PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE TRZMIELE ZACHODNIEGO POMORZA

Transkrypt

1 PSZCZELNCZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXXV 1990 TRZMELE ZACHODNEGO POMORZA Mieczysław Biliński, Andrzej Ruszkowski, Krystyna Kaczmarska Oddział Pszczelnictwa SK w Puławach Stanisława Sowa Katedra Entomologii ART w Olsztynie STRESZCZENE Na zachodnim Pomorzu w latach występowało 17 gatunków trzmieli. Dominowały liczebnie Bombus terrestris (L.), B. lucorum (L.) i B. lapidarius (L.), dużo rzadziej dominowały B. ruderarius (Miill.) i B. hortorum (L.), wyjątkowo B. paseuorum (Scop.), B. pratorum (L.) lub B. veteranus (F.). Subdominantami były również: B. sylvarum (L.), B. hypnorum (L.), B. museorum (F.) ib.humilis (111.). Mniej licznie występowały: B. distinguendus (Mor.), B. subterraneus (L.), B. pomorum (Pz.), B. ruderatus (F.) i B. jonellus (K.). Przed 1919 r. obserwowali tu inni autorzy także B. soroeensis (F.) i B. eonfusus Schenck. Zagęszczenie trzmieli wynosiło osobników na ha koniczyny czerwonej i było na ogół wystarczające teoretycznie dla uzyskania opłacalnych plonów jej nasion. Zmiany składu gatunkowego trzmieli wskazują na wpływ postępującej urbanizacji i zubożenia florystycznego tego rejonu, najsilniejszy w woj. słupskim, średni w woj. szczecińskim, a najsłabszy w woj. koszalińskim. WSTĘP METODYKA Kontynuując ustalenia składu gatunkowego i zagęszczenia trzmieli na terenie całego kraju (Ruszkowski i in ab, Sowa i in. 1989, Bi l iń s k i i in. 1990), zajęliśmy się w obecnej pracy terenem województw: szczecińskiego, koszalińskiego i słupskiego, obejmującym rejon Pojezierza Pomorskiego i Pobrzeża Słowińskiego, bez ich wschodnich krawędzi. Fauna trzmieli tego rejonu badana była w pierwszej połowie XX w. (Bliithgen 1919), a także w latach (Bobrowska 1960, Schneider 1961, Welc 1961, Podwójci 1962, Sławińska 1962, Herasimczym 1964, Szarmach 1964, Honczarenko 1965) oraz w latach i 1977 (Banaszak 1973, 1982). 63

2 ... ~'\ \, L) ł ( 31 ~ 40 f...j 1"1 < 39 l \ 38 '\ ( ('/ 37 r.j '" 36, r o "\ 34 r l.,,' \ l 35 l.., 0 33 ~ '", r ( v\.r_,,j.j ) ';J ) Ryc. Rozmieszczenie miejsc badanych w latach The distribution of investigated ( ) localities SZCZECN province: Karsibór, 2 Międzyzdroje, 3 Wieko, 4 Wapnica, 5 Lubin, 6 Trzciągowo, 7 Warszewo, 8 Rajkowo, 9 Skarbimierzyce, 10 Przylep, Gumieńce, 12 Barnisław, 13 Stare Czarnowo, 14 Lubanowo, 15 Chojna, \6 Wierzchlas. 17 Lipki, 18 Dzwonowo, \9 Dębice, 20 Błotno, 21 Samiino, 22 Rzewnowo. KOSZALN province: 23 Gudowo, 24 Łabędzie, 25 Klępczewo, 26 Wartkowo, 27 Sarbinowo, 28 Mielno, 29 Unieście, 36 Mścice, 3\ Krupy, 32 Kuszewo, 33 Polne, 34 Biały Bór. SŁUPSK province: 35 Rzeczenica, 36 Zadry, 37 Trzebiatkowo 38 Jutrzenka, 39 Barcino, 40 Wieliszewo, 4\ Garczegorze. Własne badania (finansowane częściowo przez UNG) prowadziliśmy w latach (głównie na koniczynie czerwonej) oraz dorywczo (na różnych roślinach) w latach 1975, 1984, 1986 i Metodykę stosowaliśmy taką samą jak w pracach poprzednich (Ruszkowski i in a i dalsze tego typu). Obserwacje trzmieli prowadził M. B ił i ń s k i, okazy złowione oznaczał A. R u s z k o w ski. Jedynie w 2 najbardziej wschodnich punktach województwa słupskiego obserwacje prowadziła S. S o w a, a oznaczała trzmiele M. D Yl e w ska. Trzmiela ziemnego Bombus terrestris (L.) i gajowego B. lucorum (L.) ujmowano w opracowaniu tym łącznie, jako "trzmiele ziemne". Lokalizację dawnych punktów badań (Bl iit h g e n 1919) ustalano na podstawie niemieckopolskich słowników miejscowości (K o z i e r o w s k i 1945, R o s p o n d 1951). Miejscowości badane w latach ~ zaznaczano na mapce (ryc. l). 64

