PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXVII 1993

Transkrypt

1 PSZCZELNCZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXV 1993 WPŁYW LASU RZEK NA ZAGĘSZCZENE SKŁAD GATUNKOWY TRZMEL (BOMBUS LATR.) A n d r z ej R u s z k o w s k i, J a n i n a G o s e k, M i e c z y s ł a w B i l i ń s k i, Kry s t y n a K a c z m a r s k a, Janina Wojdaszka nstytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, Puławy Streszczenie W latach zbadano w 6 miejscowościach okolic Puław zagęszczenie i skład gatunkowy trzmieli oraz ich taśmę pokarmową na brzegach lasu, nad Wisłą i w różnych odległościach od lasu i rzeki. Występowało tam 15 gatunków trzmieli - naj liczniej trzmiel kamiennik tbombus lapidarius L.), ziemny (B. terrestris L.), gajowy (8. lucorum L.) i rudy (B. pascuorum Scop.). Średnic zagęszczenie trzmieli wahało się w różnych miesiącach i środowiskach od O do 7300 na l ha. Największe było ono w lipcu na polach podleśnych, w innych miesiącach - największe nad rzeką, mniejsze na polach, najmniejsze w lesie. Odległość od lasu i rzeki nie wpływała wyraźnie na zagęszczenie trzmieli na polach. Zaznaczyły się trzy grupy trzmieli: nadrzeczna - kamiennik, rudonogi (B. ruderarius Mull.) i rudoszary (B. sylvarum L.); leśna - gajowy, rudy, leśny (B. pratorum L.) i drzewny (8. hypnorum L.) oraz polowa - ziemny i żółty (B. muscorum F.), przy czym trzmiele nadrzeczne chętnie oblatywały uprawy polowe, a trzmiele leśne - sady i jagodniki. Brzegi lasów, a bardziej jeszcze wały nadrzeczne stanowią ważną ostoję pokarmową i gniazdową dla trzmieli i wymagają troskliwej ochrony. Słowa kluczowe: trzmiel, las, brzeg rzeki, ostoje naturalne, zagęszczenie owadów. WSTĘP Trzmiele sa bardzo ważnymi zapylaczami roślin uprawnych i dzikich, a zwłaszcza koniczyny czerwonej oraz innych roślin o głęboko położonym nektarze. Liczebność ich jest obecnie ogromnie zmienna i z reguły zbyt niska dla potrzeb zapylania. Obserwacje nasze z lat (R u s z k o w s k i i in. 1988) wskazywały na liczniejsze występowanie trzmieli w pobliżu brzegów rzek i lasów, dlatego w latach przeprowadziliśmy badania nad zagęszczeniem i składem gatunkowym trzmieli w różnych odległościach od brzegu rzeki i od brzegu lasu. 197

2 METODYKA Badania prowadzm~my od ma)a do sierpnia \ClaSem tei w kw\et\\\\\ i wrześniu) w sześciu wsiach (Gołąb, Jaroszyn, Lęka, Bronowice, Piskorów i Woj szyn) położonych 3-16 km od Puław, w zasięgu komunikacji miejskiej. Wykorzystaliśmy również częściowo badania z lat ze wsi Parchatka i Góra Puławska. Wszystkie te miejscowości leżały na zachód od Wisły, tylko Gołąb i Parchatka - na wschód. Badaliśmy osobno: brzeg lasu (i okazjonalnie wnętrze lasu), tereny podleśne (do 300 m od lasu), tereny dalsze od lasu i rzeki, tereny bliższe wału przeciwpowodziowego (do 350 m od wału), wał i tereny pomiędzy wałem a brzegiem Wisły. W Gołębiu i Bronowicach las był odległy od Wisły o około 2 km, w Jaroszynie nieco mniej, a w Wojszynie i Piskorowie rzeki w pobliżu