Beata Świecka NIEWYPŁACALNOŚĆ GOSPODARSTW DOMOWYCH. Przyczyny skutki przeciwdziałanie. Difin

Transkrypt

1 Beata Świecka NIEWYPŁACALNOŚĆ GOSPODARSTW DOMOWYCH Przyczyny skutki przeciwdziałanie Difin

2 NIEWYPŁACALNOŚĆ GOSPODARSTW DOMOWYCH Przyczyny Skutki Przeciwdziałanie Beata Świecka Warszawa 2009

3 Recenzenci Prof. dr hab. Leszek Dziawgo Prof. dr hab. Maciej Wiatr Copyright Difin SA Warszawa Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej pracy bez zgody wydawcy zabronione. Redaktor prowadząca Maria Adamska ISBN Printed in Poland Difin SA ul. F. Kostrzewskiego 1, Warszawa tel. (0-22) , (0-22) , fax (0-22) Wydanie pierwsze, Warszawa 2009 Skład i łamanie: Z. Wasilewski, Warszawa, tel Wydrukowano w Polsce

4 Rozdział 2 Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych 2.1. Zadłużenie gospodarstw domowych istota zjawiska Pojęcie zadłużenia i klasyfikacja instytucji zadłużeniowych W funkcjonowaniu gospodarstw domowych zadłużenie to naturalny etap w ich rozwoju, który jest wynikiem zaciągania zobowiązań, w tym kredytów i pożyczek. Zadłużenie to normalne zachowanie członków gospodarstw domowych i na pewnym etapie życia jest nieuniknione. To forma pozyskania środków, zwłaszcza we wczesnych okresach cyklu życia gospodarstwa domowego, w którym zapotrzebowanie na środki finansowe jest największe. Jednakże z różnych powodów poziom zadłużenia gospodarstwa może stać się niemożliwy do spłaty. Zadłużenie z tytułu kredytów i pożyczek z jednej strony wpływa na podnoszenie poziomu zamożności, stanu posiadania i doświadczeń w zakresie zaciągania oraz spłacania kredytów i pożyczek, z drugiej zaś strony przy występowaniu określonych czynników, a w zasadzie splotu czynników i sytuacji, stanowi zagrożenie nadmiernym zadłużeniem, a w niektórych przypadkach niewypłacalnością. Kredyt stymuluje rozwój gospodarstwa domowego, jest naturalną konsekwencją realizacji jego funkcji. Problemem staje się nadmierne zadłużenie. Na potrzeby pracy zadłużenie można podzielić według charakteru na zadłużenie o charakterze formalnym, tzn. wynikającym z zadłużenia w instytucjach, w których sporządzana jest formalna umowa, np. w finansowych, i nieformalnym, gdy korzysta się ze środków rodziny czy znajomych. Gospodarstwa domowe zaciągają kredyty głównie na zakup dóbr konsumpcyjnych, jednym z nich jest np. zakup mieszkań, budowa lub zakup domów przy wykorzystaniu kredytów hipotecznych. Zadłużenie może być zarówno przyczyną, jak i środkiem zaradczym w leczeniu niewypłacalności gospodarstw domowych, które zadłużają się głównie w instytucjach bankowych, zaciągając kredyty i pożyczki w bankach komercyjnych, spółdzielczych i oszczędnościowych czy w instytucjach paraban-