3 występuje WYNK 1. Skład gatunkowy trzmieli w różnych miejscowościach Na początku XX w. stwierdzono (Bliithgen 1919) występowanie na zachodnim Pomorzu 19 gatunków trzmieli, z których 2: trzmiel różnobarwny B. soroeensis (F.) i wielkooki B. eonfusus Schenck, nie były już później na tym terenie obserwowane. Najliczniej w tych latach występowały: trzmiel leśny B. pratorum (L.), ziemny B. terrestris (L.), gajowy B. lucorum (L.), rudy B. paseuorum (Scop.), kamiennik B. lapidarius (L.), rudoszary B. sylvarum (L.) i ogrodowy B. hortorum (L.), a niewiele mniej liczne były: trzmiel żółty B. museorum (F.) i wrzosowiskowy B. jonellus (K.). 17 z tych gatunków łowiono we wszystkich trzech województwach rejonu; natomiast trzmiela wielkookiego B. eonfusus Schenck nie obserwowano w woj. koszalińskim, a zmiennego B. humilis (111.) w woj. słupskim (tab. l). Skład gatunkowy trzmieli w latach obejmował 17 gatunków w woj. szczecińskim, 14 gatunków w koszalińskim i 11 w słupskim. Tabela Skład gatunkowy trzmieli na Pomorzu Zachodnim przed 1919 r. The species composition of the bumblebee in western Pomerania befor Województwo, i miejscowość Gatunki trzmieli Bumblebee species ' Province and locality ' O J R Y T L D A M V S E P C l U HoRu SZCZEClN4: Szczecin Goleniów Międzywodzie (Swinoujście ) KOSZALN: Darłowo (Sławno) Karlino (koszalin) Połczyn (Swidwin) Koszalin SŁUPSK: Słupsk Zelice (Miastko) Zielin (Miastko) x m x m x x m m x x x x x x x m m x x m m m x x x x x x _. x x x x m m m x m x m x x x x x m x m m x m x x m x x x x x x x m x m m x m x m x x x x m x m m x m x m x x x x x x x x x x x x x x x m x m x m x x x x Odnośniki Notes: t Symbole gatunków trzmieli Symbols of the bumblebee species: O Bambus soroeensis (F.) trzmiel różnobarwny J B. jonelius (K.) _.. t.wrzosowiskowy R B. pratorum (L.) t. leśny y 8. hypnorum (L.) t. drzewny T B. terrestris (L.) t. ziemny + B. lucorum (L.) _. t. gajowy L. B. lapidarius (L.) _.. t. kamiennik D B. ruderarius (Miil!.) t. rudonogi AB. paseuorum (Scop.) t. rudy M B. mllscorum (F.) t. żótty z {Bllit''l'<n 1919} W nuv Jsie dawny powiat n!~.;.ntbcviv thc former di..ariet v B.humilis (.) t. zmienny SB. sytvarum (L.) t. rudoszary EB. ve/eranus (F.) _. t. szary PB. pomorum (Pz.) t. rdzawoodwłokowy CB. eonfusus Schenck t. wielkooki lb. distinguendus (MOL) t. ozdobny U B. subterraneus (L.) t. paskowany Ho B. hortorum (L.)._. t. ogrodowy Ru B. rudera/u s (F.). t. ciemnopasy X o._ present m licznie numerous 5. Pszczelnicze Zeszyty Naukowe... 65