nie było. Odległość wału od brzegu Wisły była różna, ale nie przekraczała raczej 100 m. Jedynie w Parchatce wał był odległy od lesistych zboczy o mniej niż 1 km, natomiast od Wisły oddalony był co najmniej o 500 m i otoczony drzewami i zaroślami - dlatego skład gatunkowy trzmieli na wale w Parchatce bardzo się różnił od wału w innych miejscowościach i przypominał raczej faunę podleśną. Zagęszczenie owadów oceniano metodą podobną jak w latach , z tą różnicą, że długość badanych odcinków ustalano nie za pomocą dwumetrowego cyrkla pomiarowego, ale za pomocą liczby kroków. W tym celu obliczono średnią długość kroku każdej z osób, a długość każdego odcinka obliczano jako średnią z kilku pomiarów dokonanych w różnych dniach. W Gołębiu pomiary te sprawdzono także przy pomocy cyrkla mierniczego nie stwierdzając istotnych różnic. Używanie na co dzień cyrkla było utrudnione ze względu na brak własnego środka lokomocji. Pomiar ten jest niewątpliwie obarczony większym błędem niż pomiar cyrklem, dlatego też przy wyciąganiu wniosków braliśmy pod uwagę jedynie duże różnice zagęszczenia. WYNK 1. Róźnice zagęszczenia trzmieli na l ha. Średnie zagęszczenie trzmieli na 1 ha zbadanej powierzchni obliczyliśmy dla wszystkich lat łącznie (tab. l). Wiosną (kwiecień - czerwiec) najwięcej trzmieli (średnio 56 na l ha) występowało na brzegu Wisły i na wale przeciwpowodziowym, wahając się w różnych miejscowościach od O do 560. W środowiskach tych trzmiele oblatywały w kwietniu głównie wierzby (Salix) i jasnotę purpurową (Lamium purpureum L.), w maju - jasnotę białą (Lamium album L.), a w czerwcu - farbownik (Anchusa officinalis L.) i wilżynę tononis spinosa L.). Nieco mniej 198

3 trzmieli (47 na l ha, z wahaniami od O do 132) było wiosną na brzegu lasu, gdzie oblatywane były w kwietniu głównie wierzby, w maju - mniszek (Taraxacum) i przetacznik (Verollica chamaedrys L.), a w czerwcu - jastrzębiec (Hieracium), wyka (Vicia cracca L.), dziurawiec (Hypericum perforatum L.) i świerzbnica (Knautia arvensis Coult.). Najmniej trzmieli było na polach (bliżej wału 33 na l ha, dalej - 36, pod lasem - 26, przy wahaniach od O do 142). Bliżej lasu oblatywane były w kwietniu głównie wierzby, w maju - jabłonie (Malus domestica Borb.), mniszek i jasnota biała, w czerwcu - jasnota biała, serdecznik (Leonurus cardiata L.) i łubin żółty (Lupinus luteus L.); bliżej wału - w kwietniu wierzby i czarne porzeczki (Ribes nigrum L.), później - między innymi mniszek, jasnota biała i facelia tphacelia tanacaetifolia Benth.); dalej od lasu i wału - w kwietniu wiśnie (Cerasus vulgaris L.), w maju mniszek, łubin trwały (Lupinus polyphyllus Ldl.) i szczypiorek (Allium schoenoprasum), w czerwcu - szczypiorek i farbownik. W lipcu zagęszczenie trzmieli na 1 ha wynosiło na wale i brzegu Wisły średnio 208 (w różnych miejscowościach od 59 do 7300), przy czym oblatywały one głównie chaber driakiewnik (Centaurea scabiosa L.) i wilżynę. Jeszcze więcej trzmieli (303 na l ha, przy