pornorum (Pz.) --- t. rdzawoodwłokowy C - 8. confusus Schenck t. wielkooki U-B. subterruneus (L.) t. paskowany 1._- B. distinguendu s (Mor.) l. ozdobny Ho - B. honorurn (L.) - t. ogrodowy Ru B. ruderasus (F.) --- I. ciemnopasy x. występuje..- present m - licznie numerous l Dittrich Scholz

4 .- ọ J::>. Skład gatunkowy trzmieli (w %) w woj. wrocławskim w latach The bumblebee species percentage in Wrocław - province in Tabela 2 Miejscowość, rok, miesiąc n Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%) l Locality, year, month O J R Y T L D A MV S P C I U Ho Ru Nieszczycę m Żmigródek m m m Sułów ' x m x Oborniki Śląskie? l x Oborniki Śląskie , , , ,5 5 Machnice x x m Wysoki Kościół m m m Wrocław - - Pawłowiec Poczta Główna" Ogród Botaniczny! I 20, ,5.. " I Plac Grunwaldzki x x x x x - Zacisze" II Sępolno + Park Szcz.! ,5 1, ,5 13 1,5 9 - Sępolno" ,5 2 22, Swojec" ,5 5, II ,5 7,

5 Dornaslaw + Księginice rn rn x x Wilczyce Laskowice x x x Kostomloty Wilkowa? x x Oborniki Śląskie" ,5 5 2,5 Trzebnica" rn Łozina" ,5 3,5 7 Ligota piękna" Wrocław - Oporów" x x - Wrocław - Swojec" ,5 3 1,5 Oleśnica" Łagiewniki" l l Łojowice? ,5 1,5 Piotrowice" rn x Odnośniki Notes: I jak w tab. I - as in the table I s leg. et det. A.Ruszkowski, Rrassica napus (Galuszkowa 1965) 1972 leg. M.Biliński, K.Kaczmarska, Ł.Bilińska, J leg. J.Ruszkowski, det. A.Ruszkowski E.Waligóra; leg. M.Biliński, Ł.Bilińska 4 leg et det. M. Biliński (det. A.Ruszkowski) 7 + 2% B.veteranus (F.) obserwacja niepewna - the doubtful observation... O VI

6 Vv lalach dominowały w woj. wrocławskim zawsze trzmiel ziemny - B. terrestris (L.) i gajowy _. B. Lucorum (L.) - same lub przy subdominacji kamiennika -- B. lapidarius (L.), a tylko we Wrocławiu na Swojcu - rudoszarego -- B. sylvarum (L.) i rudonogiego - B. ruderarius (MUl!.). Natomiast w latach tylko w 58% miejscowości dominowały trzmiel ziemny i gajowy, w pozostałych - kamiennik, rudy -_.- B. pascuorum (Scop.), ogrodowy - B. hortorum (L.), rudoszary lub drzewny - B. hypnorum (L.), przy subdominacji czasem także rudonogiego, rdzawoodwłokowego - B. pornorum (Pz.) lub wielkookiego - B. confusus Schenck. Różnice między tymi dwu okresami wynikają również i z metody badań, bo w latach badano głównie pola koniczyny czerwonej (w okresie lipca i sierpnia), a w latach także pola rzepaku (od kwietnia do czerwca) oraz środowiska typu parkowego. Rzadziej występowały w latach trzmiel rudy, żółty o B. muscorum (F.), rdzawoodwłokowy, ozdobny - - B. distinguendus (Mor.), paskowany -- B. subterraneus (L.), ciemnopasy - B. ruderatus (F.) i ogrodowy. W latach zaś nie obserwowano trzmiela ozdobnego, natomiast obserwowano (choć również rzadko)- trzmiela różnobarwnego, wrzosowiskowego, leśnego -- B. pratorum (L.), zmiennego - B. humilis (I II) oraz (czasem licznie) - drzewnego. Raz też zaobserwowano trzmiela szarego - B. veteranus (F.) (tab. 2), jest to jednak obserwacja niepewna, ponieważ okazu nie złowiono. Ogólnie biorąc fauna trzmieli woj. wrocławskiego była bardzo bogata, ustępując liczbą gatunków jedynie woj. bielsko-bialskiemu, nowosądeckiemu i krośnieńskiemu (Ruszkowski i in b). W ostatnich dziesięcioleciach dominowały jednak trzmiele środowisk o ubogiej florze, co wskazuje na postępujące ubożenie flory tego rejonu. W woj. legnickim stwierdzono ogółem 18 gatunków trzmieli (nie znaleziono tu trzmiela drzewnego i wrzosowiskowego). Podobnie jak w woj wrocławskim dominowały tu w latach trzmiel ziemny i gajowy, najczęściej przy subdominacji kamiennika, a tylko na północnym krańcu województwa także i rdzawoodwłokowego (tab. 3). Jedynie w Męcince dominował trzmiel ciemnopasy... B. ruderatus (F.), przy subdominacji paskowanego - B. subterraneus (L.), ziemnego i rudoszarego. Rzadziej występowały - trzmiel rudonogi, rudy, żółty, zmienny, wielkooki, ozdobny i ogrodowy. Ogółem złowiono w tych latach 14 gatunków trzmieli, podczas gdy przed 1912 r Przed 1912 r. (Dittrich 1903, Scholz 1912) łowiono tu także trzmiela różnobarwnego, leśnego, szarego i wyżynnego, natomiast nie spotkano - rudego, zmiennego, wielkookiego, paskowanego i ogrodowego (tab. I). Wydaje się więc, że w woj. legnickim dominującymi gatunkami w tym okresie były trzmiel ziemny, gajowy, kamiennik i leśny, co wskazywałoby na to, że tereny uprzemysłowione o zubożałej florze dominowały tam już w początku XX w., choć w okresie tym musiało być tam także dużo i lasów, które obecnie ustąpiły terenom rolniczym. W woj. wałbrzyskim występowało 20 gatunków trzmieli. Fauna trzmieli była więc podobna jak w woj. wrocławskim, z tym, że nie było tu trzmiela 106

