prof. dr hab. Michał Kostiw, inż. Barbara Robak IHAR PIB, Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka w Boninie

Transkrypt

1 Ziemniak Polski 2011 nr 4 1 PRESJA MSZYC, WEKTORÓW WIRUSÓW, I ZAGROŻENIE PLANTACJI NASIENNYCH ZIEMNIAKA PRZEZ WIRUSY Y I LIŚCIOZWOJU W 2011 ROKU prof. dr hab. Michał Kostiw, inż. Barbara Robak IHAR PIB, Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka w Boninie michalkostiw@o2.pl W 2011 r. monitoring mszyc prowadzono w 7 miejscowościach, położonych w różnych rejonach kraju, zgodnie z opisaną wcześniej metodyką (Ziemn. Pol. 2009, 2010). Pierwsze osobniki uskrzydlone M. persicae w żółtych szalkach w okresie wiosennym (migracja wiosenna) najwcześniej pojawiły się w Starym Oleśnie, woj. opolskie (17 maja). Jest to termin 1 dzień wcześniejszy niż w roku 2009 (18 maja) i 16 dni wcześniejszy niż w 2010 (2 czerwca). W Wodzieradach, woj. łódzkie, mszyca ta w 2011 r. rozpoczęła loty zaledwie 2 dni później (19 maja) niż w Starym Oleśnie (17 maja), a więc 10 dni później niż w 2010 (29 maja). Najpóźniej w 2011 r. migrację wiosenną M. persicae rozpoczęła w Boninie (21 czerwca), tzn. 22 dni wcześniej niż w 2009 (13 lipca) i 9 dni wcześniej niż w 2010 (30 czerwca). W Szyldaku, woj. warmińsko-mazurskie, w 2011 r. w okresie od 1 maja do 10 sierpnia M. persicae w ogóle nie była notowana w żółtych szalkach. Mszyce A. nasturtii najwcześniej w 2011 roku pojawiły się w Starym Oleśnie i Szyldaku w jednakowym terminie: 20 maja. Szczególnie w Szyldaku był to termin bardzo wczesny, 31 dni wcześniejszy niż w roku 2009 (21 czerwca) i aż 43 dni wcześniejszy niż w 2010 (3 lipca). Również w Starym Oleśnie A. nasturtii wystąpiła w 2011 r. w terminie wcześniejszym (20 maja), tzn. 19 dni wcześniej niż w 2009 (8 czerwca) i 38 dni wcześniej niż w 2010 (27 czerwca). W Wodzieradach pierwsze osobniki tej mszycy w 2011 r. stwierdzono w żółtych szalkach 30 maja. Rok wcześniej w okresie obserwacji w tej miejscowości (od 1 maja do 31 lipca) nie były notowane. Rzadko lub bardzo rzadko notowana w żółtych szalkach w ostatnich latach A. frangulae wystąpiła w 2011 r. we wszystkich 4 miejscowościach. Najwcześniej w Starym Oleśnie (9 maja), a następnie kolejno w Wodzieradach (22 maja), Szyldaku (2 czerwca) i Boninie (13 czerwca). W Wodzieradach i Starym Oleśnie w 2010 r. jej obecności nie wykazano, natomiast w Szyldaku i Boninie nie wystąpiła w latach 2009 i Migracja wiosenna mszyc niezwiązanych pokarmowo z ziemniakiem najwcześniej w 2011 r. była stwierdzana w Starym Oleśnie. Ich lot rozpoczął się średnio (dla 7 gatunków) 12 maja i był 15 dni wcześniejszy niż w roku 2009 (27 maja) oraz 21 dni wcześniejszy niż w 2010 (2 czerwca). W Boninie loty rozpoczęły się średnio 20 maja, czyli w terminie znacznie wcześniejszym niż w latach 2009 (10 czerwca) i 2010 (8 czerwca), odpowiednio 21 i 19 dni. W Szyldaku i Wodzieradach pierwsze osobniki mszyc nieziemniaczanych w żółtych naczyniach stwierdzono w tym samym terminie: średnio 25 maja. W Wodzieradach było to 9 dni później niż w roku 2010 (16 maja), a w Szyldaku 18 dni wcześniej niż w 2009 (12 czerwca) i 3 dni później niż w 2010 (22 maja). Zależnie od gatunku w obrębie mszyc nieziemniaczanych termin początku lotu w Starym Oleśnie w 2011 r. wahał się od 1 maja (Hyperomyzus lactucae L., mszyca agrestowo-mleczowa) do 21 maja (Cryptomyzus galeopsidis Kalt., mszyca porzeczkowo-poziewnikowa). W Boninie w tym samym