wahaniach ) było na polach podleśnych, gdzie odwiedzały przede wszystkim mierznicę (Bal/Ola nigra L.). Mniej trzmieli było na polach dalekich od lasu i rzeki (138 na l ha - od O do 300) - głównie na koniczynie czerwonej, ostrożniu (Cirsium arvense L.) i czyśćcu (Stachys palustris L.); jeszcze mniej na polach bliższych walu (69 na l ha, przy wahaniach od 21 do 121) i na brzegu lasu (61, od O do 71); a w głębi lasu tylko 24. Trzmiele odwiedzały bliżej wału głównie koniczynę czerwoną (Trifolium pratense L.) i łubin żółty, na brzegu lasu - lebiodkę (Origanum vulgare L.), a w głębi lasu - pszeniec (Melampyrum pratense L.). W sierpniu było ogólnie biorąc mniej trzmieli; najwięcej nad Wisłą (144 na l ha, od 62 do 1110), głównie na chabrach (Centaurea scabiosa L. i C. rhenana Bor.), oście (Carduus acanthoides L.) i koniczynie czerwonej. Mniej trzmieli było na połach bliższych wału (88, od 3 do 1338), podleśnych (83, od 10 do 116) i dalszych (83, od 5 do 800), gdzie oblatywały przy wałe głównie koniczynę czerwoną i mlecz (Sonchus), pod lasem - mierznicę i słoneczniki ihelianthus annuus L.), a dalej od lasu i rzeki - jastrzębiec, oset, mierznicę, rozchodnik (Sedum maximuiu Sut.) i łopian (Arctium tomentosum Mili.). Jeszcze mniej trzmieli występowało na brzegu lasu (56, od 17 do 308) i w jego głębi (29, od 17 do 35), przy czym w lesie odwiedzane były głównie wrzos (Calluna vulgaris L.), jastrzębiec, oset i chaber driakiewnik. Jeszcze mniej trzmieli było we wrześniu, a oblatywały one prawie te same gatunki roślin co w sierpniu. Najliczniej występowały trzmiele w tym miesiącu nad Wisłą (61 na l ha, przy wahaniach od 12 do 185) - głównie na chabrach (C. scabiosa i C. rhenanay, oście i mierznicy; mniej licznie na polach dalszych (40 na l ha) oraz podleśnych (26 na ha, od 3 do 37) i bliższych walu (12-14 na 1 ha) - bliżej wału głównie na podróżniku (Cichorium intybus L.), 199

4 Zagęszczenie trzmieli w różnych miesiącach i strefach Bumblebee density in different months and zones Tabela l. Miejsco- Badana powierzchnia' i miailac Zagcezczenie trzmieli n. ha w~i nveatigeted area' and month Bumblebee density per one hectarę tref. Lecality V V V V V X V V V V V X and zone Wojozyn 1990: ' O O lu' k.l u Piskorow : ' \ 18 ' k.laou dalej' O O 5 Bronowice - Łęk : lu' - 4 O - l ' O k. lasu dalej k. wału' wał' Goląb : ' O ' x x 2 O O 60 k.mu dalej 40 x x k. wału' wał' (, wał' ic O Perchetka : d.lej k. w.łu' wał' wol' Jaroszyn : k. w.łu' wot' Odnośniki - Notes: warach - in hundreds of quadrate metres; 2 wnętrze lasu - interior of forest; 3 brzeg lasu - bord of forcst; 4 tereny m od lasu - arcas near (5-300 m) of orest; 5 waly przeciwpowodzioweflooddarns: 6 tereny m od walu - areas near (5-350 m) of looddams: 7 między wałem a brzegiem rzeki - areas between dams and riverside; 8 tereny dalsze (bardziej odlegle od lasu i rzeki) - areas more wide of forest and river ni 200