7 wrzosowiskowego, a występował trzmiel sześciozębny - B. wurfleini (Rad.), związany z terenami górskimi. W latach (głównie na koniczynie czerwonej) dominowały tu zawsze trzmiel ziemny i gajowy, najczęściej przy subdominacji kamiennika, często - rudoszarego, czasem - rudonogiego lub szarego. Natomiast na rzepaku w 1961 r. w Marcinowieach dominował trzmiel rudoszary, przy silnej subdominacji ziemnego i gajowego i słabszej rudonogiego (tab. 3). Przed 1912 r. nie stwierdzono tu występowania trzmiela rudego, rudonogiego, zmiennego, szarego, wielkookiego, ozdobnego i ciemnopasego. natomiast złowiono (nie spotykane w latach ) trzmiele: sześciozębnego, wyżynnego, leśnego i żółtego (tab. 4). Dominowały w tym okresie, jak się wydaje, trzmiel drzewny, leśny i różnobarwny. Różnice między początkiem i drugą połową XX w. mogą wskazywać na postępujące wylesienie i uprzemysłowienie, ale mogą też po prostu wynikać z tego, że badania lat dotyczyły głównie terenów rolniczych, a wcześniejsze - głównie terenów górskich i leśnych. W woj. jeleniogórskim i Karkonoszach złowiono w sumie 19 gatunków trzmieli - te same, co w woj. wałbrzyskim, jedynie bez trzmiela żółtego. W Karkonoszach (głównie badane były Karkonosze czeskie) występowało przed 1948 r. (Dittrich 1903, Marschner 1927, May 1948) 13 gatunków trzmieli: najliczniej - leśny, różnobarwny, sześciozębny i rudy, licznie - ogrodowy, paskowany, kamiennik, prawdopodobnie licznie także gajowy, drzewny i ziemny, a rzadko,-- wyżynny, rdzawoodwłokowy i rudonogi. W pozostałej części woj. jeleniogórskiego nie złowiono w tym okresie trzmiela sześciozębnego, rudego, rdzawoodwłokowego i ogrodowego; złowiono natomiast (nie podawane z Karkonoszy) trzmiele: ziemnego, szarego i ozdobnego (tab. 4). W latach złowiono (głównie na koniczynie czerwonej) w woj. jeleniogórskim 13 gatunków trzmieli, z których 4 (żółty, rudoszary, wielkooki i ciemnopasy) nie były łowione w pierwszej połowie XX w. Nie zostały natomiast złowione po 1948 r. (podane z wcześniejszego okresu): trzmiel sześciozębny, różnobarwny, drzewny, leśny, zmienny, wyżynny i rdzawoodwłokowy. Można więc powiedzieć, że trzmiele górskie i leśne zostały tu zastąpione trzmielami terenów rolniczych. Przypuszczalne przyczyny tych różnic są podobne jak w wypadku woj. wałbrzyskiego. Dominowały w ostatnich latach głównie trzmiel ziemny i gajowy (w 75% badaniach miejscowości), same lub częściej przy subdominacji kamiennika i raz także rudonogiego. W Olszynie Dolnej dominował trzmiel rudonogi przy subdominacji ziemnego i gajowego, a w Cieplicach - trzmiel szary przy subdominacji ozdobnego, rudonogiego, ziemnego i gajowego. Ogólnie biorąc tereny Dolnego Śląska mają bogatą faunę trzmieli (jeżeli nie uległa ona zubożeniu w ostatnich latach - po 1974 r.), choć zaznacza się rosnąca dominacja terenów wylesi onych i uprzemysłowionych. Zastanawiające jest, że w latach nie obserwowano zupełnie trzmiela wyżynnego, który we wcześniejszym okresie występował nie tylko w górach, ale i w wielu miejscowościach nizinnych. W ogóle gatunek ten po 107

