EKONOMIA MIKROEKONOMIA

Transkrypt

1 David Begg, Stanley Fischer, Rudiger Dornbusch EKONOMIA MIKROEKONOMIA Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 1. WPROWADZENIE DO GOSPODARKI I EKONOMII podstawowe pojcia i problemy rozwinite w dalszych rozdziałach b.szczegółowo EKONOMIA nauka badajca, w jaki sposób społeczestwo gospodarujce decyduje o tym, co, jak i dla kogo wytwarza ZASÓB RZADKI (ograniczony) przy cenie równej 0 popyt na przewysza dostpna poda (ropa po drastycznym wzrocie cen) PODZIAŁ DOCHODU informuje, w jaki sposób dochód jest dzielony pomidzy róne grupy i jednostki co, jak i dla kogo jest wytwarzane? (kluczowe zagadnienie!)- przesdza o tym stopie nierównomiernoci -dochód na 1 mieszkaca przyblionym wskanikiem stopy yciowej w kadej grupie krajów -olbrzymie rónice w dochodach poszczególnych grup krajów (dla kogo gospodarka wytwarza? dla 15% mieszkaców wiata z kraii uprzemysłowionych, jak? rónice w technice i technologii, wykształceniu wydajno - rónice wewntrzkrajowe (kwestia rozdziału własnoci pomidzy grupy mieszkaców) - wpływ okrelonej polityki rzdu RZADKO ZASOBÓW I ICH ALTERNATYWNE ZASTOSOWANIA: KRZYWA MOLIWO CI PRODUKCYJNYCH: - przedstawia przy kadej wielkoci produkcji jednego dobra maksymalna, moliw produkcj drugiego dobra KOSZT ALTERNATYWNY danego dobra ilo innego dobra, z którego trzeba zrezygnowa, aby moliwe stało si wytworzenie dodatkowej jednostki tego pierwszego dobra RYNEK = proces prowadzcy do tego, e decyzje gospodarstw domowych dotyczce konsumpcji alternatywnych dóbr, decyzje przedsibiorstw o tym, co i jak wytwarza oraz decyzje pracowników dot. tego jak wiele i dla kogo pracowa, zostaj wzajemnie uzgodnione dziki odpowiedniemu dostosowaniu cen -wiele perspektyw (pozycja kupca, sprzedawcy, ceny główn przesłank decyzji brak rynku GOSPODARKA NAKAZOWA wszystkie decyzje dot. produkcji i konsumpcji s podejmowane przez pastwo. Pastwowy urzd planowania decyduje o tym, co, jak i dla kogo si produkuje. Szczegółowe nakazy s nastpnie kierowane do gospodarstw domowych, przedsibiorstw, pracowników (niemono realizacji, poziom skomplikowania paraliuje). GOSPODARKA WOLNORYNKOWA = brak ingerencji pastwa, kierowanie si własnymi celami, maksymalne korzyci bez pastwowej pomocy, Adam Smith Bogactwo narodów (1776) prowadzenie jednostek przez niewidzialna rke rynku GOSPODARKA MIESZANA = Pastwo i sektor prywatny współuczestnicz w rozwizywaniu problemów gospodarczych. Pastwo kontrola znacznej czci produkcji za pomoc podatków, płatnoci transferowych oraz dostarczania dóbr i usług publicznych (obrona narodowa, bezpieczestwo wewntrzne), kontroluje te zakres, w jakim jednostki mog kierowa si w swoim działaniu W odpowiedzi własnym interesem EKONOMIA POZYTYWNA EKONOMIA NORMATYWNA EKONOMIA POZYTYWNA - obiektywne, naukowe objanienie zasad gospodarki (bezstronny badacz poszukujcy prawdy) eksperci jednoznaczne wnioski w kwestii zasadniczych problemów 1