5 bliżej lasu - na jasnocie białej, a na polach dalszych głównie na chabrze łąkowym (Centaureajacea L.). Najmniej trzmieli było jesienią w łesie (średnio 7 na ha, przy wahaniach od O do 60), gdzie odwiedzały głównie wrzos, mierznice, jastrzębiec i chaber driakiewnik. Ogólnie biorąc największe zagęszczenie trzmieli na ha występowało w lipcu (jedynie na polach bliższych wału - w sierpniu), przy czym największe było ono z reguły na brzegu Wisły i na wale przeciwpowodziowym (jedynie w lipcu większe na polach podleśnych). Zagęszczenie trzmieli na brzegu lasu było w lecie i jesienią wyraźnie mniejsze niż na polach, a tylko wiosną nieco większe. Na polach nie zaznaczyła się wyraina różnica zagęszczenia trzmieli w zależności od bliskości lasu lub rzeki, jedynie w lipcu były trzmiele wyraźnie liczniejsze pod lasem. Można wyciągnąć stąd wniosek, że ani sąsiedztwo lasu ani rzeki nie wpływało tu na zagęszczenie trzmieli na polach uprawnych. 2. Skład gatunkowy trzmieli. Skład gatunkowy trzmieli ujęliśmy w dwu tabelach. Jedna z nich ułożona jest według miejscowości (tab. 2), druga - według miesięcy (tab. 3). Na badanych terenach występowało 15 gatunków trzmieli, w tym tylko 4 licznie. Najpospolitszym z nich był (z wyjątkiem lasu i terenów podleśnych) trzmiel kamiennik, który wiosną (-V) naj liczniej występował na polach dałekich od łasu i rzeki, a latem i jesienią na wałach i w ich pobłiżu. Jedynie w Gołębiu i Jaroszynie liczny był również na polach podleśnych. Trzmiel ten gnieździ się najchętniej między kamieniami lub w utwardzonej ziemi. Trzmiele ziemny i gajowy najliczniejsze były przez cały okres wegetacyjny na brzegu lasu, tylko w czerwcu także i na polach podleśnych, a w lipcu na dalszych. Jedynie w Jaroszynie liczniejsze były na polach dalszych niż pod lasem. Ogólnie biorąc, w Polsce trzmiel ziemny dominuje na terenach polnych, a gajowy na leśnych. Trzmiele te gnieżdżą się i zimują głównie w płaskim terenie, w opuszczonych norach gryzoni i kretów. Trzecim licznym gatunkiem, ale przez cały sezon tylko na terenach leśnych i podleśnych - był trzmiel rudy. Na polach dalszych od lasu i na wałach był bardzo nieliczny (z wyjątkiem Parchatki, gdzie jednak wokół wału było dużo krzewów i drzew oraz dużo jasnoty białej). Trzmiel rudy związany jest z krzewami, w których prawdopodobnie zimuje i gdzie chętnie się gnieździ. Dlatego nawet w lesie bywa rzadki (Gołąb), jeśli jest to las bez gęstszego poszycia. Trzmiel leśny najczęstszy był w lesie (średnio 4%) i pod lasem (1,5%), na wale był dużo mniej liczny, a na polach dalszych prawie nie występował; podobnie jak i trzmiel drzewny, który jednak na wale i pod lasem był nieco liczniejszy (1,6%) niż w łesie (1,3%). Oba te gatunki związane są z drzewami, przy czym trzmiel drzewny gnieździ się najehetniej w dziuplach lub w zakamarkach drewnianych budowli (R u s z k o w s k i 1969a,b). Dlatego być może w Łece i Gołębiu był trzmiel drzewny częstszy także i na wale, biegnącym blisko zabudowań wsi oraz starych topól i wierzb. 201