4 w woj. słupskim (tab. 2) dominował zwykle trzmiel kamiennik, przy subdominacji "trzmieli ziemnych" lub trzmiela rudonogiego B. ruderarius (Mtilł.), tylko w Trzebiatkowie dominował trzmiel rudonogi, przy subdominacji szarego B. veteranus (F.), ogrodowego i zmiennego. Oprócz nich występowały: trzmiel rudy, żółty, rudoszary i leśny. Z 18 gatunków obserwowanych tu przed 1919 r. (tab. l), prawie połowa nie była obserwowana w latach 1973~1974 (tab. 2), stwierdzono natomiast występowanie trzmiela zmiennego, którego Bliithgen (1919) nie podawał. Wydaje się więc, że fauna trzmieli tego województwa uległa w ciągu ostatniego półwiecza bardzo silnemu zubożeniu, osiągając skład gatunkowy charakterystyczny dla terenów silnie zurbanizowanych i ubogich florystycznie. W woj. koszalińskim (tab. 2) w latach nie występowały 4 z gatunków obserwowanych przed 1919 r. (tab. 1). Dominowały tu: Tabela 2 Skład gatunkowy trzmieli (w %) w woj. koszalińskim i słupskim w latach The bumblebee species percentage in provinces: Koszalin and Słupsk ( ) Miejscowość, rok, miesiąc Gatunki trzmieli Bumblebee species (%)1 n Locality, year, month J R Y T L D A M V S E Ho KOSZALN province: Unieście? Unieście" x m. Mielno 2 _ _ Mielno> x x x _. x Mścice x x Unieście x x Mielno x Sarbinowo x x x x. Kołobrzeg x x m x.. Wartkowo+" Krupy=" Klępczewo Łabędzie" Gudowo"? x.. Polne' x x x m Kuszewo+" Biały Bór5, SŁUPSK province: Rzeczenica , Barcino> Zadry" x x x Trzebiatkowo '" Jutrzenka x Wieliszewo":? Odnośniki Notes: l jak w tab. as in the table 2 leg. M. Kaczmarska i K. Kaczmarska 3 leg. K. Kaczmarska det. A. Ruszkowski 4 (Banaszak 1982) 5 leg. M. Biliński det. A. Ruszkowski 6 leg. S. Sowa det. M. Dyleweka 7 Trifo/ium pratense L. 66