8 o 00 Skład gatunkowy trzmieli (w %) w woj. jeleniogórskim, wałbrzyskim i legnickim w latach Bumblebee species percentage ( ) in provinces: Jelenia Góra, Wałbrzych and Legnica Tabela 3 JELENIA Miejscowość, rok, miesiąc- n Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)1 Locality, year, month O Y T L D A M V S E P C l U Ho Ru GÓRA: Opolno Zdrój _ Białopole x Wrociszów , ,5 2 2 Żarska Wieś , ,5 1, , , ,5 2 0, Olszyna Dolna ,1 44 3,1 3,1 3,1 9,3 - _. 3,1 3,1-3, I Bielanka m m x x Pasiecznik m x - W ojcieszyce Cieplice Pisarzowice WAŁBRZYCH: Nowa Ruda Niwa Gorzanów , ,5 Waliszów Stary Nagodzice _ Tarnów , ,5 Stolec x - -- x Strąkowa Ziębice Złote Góry x

9 Dzierżoniów Góry Sowie Marcinowice ,5 1, , , , ,5 Granica _. - m Strzegom 1960, m x - x LEGNICA: lenków ,5 2,5 Targoszyn ,5 7,5 5 Męcinka Uniejowice Świeborowice Gaworzyce Grodziec Mały , ,5-2 Odnośniki - Notes: I jak w tab. l - as in the table (Gałuszkowa 1965); 1972 leg. M.Biliński, K.Kaczmarska, Ł.Biłińska, E.Waligóra; leg. M.Biliński, Ł. Bilińska Ō \O

10 Tabela 4 Skład gatunkowy trzmieli w woj. wałbrzyskim i jeleniogórskiem oraz w Karkonoszach czeskich (przed 1949 r.) Bumblebee species composition in provinces of Wałbrzych and Jelenia Góra and also in Czech Karkonosze Montains (before 1948) Miejscowość Gatunki trzmieli - Bumblebee species I - Locality' W O R Y T L D A M V S E 8 P U I Ho WAŁBRZYCH: Strzegom' Bardo Śląskie 3 Szczawno Jedlina Ziemia (Świdnica) (Ząbkowice ŚI) x x Zdrój:' Zdrój' Kłodzku:' (Wałbrzych) x x x x - (Wałbrzych) - Zieleniec- (Kłodzko) Duszniki Zdrój:' (Kłodzko) Śnieżnik' Pasmo Śnieżnika 4 Złote Góry" Międzygórze.! Dolina Orlicy" (Bystrzyca KI.) x x - - m m - x ---- x m -- m m Pradziad' (= Keprnik, CSR) x x x- x -- x x x -- x --.lelenia GÓRA: Kotlina Jeleniogórska" Janowiec Wielkie" (Jelenia G.) - Topieliska" Jarkowice- Zgorzelec- Zgorzelec" (Sudety Środkowe) (Kamienna Góra) x x x._ ---- x o - m x x KARKONOSZE' Karkonosze Czeskie> >WO m' m m m x x x Karkonosze Czeskie s < 800 m m m m x x m Spindlerowy Młyn' x x -- Śnieżne Kotły" m x Przedni Rennerowki" Mały i Wielki Rybnik" Kolbenowa Górka" 1270 m x x x m x m x Modry Dół" m - x - -._- Rychory" m m m m x m - -- _.- -m- m ---- x