2 2 Ziemniak Polski 2011 nr 4 roku najwcześniej wystąpiła Cavariella aegopodii Scop., mszyca wierzbowo-marchwiowa. Jej pierwsze osobniki w żółtych szalkach stwierdzono 9 maja. Najpóźniej rozpoczęła migrację Cavariella theobaldii Gill., mszyca wierzbowo-baldachowa (30 maja). W Wodzieradach najwcześniej loty rozpoczęły Brachycaudus helichrysi L., porazik kocankowy i Hyperomyzus lactucae L., mszyca agrestowo-mleczowa, w jednakowym terminie (19 maja), a najpóźniej osobniki C. galeopsidis (14 czerwca). W Szyldaku 15 maja zanotowano obecność pierwszych osobników Rhopalosiphum padi L., mszycy czeremchowo-zbożowej, a najpóźniej migrację rozpoczęła tam C. galeopsidis, dopiero 30 czerwca. Wszystkie wyżej wymienione gatunki są wektorami wirusa Y, a niektóre z nich także wirusów M i S (Kostiw 1987, Verbeek i in. 2009). Z tabeli 1 wynika, że niemal we wszystkich miejscowościach i latach badań migracja wiosenna mszyc nieziemniaczanych rozpoczynała się w terminie średnio wcześniejszym niż mszyc ziemniaczanych. Zależnie od miejscowości i roku różnica ta wahała się od 1 dnia w Szyldaku w 2011 r. do 34 dni, również tutaj, w Jedyny wyjątek stanowiły Wodzierady, w których w 2011 roku mszyce nieziemniaczane pojawiły się w terminie średnio 1 dzień późniejszym (25 maja) niż ziemniaczane (24 maja). Wczesna migracja mszyc nieziemniaczanych sprawia, że w warunkach naturalnych owady te są groźne jako wektory wirusów przenoszonych w sposób nietrwały (na kłujce), szczególnie wirusa Y, ponieważ zakażane są rośliny młode, które nie zdążyły jeszcze nabyć odporności na wirusy związanej z wiekiem. W tabeli 2 podano liczbę mszyc M. persicae oraz A. nasturtii i A. frangulae (łącznie) stwierdzonych na liściach ziemniaka w 5 miejscowościach. Uwzględniono dane z 2011 r. oraz, dla porównania, wyniki z lat 2009 i Owady liczono na 100 roślinach (krzakach) odmiany Tajfun, zasadniczo co 10 dni, począwszy od pełni wschodów, biorąc z piętra środkowego każdej rośliny po 1 liściu pierzastym. Wyniki z lat 2009 i 2010 dotyczą sumy mszyc z całego okresu obserwacji (od pełni wschodów ziemniaków do 31 sierpnia), natomiast dane z roku 2011 są jeszcze niepełne, ponieważ dotyczą stanu na dzień 10 sierpnia. Z tego powodu porównywanie wyników między latami może być obarczone pewnym (raczej bardzo niewielkim) błędem. W starym Oleśnie nie stwierdzono obecności M. persicae na roślinach ziemniaka zarówno w roku 2011, jak i w latach 2009 i W pozostałych miejscowościach (Bonin, Mierzym, Przechlewo i Czarnoszyce) osobniki tej mszycy wystąpiły kilkakrotnie liczniej w 2011 r. niż w 2009 i Najwięcej mszyc było w Przechlewie (97 osobników), a następnie w Boninie (80), Mierzymiu (46) i Czarnoszycach (16). Dla porównania, w latach 2009 i 2010 w miejscowościach tych stwierdzono odpowiednio 14 i 18 mszyc w Przechlewie, po 23 mszyce w Boninie, 3 i 5 osobników w Mierzymiu oraz 2 i 0 w Czarnoszycach. Liczebność A. nasturtii i A. frangulae (łącznie) na roślinach ziemniaka w latach 2010 i 2011 była wielokrotnie większa niż M. persicae we wszystkich miejscowościach i latach, z tym że w roku 2011 mszyce te wystąpiły o wiele liczniej we wszystkich miejscowościach oprócz Starego Olesna (345 osobników w Boninie oraz 111, 1103 i 1175 odpowiednio w Mierzymiu, Przechlewie i Czarnoszycach) niż w 2010 r. (odpowiednio w wymienionych miejscowościach: 138, 34, 423 i 121 mszyc) i wielokrotnie liczniej w porównaniu z rokiem 2009 (odpowiednio dla wymienionych miejscowości: 22, 16, 13 i 0 osobników). W Starym Oleśnie liczebność tych mszyc na liściach była największa w 2010 r. (1010 osobników), o wiele większa niż w roku 2009 (5) i 2011 (51). Na rysunku 1 przedstawiono przebieg dynamiki liczebności mszyc odłowionych do żółtych szalek w 4 miejscowościach w okresie od maja do sierpnia. Przedstawiono dane z 2011 r. (na podstawie obserwacji do 10 sierpnia) i dla porównania pełne wyniki (na podstawie obserwacji do 31 sierpnia) z lat 2009 i 2010 oraz wyniki średnie z lat Uwzględniono występowanie M. persicae oraz A. nasturtii i A. frangulae (łącznie), a także łączną liczbę wszystkich stwierdzonych gatunków mszyc, wśród których dominują gatunki niezwiązane pokarmowo z ziemniakiem. Dane dotyczą średniej liczby mszyc z 2 żółtych szalek.