5 94 Rozdział 2 kowych, jak Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe, czyli instytucjach kredytowych zajmujących się wyłącznie udzielaniem kredytów dla osób fizycznych. Ponadto instytucjami, w których gospodarstwa domowe się zadłużają, mogą być instytucje niebankowe. Ta grupa jest dość specyficzna, gdyż tworzą ją zarówno instytucje masowe: spółdzielnie mieszkaniowe, zakłady energetyczne, gazownie, operatorzy telefonii stacjonarnej i komórkowej itp., dla których gospodarstwa domowe nieregulujące zobowiązań stają się uciążliwymi dłużnikami, jak i instytucje niebankowe: instytucje non profit, organizacje pozarządowe będące instytucjami mikrofinansowymi, umożliwiającymi zadłużenie w celu zaradzenia sytuacji kryzysowej gospodarstwa domowego i ograniczającymi wykluczenie społeczne i finansowe. Można zaproponować w tym wypadku nowe pojęcie instytucje zadłużeniowe, przez które w pracy rozumie się z jednej strony instytucje finansowe, takie jak banki, pośrednicy kredytowi, SKOK-i, które udzielają z własnej woli na wniosek gospodarstwa domowego kredytu/pożyczki, z drugiej strony instytucje, na których gospodarstwa domowe wymuszają zadłużenie, jak instytucje świadczące usługi masowe 1. Jest ono pojęciem znacznie szerszym niż instytucje finansujące. W pracy pod pojęciem instytucje świadczące usługi masowe rozumie się całokształt instytucji, usługodawców cyklicznie i masowo świadczących usługi użyteczności publicznej na rzecz ludności (firm i gospodarstw domowych). Do tych instytucji zaliczyć można: operatorów telefonii komórkowej, firmy telekomunikacyjne, dostawców energii elektrycznej i gazu, zakłady wodociągowe, zakłady wywozu nieczystości, operatorów telewizji kablowej i satelitarnej, spółdzielnie mieszkaniowe itp. Instytucje umożliwiające zadłużenie gospodarstwom domowym można zawęzić do działalności finansowej, wówczas można mówić o instytucjach umożliwiających zadłużanie się gospodarstw domowych sensu stricto albo ujmować szerzej instytucje sensu largo, obejmując swoim zakresem instytucje pozabankowe, pozafinansowe jak instytucje świadczące usługi masowe, osoby indywidualne, kasy zapomogowo-pożyczkowe itp. 1 Usługi masowe można zaliczyć do usług komunalnych, rozumianych przez A. Szewczuka jako zbiór wszystkich usług dostarczonych na rzecz społeczności lokalnej. Są to usługi o charakterze materialnym z zakresu sfery użyteczności publicznej, w skład których wchodzą: usługi komunikacji miejskiej, usługi wodociągowo-kanalizacyjne, dostawa energii cieplnej dla ludności, oczyszczanie ulic i placów oraz usuwanie nieczystości z nieruchomości, urządzanie i utrzymywanie zieleni miejskiej, gazyfikacja bezprzewodowa, utrzymywanie ulic i placów miejskich, wynajem lokali mieszkalnych i użytkowych, usługi pogrzebowe i cmentarne. A. Szewczuk, Usługi komunalne, [w:] S. Flejterski, A. Panasiuk, J. Perenc, G. Rosa, Współczesna ekonomika usług, PWN, Warszawa 2005; s. 480; T. Aziewicz (red.), Rynek usług komunalnych w Polsce, Transformacja Gospodarki, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk Lublin 1994, s. 2.

6 Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych 95 Rysunek 2.1. Klasyfikacja instytucji zadłużeniowych Banki komercyjne (uniwersalne, wyspecjalizowane) Instytucje bankowe Banki spó³dzielcze Banki oszczêdnoœciowe Instytucje parabankowe Spó³dzielcze Kasy Oszczêdnoœciowo-Kredytowe Poœrednicy kredytowi Instytucje œwiadcz¹ce us³ugi masowe Instytucje pozarz¹dowe Instytucje pozabankowe Kasy Zapomogowo-Po yczkowe Lombardy Osoby fizyczne Źródło: opracowanie własne. Dokonując teoretycznego ujęcia zadłużenia w kontekście instytucji kredytowych, warto odnieść się do teorii asymetrii informacji G. Akerlofa 2 (za którą w 2001 roku otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii), który analizując rynek samochodów, wskazywał na możliwość posiadania znacznie większej dawki informacji przez sprzedającego niż kupującego, co może prowadzić do negatywnej selekcji lub pokusy nadużycia (moral hazard) 3. Teoria asymetrii informa- 2 G.A. Akerlof, The Market for Lemons. Quality Uncertainty and the Market Mechanism, The Quarterly Journal of Economics 1970, Vol. 84, No. 3, s Powstanie terminu moral hazard datuje się na XVII wiek, był on szeroko rozpowszechniony pośród angielskich kompanii ubezpieczeniowych do końca XIX wieku. Wczesne użycie tego terminu niesie ze sobą negatywne konotacje, wiążące się z defraudacją lub innym niemoralnym zachowaniem zazwyczaj ubezpieczonego. Jakkolwiek jednak A.E. Dembe i L.I. Boden zwracają uwagę, że znaczący XVIII-wieczni matematycy, badający procesy podejmowania decyzji, używali terminu moralny jako subiektywny, co może rzucać cień na etyczne powiązania znaczeniowe. Koncepcja moral hazard stała się przedmiotem wznowienia badań nad tym zjawiskiem przez ekonomistów w latach 60. XX wieku i wówczas nie odnoszono tego terminu do oszustwa czy niemoralnego zachowania. Było raczej używane przy opisie nieefektywności mogącej pojawić się, gdy ryzyko jest przenoszone niż w kontekście etyki. A.F. Dembe, L.I. Boden, I. Leslie, Moral Hazard: A Question of Morality?, New Solutions (3), s