2 - jak gospodarka działa? -jak gospodarka zareaguje na zmian warunków działania? EKONOMIA NORMATYWNA zalecenia i rekomendacje oparte na subiektywnych sdach wartociujcych (zalene od preferencji i priorytetów) obywatele wielo pogldów -najszerszy podział: MIKROEKONOMIA szczegółowa analiza poszczególnych działa gospodarczych, badanie indywidualnych decyzji dot. Pojedynczych towarów, dla uproszczenia analizy moe pomija róne współzalenoci wystpujce w gospodarce -ogólna teoria równowagi badanie równoczesne wszystkich rynków poszczególnych towarów (stworzenie ogólnego obrazu konsumpcji, produkcji i wymiany w całej gospodarce w danym momencie niebezpieczestwo deformacji rzeczywistoci przez nadmiar szczegółów i złoono ujcia) -analiza czstkowa analiza mikroekonomiczna ignorujca efekty porednie MAKROEKONOMIA uwypukla te współzalenoci kosztem uproszczenia opisu czstkowych zjawisk i działa (troska o przejrzysto obrazu działania całej gospodarki), kładzie nacisk na wzajemne stosunki zachodzce w gospodarce jako całoci -jeden agregat dobra konsumpcyjne nie samochody, telewizory, buty -3 pojcia ilustrujce główne elementy konstrukcyjne makroekonomii: *produkt narodowy brutto = warto wszystkich dóbr i usług wytworzonych wytworzonych gospodarce w danym okresie, podstawowy miernik całkowitej produkcji dóbr i usług w gospodarce *wskanik cen = miernik przecitnego poziomu cen dóbr i usług w gospodarce. Porównuje ich poziom w danym okresie z poziomem w wybranym okresie z przeszłoci *stopa bezrobocia = procentowy udział bezrobotnych bezrobotnych całoci siły roboczej (ludno w wieku produkcyjnym, która byłaby gotowa podj prac, gdyby j mogła dosta) 2. NARZDZIA ANALIZY EKONOMICZNEJ MODEL = (inaczej teoria) zawiera szereg załoe upraszczajcych, dotyczcych sposobów zachowywania si ludzi. Stanowi wiadome uproszczenie rzeczywistoci -tworzy ramy organizujce sposób mylenia o zagadnieniu -pkt wyjcia procesów analizy -posługiwanie si modelem pozwala okreli, które informacje s w danym przypadku najistotniejsze -weryfikacj modelu ułatwiaj fakty, zasoby danych (istotne dobranie odpowiedniego zasobu danychkonieczno teoretycznego zwizku, a nie wpływ bólu paznokcia córki ssiada na okres wegetacji twoich rolin balkonowych) SZEREG CZASOWY = kolejne wartoci przyjmowane przez dan zmienn w rónych momentach (uwaga na manipulowanie wykresami ostronie interpretowa) DANE PRZEKROJOWE = pokazuj, jakie warunki przyjmuje analizowana zmienna u poszczególnych osób lub te ich grup w okrelonym momencie WSKANIKI = wyraaj wzgldn warto danej zmiennej odniesione do jej wartoci w okresie podstawowym -rednia cena (rednia waona uwzgldnienie relatywnego udziału poszczególnych składowych) -cen detalicznych(wcd) wycignicie r.waonej ze wskaników cen rónych grup towarowych; roczna procentowa zmiana wskanika cen detalicznych jest powszechnie stosowan miar stopy zmiany cen (inflacji) gdy wyraone w wartociach pieninych - rozrónienie: Koszty nominalne = mierzone w danej walucie ( biece złotówki ) Koszty realne = skorygowanie kosztów nominalnych nominalnych zmiany poziomu cen ( stałe złotówki ) 2

3 Siła nabywcza pienidza = wskanik iloci dóbr, które mona naby za jednostk pienin STOPA WZROSTU = zmiana procentowa poziomu danej zmiennej w danym okresie (najczciej w cigu roku (ujemna = spadek zmiennej) ~ wzrost gospodarczy WYKRES PUNKTOWY = przedstawia pary wartoci zaobserwowane równoczenie dla dwóch rónych zmiennych w układzie współrzdnych na podstawie nan punktów punktów odpowiednich wartociach -wykresy s czsto przydatne do konstruowania modelu. pokazuj one zaleno midzy dwiema zmiennymi przy załoeniu, e pozostałe wielkoci nie zmieni si (Ceteris ParIbus) Aby zrozumie jak zachowuje si gospodarka, potrzebujemy zarówno teorii i faktów. Teoria mówi nam jakich faktów mamy szuka w celu uzyskania prawidłowej odpowiedzi. Bez teorii zginlibymy w powodzi informacji. 