6 Skład gatunkowy trzmieli (w procentach) w różnych miejscowościach i strefach Species percentage of burnblebee in different localities and zone Tabela 2 Miejsco- WOŚĆ i.trefa Locality and zone' Wojozyn 1990 n lu 67 3,0 59,7 Gatunki trzmieli - Bwnblebee species! R y T L D S E A M U H 10,4 i.s - 1,5 21,0 1,5-1,5 k.mu ,1 1,4-27,0 - - Piskor6w - Leokadiow las 70 io.o 1,4 30,0 15,7 42,9 - k.lllau 34 23,3 5,9 11,8 14,7 2, ,2-2,9 dolej 6 33,3 33,3 16,7 16,7 Bronowice - L:J<a las 32-6,3 40,1 6, ,1 37,5 - k. losu 167 3,6 4, ,0 7,8 34, ,6 4,2 dalej 350 0,6 19,4 60,6 5,4 7,7 0,6 1,4 0,9 3,4 k. walu ,3 77,3 ".5 0,9 wal 696 2,4 1,9 12,5 54,6 9, ,1 10,2 1,9 0,1 GolQb ,3 19,2 7,7 7,7 23,1 - k. lobu' 278 0,4 23,7 65,1 0,7 0,7 0, ,6-1.8 dalej' , ,3 2,3 0, ,4 0,6 k. walu 35 14, ,1 14,3 wal 582 0,2 2,1 21,1 57,9 6,5 3,8 0,2 4,1 1,2 0,3 2,6 Jaroszyn k.lllau 702 1,1 1,7 17, ,1 0,3 0,3 43,7 0,4 0,1 0,7 dalej 342-2,3 35,1 59,4 0,6 0, ,9 k. walu 30 36, ,7 3,3 6,7 wal' 287 0,3 8,0 71,1 10,5 2,8 0,3 6,6 - G6ra Pulawska ,9 2,4 85,7 k. lobu ,1 0.8 dalej 35 2, ,4 wal 125 0,8 10,4 85,6 3,2 - Perchutka k.l u' 230 8,3 2,2 31,8 33,6 1, ,0 wal 346 2, ,9 8, ,5 0,7 2,5 Og61em - Totnl' las 238 4,2 1,3 37,8 10,9 2, ,4 39,5 2,9 0,4 202

7 n R Y T L D S E A M U H k.l u ,5 1,6 23,8 36,5 3,3 1,1 0,2 29,3 1,1 0,1 1,3 dalej' ,2 0,8 28,8 64,7 3,4 3,2 0,6 3,5 3,6 1,6 k. walu ,0 65,1 3,4 2,9 0,6 5,1 2,9 wal" ,6 14,6 60,8 8,0 4,0 0,6 7, ,1 0,9 Odnośniki - Notes: Strefy jak w tab. 1 - Zones as in the table l; 2 Symbole gatunków trzmieli - Symbols of bumblebee species: J - lrzmiel wrzosowiskowy - B. jonellus (K.); R - t. leśny - B. pratorum (L.); y - l. drzewny -B. hypnorum (L.) (nazwa "parkowy" nie ma prawa pierwszeństwa): T- t. zmienny - B. terrestris (L.) i gajowy - B. lucorum (L.); L - t. kamiennik - B. lapidarius (L.); D - t. rudonogi - B. ruderarius (Miill.): S - t. rudoszary - B. sylvarum (L.); E-t. szary - B. veteranus (F.); V - t. ziemny - B. humilis (111.); A - t. rudy - B. pascuorum (Scop.) (B. agrorum F.); M - t. żółty - B. mllscarum (F.); U - t. paskowany - B. subterraneus (L.); H- t. ogrodowy - B. hortorum (L.) i ciemnopasy - B. ruderatus (F.); 3 +0,4%V; 4 +0,3%J; s +0,3% V; 6 +0,1 %V; 7 +0,1 %J; 8 Zakrzewione zbocza i wąwozy - Ravines and slopes with bushes; 9 Bez okazów z Parchatki - Without specimens from Parchatka. Tabela 3 Skład gatunkowy trzmieli w procentach w poszczególnych miesiącach sezonu wegetacyjnego! Percentage of bumblebee species in partieular months of vegetation season Mieoi_. ce i.trefy' Montho and zoeee n Gatunki trzmieli. llwnblebee opecieo' R Y T L D S E A M U H V lu 31 12,9 3,2 58,1 9,7 15,7. k.luu ,9 3,0 41, , ,8. 2,0 dalej 48 43,8 37,5 4, ,2 2,1 wal 83 2,4 27,7 20,5 27,7 2,4 12,0 4,8 2,4 V ,7 45, ,2 4,2 16,7 4,2 k. u 72 2,8 5, ,2 12,5 2,8 dalej 93 1, , ,1 8,6 5,4 9,7 wal 238 5,9 5,0 14,3 38,2 26,9 1,7 0,4 5,6 1,7 0,4 VU k.l u 421' dalej 497' 0,2 0,4 40,0 46,3 3,6 1,6 2,0 4,4 1.2 k. walu łł8 20,3 61,0 5,1 2,6 0,9 5,9 4.2 wal 731 0,4 1,5 15,0 63,3 4,7 6,6 0,5 5,3 1,0 1,6 V 52 34,6 19,2 3,9 1,9 34,6 5,8. k.luu ,8 39,3 6, ,6 dalej ,1 63,8 1,3 6,6 1,3 3,9 3,9 203