5 "trzmiele ziemne" (w 25% miejscowości były dominantami i w 37% subdominantami) i kamiennik (w 25% dominant, w 50% subdominant), rzadziej trzmiel rudonogi, rudy albo leśny, przy subdominacji trzmiela parkowego B. hypnorum (L.), żółtego lub ogrodowego. Fauna trzmieli w woj. koszalińskim jest więc bardzo zróżnicowana i zubożenie jej dużo mniejsze niż w woj. słupskim, co wskazuje na znacznie bogatszą florę i dużą różnorodność środowisk. Najwięcej gatunków trzmieli zaobserwowano w woj. szczecińskim. Tu zresztą prowadzono w latach najwięcej badań. Z 19 gatunków obserwowanych tu przed 1919 r. (tab, l) w ostatnich latach (tab. 3) nie spotkano tylko trzmiela różnobarwnego i wielkookiego. W 55% badanych miejscowości "trzmiele ziemne" były dominantami, a we wszystkich pozostałych subdominantami. Na drugim miejscu był trzmiel kamiennik (dominował w 27% miejscowości, a subdominował w 59%); następnie trzmiel ogrodowy, który dominował lub subdominował na polach koniczyny czerwonej w latach (w okolicach Szczecina i Stargardu Szczecińskiego); raz dominował trzmiel rudonogi (Wieko na wyspie Wolin), będąc subdominantem w 3 innych miejscowościach, w 4 miejscowościach był. też subdominantem trzmiel rudy, a w 3 rudoszary. Z innych gatunków stosunkowo często występowały: trzmiel żółty (w 53% miejscowości, przy czym raz jako subdominant), leśny (w 28% miejscowości), szary (w 28%), ozdobny B. distinguendus (Mor.) (w 25%), paskowany ~ B. subterraneus (L.) i rdzawoodwłokowy B. pomorum (Pz.) (każdy w trzech miejscowościach) oraz ciemnopasy B. ruderatus (F.), zmienny B. humilis (l l.) i wrzosowiskowy B.jonellus (K.) (każdy w 2 miejscowościach). Jak widać więc w woj. szczecińskim fauna trzmieli była jeśzcze bogata w latach badań ( ), choć przy wybitnej dominacji "trzmieli ziemnych" i kamiennika, co wskazuje na postępujący proces urbanizacji i ubożenia flory. Duża liczebność długojęzyczkowego trzmiela ogrodowego w okolicach Szczecina w latach nasuwa przypuszczenie, że i obecnie znajdą się w woj. szczecińskim mikrorejony odpowiednie dla upraw nasiennych koniczyny czerwonej, wyki kosmatej i innych roślin o głęboko położonym nektarze, o ile nie staną temu na przeszkodzie warunki mikroklimatyczne i.glebowe. 2. Zagęszczenie trzmieli na polach koniczyny czerwonej Badania zagęszczenia trzmieli na l ha koniczyny czerwonej (tab. 4), przeprowadziliśmy tylko w 6 miejscowościach (w latach ). Zagęszczenie to było (z wyjątkiem Wartkowa) wystarczające dla uzyskania opłacalnych plonów nasion koniczyny czerwonej (S o w a i in. 1977, 1983, B i l i ń s k i i in. 1990) i wynosiło trimieli na 1 ha, w czym długoi średniojęzyczkowych trzmieli było na l ha. Największe zagęszczenie trzm li stwierdzono w Rzewnowie (woj. Szczecin), przy czym samych długojęzyczi owych było tam 1285 na l ha. 67

6 o Tabela 3 00 Skład gatunkowy trzmieli (w %) w woj. szczecińskim w latach The bumblebee species percentage in Szczecin province ( ) Miejscowość, rok, miesiąc n Gatunki trzmieli Bumblebee species (%)1 Locality, year, month J R Y T L D A M V S E P l U Ho Ru Wierzchlas Chojna ,5 4,5 Lubanowo ~ Stare Czarnowo+P m m x x Barnisław m x x x Dzwonowo Dębice2,ls Błotno Samlino+"! Rzewnowo+"! l 5 8 Karsibór ' m Bezrzecze+ l Gumicńce+' lo 22 Skarbimierzyce Przylepv! l ~ Przylep ,7 0, Przylep" 1963 x x x x x x x Rajkowo''" ' , , Rajkowo '? 1963 x x x x x Warszewo" ' Lipki