3. POPYT, PODA I RYNEK Analiza mechanizmu rynku i cen, wykorzystywanego w procesie alokacji zasobów: gra wzajemna popytu i poday przesdza o iloci wytwarzanych dóbr i cenie ich sprzeday RYNEK = układ za pomoc, którego ceny steruj alokacj zasobów = zespół warunków, które doprowadzaj do kontaktu kupujcy sprzedajcy w procesie wymiany dóbr i usług kontakt: - bezporedni - poredni Funkcja ekonomiczna rynku: ustalenie cen, sprawiajcych, e ilo dóbr, na które zgłaszane jest zapotrzebowanie, zostaje zrównana z iloci zaoferowan do sprzeday Rynek w równowadze, gdy cena zrównuje popyt z poda Ceny kieruj decyzjami co, jak i dla kogo kupowa Typowy model rynku: POPYT postpowanie nabywców == ilo dobra, jak nabywcy s gotowi zakupi przy rónym poziomie ceny =/= wielko zapotrzebowania (w odniesieniu do konkretnej ceny) PODA postpowanie sprzedawców == ilo dobra, jak sprzedawcy s gotowi zaoferowa przy rónym poziomie ceny =/= wielko oferowana (w odniesieniu do konkretnej ceny) ilo tzn.: nieokrelona ilo, lecz zbiór rónych iloci (ograniczony przez opłacalno) np. wyszy poziom ceny redukuje rozmiary zapotrzebowania, pomimo istnienia popytu *CZYNNIK CENOWY reakcja na zmian ceny = przesunicie wzdłu krzywej w gór lub w dół > im nisza jest cena X, tym wiksze zapotrzebowanie (przejaw popytu) - przy pozostałych wielkociach niezmiennych np. kampanie dentystów; spadek dochodów gospodarstwa domowego > im wysza jest cena X, tym wiksza ilo oferowana (przejaw poday) 3

4 - przy pozostałych wielkociach niezmiennych np. usprawnienia techniczne w pakowaniu; spadek cen surowca CENA RÓWNOWAGI = rozmiar zapotrzebowania = ilo oferowana = cena równowaca rynek produktu. Brak nadwyki popytu i nadwyki poday ILO RÓWNOWACA RYNEK = ilo, któr nabywcy chc kupi, a sprzedajcy sprzeda NADWYKA POPYTU = przy danej cenie rozmiar zapotrzebowania przewysza oferowan ilo NADWYKA PODAY = przy danej cenie ilo oferowana przewysza rozmiary zapotrzebowania Kształtowanie si ceny równowagi (samoregulacja rynku): -gdy cena wysza ograniczenie nadwyki poday > obnienie ceny dla zlikwidowania zapasów > wzrost zapotrzebowania i zmalenie iloci oferowanej -gdy cena nisza ograniczenie nadwyki popytu > podwyszenie ceny Krzywa popytu obrazuje zaleno cena rozmiar zapotrzebowania przy innych wielkociach niezmiennych* (zaleno ujemna ze wzrostem ceny popyt maleje (nieopłacalne)) Krzywa poday obrazuje zaleno cena ilo oferowanego towaru przy innych wielkociach niezmiennych* (zaleno dodatnia - ze wzrostem ceny poda ronie (opłacalne)) Poniej ceny równowagi > nadwyka popytu : odległo (pozioma) pomidzy krzyw poday, a krzyw popytu przy danej cenie Powyej ceny równowagi > nadwyka poday : odległo (pozioma) pomidzy krzyw popytu, a krzyw poday przy danej cenie Przecicie krzywej popytu i krzywej poday: cena równowagi, równowaga rynkowa * INNE CZYNNIKI (kształtowane poza rynkiem) reakcja na zmian innych czynników = przesunicie krzywej w lewo lub w prawo METODA STATYKI PORÓWNAWCZEJ = zmiana jednej z wielkoci przyjmowanych za stałe (innych czynników) i badanie wpływu tej zmiany na cen równowagi i odpowiadajce jej wielkoci popytu i poday (porównanie poprzedniego i nowego stanu równowagi) POPYT -ceny innych dóbr powizanych z danym dobrem: KOMPLEMENTARNO - wzrost ceny jednego produktu powoduje obnienie popytu na drugi wzgldem niego komplementarny (uzupełniajcy) SUBSTYTUCYJNO - wzrost ceny substytutu (produktu zastpczego) powoduje wzrost popytu na produkt -dochody konsumentów: wzrost dochodów powoduje wzrost popytu DOBRO NORMALNE (zwykłe) = na które popyt wzrasta wraz ze wzrostem dochodu DOBRO NISZEGO RZDU = na które popyt maleje przy wzrocie dochodu -gusty i preferencje konsumentów kształtowane przez wygod, zwyczaje, społ. Akceptowane wzorce zachowa Przesunicia krzywej popytu: 4