8 n R Y T L D s E A M U H k. walu 40 17,5 72,5 5,0 5,0 wił 401 0,3 13,5 65,1 4,7 3, , ,7 X X ,4 29,4 5, ,S. k. lasu 125 4, ,6 64,0 1,6 0,8 dalej , , ,5. k. walu 10 10, ,0 wal 69 1,5 15,9 82,6 1 X lu 238 4,2 1, ,1 0, ,5 2,9 0,4 k. lasu ,6 23,8 36, ,1 0, ,1 1,3 dalej ,2 0,8 28,8 64,7 3,4 3,2 0,6 3,5 3,6 1.6 k. walu ,0 65,1 3, ,6 5,1 2,9 wał ,6 14,6 60,8 8,0 4,0 0,6 7, ,1 0,9 Odnośniki - Notes: Wszystkie miejscowości łącznie, ale bez Parchatki - The all localities togethcr, but without Parchatka; l Strefy jak w tab. l - Zones as in the table l; 3 Symbole gatunków trzmieli jak w tab. 2 - Symbols of bumblebee species as in the table 2; 4 +0,2% V; $ +O,2%J. Trzmiel rudonogi najliczniejszy był wiosną na walach (średnio %), latem na polach (średnio 5-6%), a jesienią (średnio 6%) w lesie; trzmiel rudoszary natomiast na polach stanowił średnio 3 % i na wałach 4 %. Trzmiel ż6łty oraz ogrodowy i ciemnopasy były częstsze na polach, niż w lesie lub nad rzeką. Ale liczebność ich była tak mała, że trudno wyciągać stąd jakieś wnioski, choć skądinąd wiadomo, że trzmiel ż6łty jest związany z terenami bezdrzewnymi (R u s z k o w s k i 1974). Trzmiel szary występował jeszcze mniej licznie, ale raczej r6wnomiernie we wszystkich środowiskach, Pozostałe gatunki (paskowany, zmienny i wrzosowiskowy) trafiały się tylko pojedynczo. DYSKUSJA WNOSK Zbierając należy stwierdzić, że z polami związane były przede wszystkim trzmiel kamiennik, ziemny i ż6łty; z wałami - kamiennik, rudonogi i rudoszary; z lasem - rudy, gajowy, leśny i drzewny, choć ten ostatni także z terenami o drewnianej zabudowie. Wskazywałoby to na celowość lokalizacji w pobliżu wał6w upraw nasiennych koniczyny czerwonej, komonicy, cebuli, słonecznika (R u s z k o w s k i 1970 a,b; 1974), a w pobliżu las6w - koniczyny czerwonej oraz drzew i krzew6w owocowych (R u s z k o w s k i 1969 a,b,c; 1971). Cechą specyficzną badanych p61 był zupełny prawie brak upraw roślin 204

9 zapylanych przez trzmiele. Z uprawnych roślin motylkowych występowały tylko: łubin żółty (w Łęce, Gołębiu, Wojszynie i Piskorowie), seradela (w Woj szynie i Piskorowie) i małe poletka koniczyny czerwonej (w Wojszynie i Gołębiu), a z innych roślin trzmielowych - słoneczniki (w Jaroszynie i Łece), facelia (w jednym roku w Jaroszynie), jabłonie (w Piskorowie) i porzeczki czarne (w Parchatce). Poza tym drzew i krzewów owocowych praktycznie biorąc nie było, z wyjątkiem przydomowych, a większość p61 to uprawy zb6ż, ziemniaków, burak6w i truskawek. Trafiały się także pola gryki (w Bronowicach), kt6re nie były właściwie odwiedzane przez trzmiele, podobnie jak seradela i truskawki. Oblot trzmieli koncentrował się więc nie na roślinach uprawnych, ale na przydrożach, miedzach, nieużytkach, chwastach i na nielicznych kawałkach łąk. W okolicach obfitujących w uprawy roślin trzmielowych obraz zagęszczenia trzmieli na polach byłby więc prawdopodobnie