7 W.WOLN12 Wapnica 13 Wapnica" Wieko!" Wieko:' Lubin 13 Lubin Trzciągowo ' ' Międzyzdroje Kawcza Góra ' Jezioro Czajcze:' x X X m m X m X X X X X X X X X x x x x 2 x x 12 m x x x x 3 x x 5 x x x x x 5 x Odnośniki Notes: l jak w tab. l as in the table 2 leg. M.Biliński de. A.Ruszkowski 3 (Banaszak 1973, 1982) 4 (Bobrowska 1960, Honczarenko 1965) s (Schneider 1961, Honczarenko 1965) o (Wele 1961, Honczarenko 1965), (Sławińska 1962, Honczarenko 1965) s (Herasimczym 1964), (Podwójci 1962, Honczarenko 1965) 10 (Szarmach 1964) 11 (Honczarenko 1965) Trifo/ium pratense L. 12 Wolin s1and (Banaszak ) 13 leg. et de. A. Ruszkowski 14 leg. M.Ruszkowska, A.Ruszkowska, A.Ruszkowski 15 Trifolium pratense L. 10 X występuje ~ present m licznie numerous 0'1 1.0

8 Zagęszczenie trzmieli na ha koniczyny czerwonej The density or bumblebees per one hectare of red clover Tabela 4 Województwo, miejscowość, rok Zagęszczenie trzmieli Density of bumblebees ' Province, locality, year kro śr. dł. b. dl. Ogółem Total Szczecin, Dębice Szczecin, Sam lino Szczecin, Rzewnowo ł Koszalin, Wartkowo Koszalin, Kuszewo Słupsk, Wieliszewo Odnośniki Notes: l kro o języczku krótkim śr. o języczku średnim dł. o języczku długim b. dl. o języczku bardzo długim with the short tongue [O. J, R. Y, T, L]... with the middle tongue D. A, M. Y, S. EJ with the long tongue P, C,, U] with the very long tongue [Ho, Ru] Symbole trzmieli jak w tab, 1 Symbołs of the bumblebee species as in the table ł Rzeczywiste plony nasion koniczyny czerwonej są jednak na zachodnim Pomorzu bardzo niskie, głównie ze względu na nieodpowiednie warunki meteorologiczne w okresie dojrzewania i zbioru nasion (B a w o l s k i i in, 1974). WNOSK l, Zachodnie Pomorze stanowi rejon o znacznym zagęszczemu trzmieli i o średniej lub małej liczbie ich gatunków, 2. Zagęszczenie trzmieli jest na ogół wystarczające dla uzyskania opłacalnych plonów nasion koniczyny czerwonej, choć wiadomo skądinąd, że plony rzeczywiste są tu niskie z powodu nieodpowiednich warunków kilmatycznych w okresie dojrzewania i zbioru nasion. 3. Najbogatszą faunę trzmieli miało (w latach ) woj, szczecińskie (17 gatunków), a najuboższą woj słupskie (11), pośrednią woj, koszalińskie (14), 4, Dominowały tu najczęściej trzmiel ziemny B. terrestris (L.), gajowy B. lucorum (L.) i kamiennik B, lapidarius (L.), 5. Fauna trzmieli zachodniego Pomorza z początku XX w,.była dużo bogatsza (woj, szczecińskie 19 gatunków, koszalińskie i słupskie po 18), 6. Wyniki naszych badań wskazują na postępującą urbanizację i zubożenie flory, najsilniejsze w woj, słupskim, najsłabsze w woj, koszalińskim, 70