5 - w prawo wzrost - zmiana ceny równowagi na wyszym poziomie poday i popytu i przy wyszej cenie - w lewo obnienie zalene od: -ceny dobra -ceny dóbr pokrewnych -gustów PODA -technika (wiedza i umiejtnoci, stan i dostpno maszyn): wzrost produkcji przy danych kosztach całkowitych powoduje wzrost poday POSTP TECHNICZNY = usprawnienia umoliwiajce zwikszenie efektów przy tych samych nakładach -koszty produkcji (siła robocza, maszyny i urzdzenia, energia, surowce): spadek kosztów pobudza produkcj -interwencja pastwa (polityka fiskalna i monetarna) Przesunicia krzywej poday: - w prawo wzrost - zmiana ceny równowagi na wyszym poziomie poday i popytu i przy niszej cenie - w lewo obnienie zalene od: -techniki -kosztów produkcji -zakresu interwencji pastwa WOLNY RYNEK I KONTROLA CEN WOLNY RYNEK = umoliwienie ustalenia si cen wyłcznie w wyniku gry sił popytu i poday (bez bezporedniej ingerencji pastwa; interwencja moliwa) (istnienie mechanizmu samoregulujcego) =/= PASTWOWA KONTROLA CEN = reguły i przepisy uniemoliwiajce dostosowanie si cen do poziomu równowagi rynkowej np.: - okrelenie cen maksymalnych (brak pewnych dóbr na rynku popyt przewysza poda, ochrona konsumenta przed wysokimi cenami) > utrzymywanie si nadwyki popytu > konieczno racjonowania (rozwizanie arbitralne) > tworzenie czarnego rynku + czsto: REGLAMENTACJA = system ogranicze ilociowych dla sprawiedliwego rozdziału ograniczonej liczby towarów niezalenie od wysokoci dochodów ustalenie maksymalnego poziomu czynszu ( właciciele zamieszkuj lub sprzedaj > zmniejszenie poday deficyt mieszka nadwyka popytu; zaostrzenie problemu przy inflacji) - moliwo podnoszenia cen maksymalnych wraz z inflacj, ale -wysokie koszty rozbudowanego systemu kontroli (kontrola reglamentacji) CENA MAKSYMALNA = okrelany przez pastwo pułap cenowy, powyej którego nie mog by zawierane transakcje - okrelenie cen minimalnych (ochrona producentów lub dostawców) płaca minimalna ( podniesienie stawki płacy dla zatrudnionych > obnienie popytu na prac i wielko zatrudnienia nadwyka poday CENA MINIMALNA = okrelany przez pastwo pułap cenowy, poniej którego nie mog by zawierane transakcje -uzupełnianie prywatnego popytu lub poday przez pastwo kupujce lub sprzedajce pewne iloci dóbr 5

6 Ustanowienie ceny maksymalnej jest skuteczne, gdy jest ona ni sza od ceny równowagi rynkowej (zmniejsza wielko poda y i prowadzi do nadwy ki popytu), chyba, e pastwo zasili poda dostarczajc dodatkowe iloci danego dobra Ustanowienie ceny minimalnej jest skuteczne, gdy jest ona wy sza od ceny równowagi rynkowej (zmniejsza wielko popytu i prowadzi do nadwy ki poda y), chyba, e pastwo zasili popyt sektora publicznego swoim popytem (pastwo kupuje nadwyk poday zadowala konsumentów i dostawców; góra masła UE ) Wolny rynek rozwizuje podstawowy dylemat ekonomiczny: co, jak i dla kogo produkowa : ~ustalajc ceny, przy której rozmiary zapotrzebowania s równe oferowanej iloci decyduje, ile powinna wynosi produkcji ~informuje, dla kogo s produkowane dobra (dla