zupełnie odmienny. Jednakże krajobraz zbożowo-okopowy, bez sad6w i motylkowych jest typowy dla wielu obszar6w rolniczych naszego kraju, co powoduje, że trzmiele mają dużo lepsze (choć również nie najlepsze) warunki rozwoju w miejskich parkach i w wiejskich ogrodach przydomowych niż na terenach typowo rolniczych. Sytuację pogarsza dodatkowo chemizacja teren6w rolniczych oraz wypalanie miedz, wal6w i przydroży, co niszczy nie tylko rośliny pokarmowe trzmieli i pszcz6ł samotnic, ale również ich gniazda i miejsca zimowania. Także zresztą brzegi rzek i lasów są obecnie powszechnie niszczone przez ich zaśmiecanie lub zaorywanie aż po samą granicę drzew, podczas gdy naj bogatszą ostoją gniazdową i pokarmową na brzegu lasu jest kilkumetrowy pas brzeżny między polami a zwartym zadrzewieniem, posiadający bogata florę; którą w wypadku zaśmiecenia lub okresowego zaorywania, zastępują bezwartościowe chwasty - np. pokrzywy. Wyniki naszych badań pokazują, że brzegi Wisły, a zwłaszcza wały przeciwpowodziowe stanowią ważną ostoję pokarmowo-gniazdową, pozwalającą trzmielom przetrwać okresy głodu pokarmowego i chemizacji na polach, a potem co roku na nowo zasiedlać te pola i zapylać rosnące na nich rośliny. Dlatego waly te powinny być objęte całkowita ochroną, dotycząca zar6wno roślin na nich rosnących, jak i owadów pszczołowatych i ich gniazd. Nie powinny być w żadnym wypadku wypalane ani wypasane, a tym bardziej traktowane herbicydami lub środkami owadobójczymi. Natomiast okresowe ich wykaszanie sprzyja obfitemu kwitnieniu roślin o ile nie jest zbyt częste (żeby rośliny zdążyły zakwitnać i wydać nasiona) i nie obejmuje na raz zbyt dużych odcinków wału (żeby trzmiele miały przez cały czas dostateczną ilość kwiat6w). Brzegi lasu i polany śródleśne wymagają również troskliwej ochrony, zapewniającej bogactwo flory kwiatowej oraz odpowiednich miejsc gniazdowania (stare drzewa, krzewy liściaste, kępy trawy i ziół). Sąsiedztwo wałów wydaje się korzystne dla upraw nasiennych cebuli, komonicy i słonecznika, a sąsiedztwo lasów dla sad6w i jagodników. Jeśli chodzi o poł6w trzmieli dla potrzeb sztucznego chowu, to nie 205

10 może się on odbywać w ich ostojach (jak wały czy brzegi lasów), gdzie trzeba dążyć do osiągnięcia wysokiej i stałej liczebności trzmieli. Chów trzmieli niewątpliwie wymaga ujęcia w ramy kontroli prawnej, gwarantującej, że liczba tych owadów na terenie kraju będzie stale rosła, a nie malała. Niekontrolowany połów trzmieli do chowu na skalę przemysłową szybko natomiast doprowadzi do ich zupełnego wytępienia. deałem byłby chów zamknięty trzmieli, gdzie po jednorazowym złowieniu matek, potomstwo ich byłoby hodowane i zimowane przez szereg lat bez uzupełniania nowymi matkami z zewnątrz, a nadmiar matek byłby corocznie wypuszczany na wolność, dla wzbogacania środowisk naturalnych. LTERATURA R u s z k o w s k i A. (1969 a): Rośliny pokarmowe trzmiela parkowego - Bombus hypnorum (L.) i jego znaczenie gospodarcze. Pam. Pul. 36: R u s