9 s LTERATURA Banaszak 1. (1973) Pszczołowate (Apoidea) Wolińskiego Parku Narodowego. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., B, 26: Ba na sza k J. (1982) Pszczoły (Hymenoptera, Apoidea) polskiego Pobrzeża Bałtyku. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., C, 33: 738. Banaszak 1. (1985) nformacje o faunie pszczół (Apoidea) Polski w nie publikowanych pracach magisterskich. PAN, Fragm. Faunist., Warszawa, 29 (l8): Bawolski S. i inni (1974) Wysokość i struktura rzeczywistych plonów nasion koniczyny czerwonej w różnych rejonach kraju. Wstępne wyniki badań nad nasiennictwem koniczyny czerwonej. Puławy: 712 Biliński M. i inni (1990) Trzmiele Ziemi Lubuskiej. Pszczeln. Zesz. Nauk., 34: Bliithgen P. (1919) Die Bienenfauna Pommerns. Stettin. Ent. Ztg., 80: Bobrowska K. (1960) Owady zapylające koniczynę czerwoną ze szczególnym uwzględnieniem trzmieli. (nie publikowana praca magisterska cit. Banaszak 1985). Herasimczym A. (1964) Obserwacje nad owadami zapylającymi lucernę nasienną w RZD Przylep. (nie publikowana praca magisterska cit. Banaszak 1985). Honczarenko 1. (1965) Trzmiele (Bambus Latr.) zapylające koniczynę czerwoną (Trifolium pratense L.) w okolicach Szczecina. Szczec, Tow. Nauk., Wydz. Nauk Przyr.Roln., 20 (): 160. Kozierowski S. (1945) Słowniczek nazw miejscowych (niemieckopolski). 1, Pomorze Zachodnie, Poznań. p o d w ó j c i K. (1962) Owady zapylające koniczynę czerwoną ze szczególnym uwzględnieniem trzmieli. (nie publikowana praca magisterska cit. Banaszak 1985). Rospond S. (1951) Słownik nazw geograficznych Polski Zachodniej i Północnej. Cz. : , WrocławWarszawa.. R u sz k o w s k i A., B i i ń k i M. (1968) Oblot koniczyny czerwonej przez trzmiele. Pam. Pul., 31: Ruszkowski A. i inni (1989 a) Trzmiele Wyżyny Ma/opolskiej. Pszczeln. Zesz. Nauk., 33: Ruszkowski A. i inni (1989 b) Trzmiele południowej Polski. Pszczeln. Zesz. Nauk., 33: Schneider J. (1961) Owady zapylające koniczynę czerwoną ze szczególnym uwzględnieniem trzmieli. (nie publikowana praca magisterska cit. Banaszak 1985). S a w i ń s k a. (1962) Owady zapylające koniczynę czerwoną ze szczególnym uwzględnieniem trzmieli. (nie publikowana praca magisterska cit. Banaszak 1985). S o was. i inni (1977) Number of pollinator insects with reference to seed setting in red clover in dilterent regions of Poland. Pszczeln. Zesz. Nauk., 21: Sowa S. i inni (1983) Liczebność i skład gatunkowy owadów zapylających koniczynę czerwoną (Trifolium pratense L.) w Polsce w latach Biul. HAR,151: Sowa S. i inni (1989) Trzmiele Mazowsza. Pszczeln. Zesz. Nauk., 33: Szarmach J. (1964) Owady biorące udział w zapylaniu lucerny. (nie publikowana praca magisterska cit. Banaszak 1985). Welc K. (1961) Owady zapylające koniczynę czerwoną ze szczególnym uwzględnieniem trzmieli. (nie publikowana praca magisterska cit. Banaszak 1985). 7\

10 THE BUMBLEBEES OF WESTERN POMERANA M. Biliński, A. Ruszkowski, K. Kaczmarska, S. Sowa Summary There were 17 bumblebee species stated in western Pomerania during The dominant species were Bombus terrestris (L.), B. lueorum (L.), and B. lapidarius (L.), much more rarely B. ruderarius (Miill.) and B. hortorum (L.), exceptionally B. pascuorum (Scop.), B. pratorum (L.) or. B. veteranus (F.). The subdominant species were sometimes also B. sylvarum (L.), B. hypnorum (L.), B. museorum (F.) and B. humilis (111.). B. distinguendus (Mor.), B. subterraneus (L.), B. pomorum (Pz.), B. ruderatus (F.) and B. jonellus (K.) appeared as less numerous species. Other authors observed here also before 1919: B. soroeensis (F.) and B. confusus Schenck. The density of bumblebees was individuals per 1 hectare of red cover; in general ił was sufficient to ob tai n payable seed yields. The changes of bumblebee species composition indicated to the influence of progressing urbanisation and impoverishing of flora in this region, which were the stronges in Słupsk province, the middle in Szczecin province, and the weakest in Koszalin province.