tych, co s zdolni za nie zapłaci) i kto je produkuje (ci, których zadowala cena równowagi) ~decyduje jak s produkowane dobra ~decyduje jakie dobra s produkowane (te których produkcja jest opłacalna) Decyzje rynku nie zawsze zadowalaj konsumentów, zapewnia dobra tylko tym, co s w stanie i chc zapłaci za nie cen równowagi > ewentualne regulacje normatywne 4.PASTWO W GOSPODARCE MIESZANEJ Alokacja wikszoci zasobów w gospodarkach zachodnich dokonuje si poprzez rynki(transakcje). Wan role odgrywa pastwo (przepisy prawa, kupuje dobra i usługi, płatnoci jak emerytury! =>pastwo wywiera powany wpływ na ceny, stopy procentowe, produkcje. Co robi pastwo: działalno ta obejmuje od 1/3 dochodu narodowego w Japonii do 2/3 w Szwecji. 1.) USTANAWIA PRAWA I PRZEPISY SZCZEGÓŁOWE - gospodarka socjalistyczna - prawo wyklucza prywatn własno przedsibiorstw - gospodarka kapitalistyczna - przedsibiorstwa s własnoci prywatn władze na wszystkich szczeblach reguluj zachowania gospodarcze ustanawiajc szczególne zasady działania przedsibiorstw. zezwolenia lokacyjne; przepisy zwizane ze zdrowiem i bezpieczestwem; przepisy majce zapobiega pewnym działaniom gospodarczym (np. sprzeda heroiny) 2.)PANSTWO KUPUJE I SPRZEDAJE DOBRA I USŁUGI Np. obrona narodowa, owiata, parki i drogi -bez opłaty bezporedniej. Np.lokalne przejazdy autobusowe i publikacje rzdowe - bezporednio opłacane. Pastwo musi decydowa, co kupowa, a co wytwarza samodzielnie. Tak np.w niektórych krajach przedsibiorstwa telekomunikacyjne SA własnoci pastwow. W wikszoci krajów pastwo jest włacicielem transportu miejskiego. 3.)PANSTWO DOKONUJE PŁATNO CI TRANSFEROWYCH To np. ubezpieczenia społeczne czy zasiłki dla bezrobotnych. Płatnoci transferowe- wypłaty w zamian, za które nie swiadczone adne bezporednie usługi. Wydatki pastwa = warto dóbr i usług nabywanych + płatnoci transferowe 4.)PANSTWO NAKŁADA PODATKI finansuje zakupy dobór oraz płatnoci transferowe, nakładajc podatki i zacigajc poyczki. Np. podatek dochodowy czy VAT (s zwykle dopełniane przez podatki lokalne) deficyt budetowy moe by finansowany za pomoc poyczek (zwiksza dług publiczny) 5.)PASTWO PRÓBUJE STABILIZOWA GOSPODARK Kada gospodarka rynkowa cierpi z powodu cykli koniunkturalnych. 6

7 Cykl koniunkturalny polega na wahaniach rozmiaru produkcji społecznej (PKB),którym towarzysz zmiany poziomu bezrobocia oraz stopy inflacji. Pastwo moe wpływa na to: obniajc podatki podczas recesji, eby ludzie zwikszyli wydatki i zwikszyli PKB. kontrolujc ilo pienidza, moe j zwiksza szybciej podczas recesji(bank Anglii w WB) kiedy stopa inflacji wysoka, bank centralny moe zmniejsza stop wzrostu poday pienidza. 6.)PASTWO WPŁYWA NA ALOKACJE ZASOBÓW Stosujc regulacje i system prawny wpływa na to jak s produkowane dobra. bezporednio: Przy pomocy podatków i transferów zabiera cz dochodów jednym i przekazuje je innym. porednio: Przez podatki zawarte w cenach, oraz przez subsydia, które s ujemnymi podatkami. Np. opodatkowuje papierosy i ogranicza wielko jego produkcji. Np. subsydiuje dobro takie jak mleko - wzrost jego produkcji. Co powinno robi pastwo? Dlaczego powinno ingerowa w gospodark rynkowa? Podstawowym argumentem zawodno rynku. 6 POWODÓW INGERENCJI rodzajów zawodnoci: 1.)CYKLE KONIUKTURALNE Podniesienie podatków i ograniczenie wydatków z reguły zmniejsza PNB i podnosi ceny. Polityka pastwa moe albo pogłbi cykl koniunkturalny albo przeciwnie. Pastwo nie moe kontrolowa sytuacji gospodarczej w sposób doskonały. 