11 c.d. tabeli 4 Miejscowość - Lecality- Tumpsowe Skały" m -- Barberowe Domki" mo m x - Gatunki trzmieli -- Bumblebee species 1 W O R Y T L D A M V S E 8 P U Ho Klauzenski Dół 6 -- x x x -- Odnośniki Notes: 1 4 jak w rab. l as in the labie 1 s Marschner 1927 (> May IY48 '7 m n.p.m. = m a.s.l r. był obserwowany w Polsce wyłącznie w górach woj. nowosądeckiego, podczas gdy wcześniej podawany był również z Dolnego Śląska i woj. tarnobrzeskiego, bielsko-bialskiego i krośnieńskiego (R u sz k ow s k i i in. 1989ab). 2. Zagęszczenie trzmieli na polach koniczyny czerwonej Zagęszczenie trzmieli (tab. 5) największe było w woj. legnickim ( trzmieli na l ha koniczyny czerwonej), gdzie we wszystkich 7 badanych miejscowościach wystarczało ono teoretycznie dla osiągnięcia opłacalnych plonów nasion koniczyny czerwonej. Zagęszczenie to było też duże w woj. wrocławskim ( trzmieli na I ha), będąc wystarczającym w 67% badanych miejscowości. W woj. wałbrzyskim zagęszczenie wynosiło trzmieli na l ha, będąc wystarczającym w 70% miejscowości. Bardziej wahało się ono ( trzmieli na l ha) w woj. jeleniogórskim, ale również w 55% miejscowości wystarczało dla uzyskania opłacalnych plonów nasion. Rzeczywiste plony nasion koniczyny czerwonej (Sowa i in. 1977) były opłacalne w woj. legnickim i bardziej jeszcze w woj. jeleniogórskim, a nieopłacalne (przeciętnie) w woj. wrocławskim i wałbrzyskim. Woj. jeleniogórskie i legnickie można więc uznać za potencjalny rejon nasienny koniczyny czerwonej, natomiast wartość woj. wrocławskiego i wałbrzyskiego pod tym względem wymaga jeszcze bliższego zbadania. WNIOSKI I. Dolny Śląsk stanowi rejon o dużym zagęszczeniu trzmieli i bardzo dużej liczbie (21) ich gatunków - - mniejszej tylko niż w górzystych województwach południowo-wschodniej Polski. 2. Zagęszczenie trzmieli w większości terenów rolniczych Dolnego Śląska jest wystarczające dla uzyskania opłacalnych plonów nasion koniczyny czerwonej i co najmniej woj. legnickie i jeleniogórskie należy uznać za potencjalny rejon nasienny tej rośliny. 3. Dominowały tu w latach najczęściej trzmiel ziemny B. terrestris 111

12 o z wito with with Zagęszczenie trzmieli na l ha koniczyny czerwonej The density of bumblebees per one hectare of red clover Tabela 5 Województwo, miejscowość, data Zagęszczenie trzmieli - Density of bumblebees 1 Province, locality, date kro I śr. I dl. I b. dł. Ogólem Total JELENIA GÓRA: Opolno Zdrój O O O O O Wrociszów O 2050 Żarska Wieś Żarska Wieś Żarska Wieś Olszyna Dolna Bielanka Pasiecznik O O 300 Wojcieszyce O 6600 Cieplice Pisarzowice WAŁBRZYCH: Nowa Ruda O O 4000 Niwa O 2600 Gorzanów \ Wa1iszów Stary O Nagodzice Tarnów O O 1120 Strąkowa O Dzierżoniów Marcinowice Granica O O O LEGNICA: Jenków O Targoszyn O O 1760 Męcinka Uniejowice Świeborowice O O 3050 Gaworzyce Grodziec Mały WROCŁAW: Oborniki Śląskie O O 1300 Ligota Piękna O O O 2000 Wrocław - Swojec Oleśnica O 1440 Łagiewniki O Łojowice O 30 O 2050 Odnośniki Ikr. śr. dl. b. dl., IS,8 C - Notes: - z krótkim języczkiem. o the short tongue (O J R Y T L).- ze średnim języczkiem.00 the middle tongue (D A M VS E) - z dlugim języczkiem..0 the łong tongue (P C I U) bardzo dlugim języczkiem - with the longest tongue (H o R u) J 16.4 C 17,00C 112