7 96 Rozdział 2 cji może mieć również zastosowanie przy analizie zadłużenia gospodarstw domowych, które zadłużając się w instytucjach bankowych, para- i pozabankowych, z jednej strony mają znacznie mniej informacji niż sprzedający produkty kredytowe. Prowadzić to może do negatywnej selekcji (ang. adverse selection), czyli do sytuacji wyboru nieoptymalnego z punktu widzenia pryncypała, czyli gospodarstwa domowego jako podmiotu niemającego pełni informacji, na korzyść agenta (pełnomicnika), czyli kredytodawcy jako instytucji znacznie lepiej poinformowanej. Akerlof w swoim artykule The Market for Lemons określa samochody będące w złym stanie jako lemons (czyli cytryny), zaś samochody w dobrym stanie jako cherries (czyli wiśnie). W tej sytuacji wiśnie to dobre kredyty, zaś cytryny to złe. Dokonując próby zastosowania określeń Akrelofa, można powiedzieć, że wiśnie to dobre kredyty, zaś cytryny to te złe. Występowanie asymetrii informacji w kontekście zadłużania może prowadzić do zaburzeń w rachunku ekonomicznym gospodarstw domowych, co jest przyczyną suboptymalnych decyzji gospodarczych w skali mikro. Rysunek 2.2. System powiązań w zakresie zadłużenia gospodarstw domowych zad³u enie GOSPODARSTWA DOMOWE zad³u enie Podmioty œwiadcz¹ce us³ugi finansowe banki uniwersalne banki wyspecjalizowane banki spó³dzielcze Spó³dzielcze Kasy Oszczêdnoœciowo-Kredytowe Z A D U E N I E Podmioty œwiadcz¹ce us³ugi masowe gazownie energetyka telekomunikacja spó³dzielnie mieszkaniowe kooperacja Instytucje mikrofinansowe Źródło: opracowanie własne. W kontekście zadłużenia ze zjawiskiem asymetrii informacji wiąże się również pokusa nadużycia, które może dotyczyć zarówno gospodarstwa domowego, jak i instytucji zadłużeniowej. W sytuacji, w której gospodarstwo domowe

8 Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych 97 jako kredytobiorca wie więcej niż kredytodawca, może nie zachowywać się w sposób ostrożny z punktu widzenia kredytodawcy gdy inwestuje lub wydaje środki lekkomyślnie. Na przykład wydający karty kredytowe mogą limitować swoim klientom poziom obciążeń na kartach, ponieważ bez tych ograniczeń mogliby oni wydać pożyczone środki lekkomyślnie, prowadząc tym samym do zaniedbania obowiązku spłaty. Uważa się, iż właśnie z powodu moral hazard uległy poluzowaniu standardy kredytowe w USA, to z kolei doprowadziło w 2007 roku do finansowego kryzysu rynku kredytów subprime. W łańcuchu kredytowym każde ogniwo przynoszące dotąd zyski było przekonane, że to nie ono ponosi ryzyko, które było przerzucane na następne ogniwa. Brokerzy, nie pożyczając własnych pieniędzy, spychali ryzyko na kredytodawców, zaś kredytodawcy, wymagając przy zaciągnięciu zabezpieczenia, jakim jest ubezpieczenie kredytu, zepchnęli ryzyko na inwestorów. Banki inwestycyjne kupiły kredyty i podzieliły je na małe kawałki w postaci papierów wartościowych, których zabezpieczenie stanowią wierzytelności zabezpieczone hipoteką (ang. Mortgage- -Backed Security, MBS). Przy czym niektóre z tych papierów były bardziej ryzykowne niż pozostałe. Inwestorzy kupili papiery i za pomocą transakcji hedge zabezpieczyli się przed ryzykiem niewypłacalności oraz przedpłaty, spychając je dalej. Moral hazar ma również odniesienie do instytucji finansowych, które chcąc zwiększyć udział w rynku i sprzedać jak najwięcej kredytów, muszą podejmować ryzyko, gdyż zwiększanie wolumenu kredytów ryzykownych zazwyczaj oznacza potencjalną możliwość uzyskania większych dochodów. Ryzyko nadużycia wzrasta, gdy zarządzający instytucjami pożyczkowymi (lub bankami) wierzą, że mogą udzielać ryzykownych pożyczek (kredytów) a te, jeżeli nie wystąpią problemy, będą bardzo opłacalne ale nie biorą pod uwagę faktu, że w razie kłopotów ze spłatami nie będą w stanie pokryć wynikających z tego strat. Podatnicy, depozytariusze oraz inni wierzyciele często muszą przyjąć na swoje barki przynajmniej część obciążenia ryzykownymi decyzjami instytucji kredytujących.