2.)DOBRA PUBLICZNE Dobro prywatne dobro, które konsumowane przez jedna osob nie moe by jednoczenie konsumowane dla kogo innego.(np. ubranie, lody). Dobro publiczne dobro, które bdc konsumowane przez jedna osob moe by jednoczenie konsumowane przez innych ludzi.(np. czyste powietrze, złoa mineralne). Problem gapowicza Gapowicz to kto, kto bezpłatnie konsumuje dobro, którego wytwarzanie wymaga ponoszenia kosztów. Dot. dóbr publicznych, poniewa jeliby ktokolwiek nabył takie dobro, byłoby ono dostpne dla kadego. Dlatego dobra publiczne w wikszoci nie s dostarczane prze prywatnych producentów. Np.kto inny kupi obron narodow, to nie bdzie jej w ogóle. Przezwycienie problemu gapowicza polega na ustalenia sposobu podejmowania wspólnej decyzji, jak ilorodków naley przeznaczy na obron. I to pastwo jest powołane dla tego, eby podejmowa takie włanie decyzje. Pastwo musi zapewni niezbdne rozmiary produkcji dóbr publicznych. 3.)EFEKTY ZEWNETRZNE Zdarza si ze ceny rynkowe nie odzwierciedlaj w pełni kosztów i korzyci. Efekt zewntrzny wystpuje wtedy, kiedy produkcja lub konsumpcja dobra bezporednio oddziałuje na przedsibiorstwa lub konsumentow, którzy nie kupuj i nie sprzedaj tego dobra oraz kiedy ten wpływ nie znajduje pełnego odzwierciedlenia w cenach rynkowych. Ale nie wszystkie efekty zewntrzne s szkodliwe. Np. włacicielka domu, która pomalowala swój dom, dostarcza korzyci sasiadom, nie musza oni dłuej patrze na odrapane ciany. 4.)KŁOPOTY Z INFORMACJ Jeli decyzje przedsibiorstw i konsumentów nie s oparte na pełnej informacji, rynki nie bd działac prawidłowo. Np. przedsibiorstwom nie opłaca si informowa o zagroeniach zdrowia dla ich pracowników! Jeli nie ma kar za oszustwo. Pastwo powinno dostarcza pewnych niezbdnych informacji na uytek swoich obywateli. Np. wydajc przepisy zwizane z bezpieczestwem konsumpcyjnych, dbajc eby podstawowe produkty miały etykietki z niezbdnymi informacjami. 5.)MONOPOL I SIŁA RYNKOWA 7

8 Rynki wolnokonkurencyjne, z reguły działaj prawidłowo. Monopolista to wyłczny sprzedawca dobra lub usługi. Monopolici mog osiga wysokie zyski, ograniczajc wielko sprzeday i podnoszc cen, bo nie ma konkurencji. Pewne monopole s prawie nieuniknione. Np.dostawcy gazu. Kadego sprzedawc lub nabywc, który jest w stanie istotnie wpływa na cen rynkowa,okrela si mianem posiadacza siły rynkowej lub siły monopolowej. Interwencja pastwa moe poprawi alokacje zasobowa. 6.)REDYSTRYBUCJA DOCHODÓW I DOBRA SPOŁECZNIE PODANE. Działanie prywatnych rynków moe doprowadzi do rozmaitych wariantów podziału bogactwa w społeczestwie. Pastwo zmienia ten podział, opodatkowujc jednych i dajc pienidze innym. Np. redystrybucja dochodów na korzy -ludzi starszych(ubezpieczenia społeczne) -bezrobotnych(zasiłki) -rolników(podtrzymywanie cen produktów rolnych) Dobra społecznie podane - dobra, o których społeczestwo sdzi, e powinny by konsumowane przez ludzi bez wzgldu na poziom ich dochodów. Np. ochrona zdrowia, mieszkania, owiata i ywno. Najtrudniejszy problem, to podejmowanie decyzji, kto co ma dosta. Aktualny podział:, e ludzie, którzy pracuj ciej, powinni by za to lepiej wynagrodzeni, e ludzie, którzy potrzebuj wicej powinni dosta wicej; lub, e kady powinien mie przyzwoite mieszkanie i nikt nie moe głodowa. W jaki sposób pastwo podejmuje decyzje? 