z k o w s k i A. (1969 b): Rośliny pokarmowe trzmiela leśnego - Bombus pratorum (L.) i jego znaczenie gospodarcze. Pam. Pul. 36: R u s z k o w s k i A. (1969 c): Rośliny pokarmowe trzmiela rudego - Bombus agrorum (F.) i jego znaczenie gospodarcze. Pam. Puł. 37: R u s z k o w s k i A. (1970 a): Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze trzmiela rudoszarego - Bombus sylvarum (L.), szarego - B. equestris (F.) i rudonogiego - B. ruderarius (Mull.). Pam. Pul. 37 supl.:3-32. R u s z k o w s k i A. (1970 b): Rośliny pokarmowe trzmiela kamiennika - Bombus lapidarius (L.) i jego znaczenie gospodarcze. Pam. Pul. 37 supl.: R u s z k o w s k i A. (1971): Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze trzmiela ziemnego- Bombus terrestris (L.) i trzmiela gajowego - Bombus lucorum (L.). Pam. Pul. 47: R u s z k o w s k i A. (1974): Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze niektórych trzmieli z podrodzaju Agrobombus Vogt. Pam. Pul., supl. 58:5-26. R u s z k o w s k i A., B i i ń s k i M., K a c z m a r s k a K. (1988): Występowanie trzmieli w chronionych i niechronionych środowiskach okolic Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Pszczeln.Zesz. Nauk. 32: DENSTY AND SPECES PERCENTAGE OF BUMBLEBEES N DEPENDENCE ON D1STANCE FROM FOREST AND RVER A n d r z ej R u s z k o w s k i, J a n i n a G o s e k, M i e c z y s a w B i iń s k i, Kry s t y n a K a c z m a r s k a, J a n i n a Woj d a s z k a Summary The density and species percentage of bumblebees and their feeding-band were investigated on forest skirts and on Vistula river bank - and in different distances from the forest and the river - al six localities near Puławy during Fifteen bumblebee species appeared there. The most numerous species were: Bambus lapidarius (L.), B. terrestris (L.), B. lucorum (L.) and B. pascuorum (Scop.). 206

11 The averagę density of bumblebccs oscillated from o to 7300 spocimens per one hectare in different environments and months. The highcst density was in July in subforest fields. n other months - the highest density was near river, lower - in fields and the lowest - in forest. Density of bumblebees in fields was not distinctly dependent on dislance from forest or river. Three groups of bumblcbces were distinguished there: the first - situated mainly along the bank (especially on lood-dams) - B. lapidarius (L.), B. ruderarius (Mull.) and B. sylvarum (L.); the second - situated rnainly in the forest - B. lucorum (L.), B. pascuorwn (Scop.), B. pratorum (L.) and B. hypnorum (L.); the third - situated mainly in fields - B. terrestris (L.) and B. muscorum (F.). The "bank-bumblebees" visited willingly also the field cultures, the "forest-bumblebees" - visited willingly the orchards and fruit bushes. The forest skirts and much more the lood-dams are the important mainstay for feeding and nesting of bumblebees and they require a very careful protection. Keywords: bumblebee, forest, river bank, mainstay, density. 207