13 (L.) i gajowy B. lucorum (L.), co wskazuje na postępujące zubożenie flory większości terenów tego rejonu. LITERATURA B ił i ń s k i M., 1970: Wyniki obserwacji nad przegryzaniem kwiatów przez trzmiele - -- Bombus Latr. Pol. Pismo Entomol., 40 (I): Biliński M. i inni, 1990 a: Trzmiele Ziemi Lubuskiej. Pszczeln. Zesz. Nauk., 34: Biliński M. i inni, 1990 b: Trzmiele zachodniego Pomorza. Pszczeln. Zesz. Nauk., 34: Biliński M. i inni, 1990 c: Trzmiele Śląska Górnego i Opolskiego. Pszczeln. Zesz. Nauk., 34: Di ttric hr., 1903: Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefundenen Hymenopteren. I. Apidae. Z. f Entom., N.F., 28: Gałuszkowa 1., 1965: Pszczołowate (Apidae) zebrane na rzepaku ozimym na Niżu i Wyżu Dolnego Śląska. Pol. Pismo Entomol., 14, ( ): Marschner H., 1927: Ueber die Hummeln des Riesengebirges. Societas entomologica, 42. Stuttgart. M a y J., 1948: Bionomie rodu Bombus Latr. a Psithyrus Lep. (IV) - Ćmełaci v Krkonośich, Casopis CSL. Spolecnosti Entomologicke 45, 3--4: Rospond S., 1951: Słownik nazw geograficznych Polski Zachodniej i Północnej. Cz. II: , Wrocław-Warszawa. Ruszkowski A., Biliński M., 1968: Oblot koniczyny czerwonej przez trzmiele. Pam. Pul., 31: Ruszkowski A., Biliński M., 1969: Trzmiele oblatujące wykę i inne rośliny strączkowe. Pam. Pul., 36: Ruszkowski A., i inni, 1989 a: Trzmiele Wyżyny Małopolskiej. Pszczeln. Zesz. Nauk., 33: Ruszkowski A. i inni, 1989 b: Trzmiele południowej Polski. Pszczeln. Zesz. Nauk., 33: Scholz E. 1. R., 1912: Hymenoptera aculeata. Seltenere schlesische Vorkommnisse, Jahresh. d. Ver. f Schles. lnsektenkunde zu Breslau, E. V. S o was. i inni, 1977: Number of poliinator insects with reference to seed setting in red ciover in different regions of Poland. Pszczelno Zesz. Nauk., 21: Sowa S. i inni, 1989: Trzmiele Mazowsza. Pszczeln. Zesz. Nauk., 33: Sowa S. i inni, 1990 a: Trzmiele wschodniego Pomorza. Pszczeln. Zesz. Nauk., 34: Sowa S. i inni, 1990 b: Trzmiele Podlasia i Kurpiów. Pszczeln. Zesz. Nauk., 34: THE BUMBLEBEES OF LOWER SILESIA M. Biliński, A. Ruszkowski Summary An appearance of 19 bumblebee species was stated in Lower Silesia (provinces: Jelenia Góra, Wałbrzych, Legnica and Wrocław) in The dominant species were most frequently Bombus terrestris (L.) and B. lucorum (L.), rarely - B. lapidarius (L.), B. pascuorum (Scop.), B. ruderarius (Miill.), B. sylvarum (L.), B. hortorum (L.), B. ruderatus (F.), B. veteranus (F.) or B. hypnorum (L.). The subdominant species were also: B. pomorum (Pz.), B. confusus Schenck, B. subterraneus (L.) and B. distinguendus (Mor.). The foliowing species were less numerously ones: B. muscorum (F.), B. humilis (111.), B. soroeensis (F.), B. pratorum (L.) and B.jonellus (K.). Othe c authors catched also here before 1948: B. wurfleini (Rad.) and R. mesomelas (Gerst.). 8 - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe

14 The density of bumblebees amounted ~11700 individuals per. 1 hectare of red c1over. In generał it was sufficient to obtain the payable seed yields of this plant in majońty investigated fields. Therefore at least the provinces of Legnica and Jelenia Góra have to be recognized as a potential ~d region of red clover. The bumblebee speces composition indicated tbat the flora of this region was rich but it become progresively poor in majońty of agricultural areas.