3 Ziemniak Polski 2011 nr 4 3 Na północy Polski presja M. persicae utrzymywała się początkowo (do I dekady lipca) na poziomie przeciętnym z wielolecia ( ), a następnie była niższa. Natomiast w porównaniu z danymi z lat 2009 i 2010 była znacząco wyższa.jedynie w części północno-wschodniej w 2011 r. nie stwierdzono obecności M. persicae. Zatem na tym obszarze mszyca ta nie stanowiła zagrożenia jako wektor wirusów. W pasie środkowym kraju jej presja w 2011 r. była nieco większa niż w Z kolei na południu Polski w okresie do połowy lipca utrzymywała się na poziomie nieco wyższym niż w roku 2009, znacznie wyższym w porównaniu z przeciętnym z wielolecia i o wiele wyższym w porównaniu ze stosunkowo niską presją w Lotów mszyc A. nasturtii i A. frangulae (łącznie) na północy Polski w 2011 r., poza jej częścią północno-wschodnią, w zasadzie nie obserwowano, podobnie jak w latach 2009 i Zatem zagrożenia ze strony tych wektorów nie było. Natomiast we wspomnianej północno-wschodniej części kraju było znacząco wyższe w porównaniu zarówno z przeciętną z wielolecia, jak i z lat 2009 i Uwaga ta dotyczy wyłącznie wczesnego okresu wegetacji roślin (do 10 czerwca), gdyż po tym czasie zagrożenie utrzymywało się już na bardzo niskim poziomie, tzn. niższym w porównaniu z przeciętnym z wielolecia oraz z lat 2009 i Na południu Polski początkowo (do I dekady lipca) utrzymywało się na poziomie przeciętnym z wielolecia i z 2009 r., a następnie było niższe. Jednak cały czas było wyższe w porównaniu z rokiem W 2011 również presja mszyc niezwiązanych żywicielsko z ziemniakiem (wektorów wirusa Y) była na ogół większa lub o wiele większa w części północno-wschodniej niż przeciętnie w latach oraz w porównaniu z latami 2009 i 2010.

4 4 Ziemniak Polski 2011 nr 4

5 Ziemniak Polski 2011 nr 4 5 Znajomość presji mszyc, wektorów wirusów ziemniaka, wraz z oceną wpływu czynników środowiska (głównie temperatury i opadów) zarówno na rozwój owadów, jak i

6 6 Ziemniak Polski 2011 nr 4 wegetację roślin, pozwala na sformułowanie ogólnej prognozy zagrożenia plantacji nasiennych ziemniaka przez wirusy w danym roku. Przewidywane porażenie wirusami Y i liściozwoju bulw zbioru 2011 roku Wirus Y ziemniaka. W Polsce północnej i centralnej spodziewane jest porażenie wyższe niż w 2009 r. i znacznie wyższe niż w Na południu Polski powinno osiągnąć poziom zbliżony do porażenia z roku 2009 lub może być nieco wyższe. Będzie jednak znacząco wyższe niż w Wirus liściozwoju ziemniaka. Przewiduje się, że jedynie w Polsce północno- -wschodniej porażenie powinno być bardzo niskie, niższe niż w ostatnich dwóch latach (2009 i 2010). Na pozostałym obszarze kraju należy się spodziewać porażenia wyższego niż w latach 2009 i 2010, przy czym na południu kraju znacznie wyższego niż w roku Literatura 1. Kostiw M Przenoszenie ważniejszych wirusów ziemniaka przez mszyce. Inst. Ziemn. Bonin: 105 s.; Verbeek M., Piron P. G. M., Dullemans A. M., Cuperus C., Vlugt R. A. A. van de Determination of aphid transmission efficiencies for N, NTN and Wilga strains of Potato Virus Y. Ann. Appl. Biol. 156 (1): 39-49