1.)GŁOSOWANIE Problem pogodzenia zrónicowanych przekona i interesów. Analiza dwóch cech głosowania według zasady wikszoci: Paradoks głosowania - głosowanie oparte na zasadzie wikszoci prowadzi do podejmowania niespójnych decyzji. Oznacza to rownie, e podejmowane przez społeczestwo decyzje mog z powodzeniem zalee od kolejnoci głosowania nad nimi. Wynik rodkowego wyborcy - wszyscy maja preferencje jednoszczytowe i s tym bardziej zadowoleni im bardziej wynik głosowania jest zbliony do tego, za którym sami si opowiadaja. Ale take indywidualne preferencje mog nie by jednoszczytowe. 3.)PRAWODAWCY Jeeli preferencje s jednoszczytowe, model rodkowego wyborcy pomaga zrozumie sposób,w jaki społeczestwo podejmuje decyzje. Dotyczy to zwłaszcza referendum. Jednak proces podejmowania decyzji przez kompromisy legislacyjne jest o wiele bardziej skomplikowany. Moe wystpi handel głosami, i jednym z takich przykładów jest porozumienie głosujcych (zawieraj porozumienia, dziki któremu kady z uczestników porozumienia uzyskuje co, w przypadku nie zawarcia porozumienia, kady z nich tylko traci). 4.)URZDNICY PASTWOWI Urzdnicy wywieraj wpływ na proces podejmowania decyzji sprawach publicznych: I słu rad i sporzdzaj ekspertyzy. I s odpowiedzialni za wykonanie uchwalonych aktów prawnych i realizacje przyjtej polityki. Urzdnicy pastwowi maja take swoje interesy: Np.Urzdnicy w ministerstwie obrony bd próbowa przekona rzd do nasilenia działa obronnych. Np. w ministerstwie edukacji bd wywiera presje na zwikszenie wydatków na owiat. Paradoksem glosowanie jest to, e cele społeczestwa mog by sprzeczne. Istnieje uproszczony pogld zgodnie, z którym celem działania pastwa jest maksymalizacja dobra społecznego. 5.)PROBLEM PANA I SLUGI Jedna osoba- pan -przekazuje prawo podejmowania decyzji komu innemu,czyli słudze,aby ten działał w imieniu pana. Np. w duych przedsibiorstwach: menederowie s sługami, wybranymi przez pana. Np.w przedsibiorstwach prywatnych, panami s akcjonariusze Np. Znacjonalizowane przedsibiorstwa, rol t przejmuje pastwo. 8

9 Menederowie, czyli słudzy mog wybra łatwe ycie zamiast walk o zyski dla akcjonariuszy, pracownicy mog unika pracy. Rozwizanie zaleca sformułowanie umowy, zawieranej ze sług w sposób maksymalnie zgodny z interesem pana. Musz by take bodce skłaniajce sług do zachowania zgodnego z yczeniami pana. Kontrakt powinien odwoływa si do wyników, które s łatwe do zaobserwowania. Np. Polityka pienina i walka z inflacj w Nowej Zelandii, to wyłcznie zadanie banku centralnego. Prezes tego banku musi uzgodni z rzdem planowan roczn stop inflacji. Jeli rzeczywista inflacja jest znacznie wysza od planowanej, zostaje on zwolniony ze stanowiska. 5. Reakcje popytu na zmiany cen i dochodów. Aby podj rozsdn decyzj o wysokoci ceny, trzeba przeprowadzi badania empiryczne, pozwalajce okreli elastyczno cenow popytu na dany towar. Popyt ten zaley take od cen innych dóbr pokrewnych. Mieszana elastyczno popytu mierzy reakcje popytu na jedno dobro wywołan zmian ceny dobra pokrewnego. Elastyczno dochodowa popytu mierzy zaleno miedzy zmianami poziomu dochodów społeczestwa. REAKCJA POPYTU NA ZMIANY CEN Opadajca krzywa popytu oznacza ze wielko zapotrzebowania wzrasta przy obnieniu ceny dobra. Jak moemy mierzy reakcje wielkoci popytu na zmian ceny towaru? Jednym z oczywistych mierników jest nachylenie krzywej popytu. Obnika ceny danego towaru,np.biletu na mecz futbolowy o 1$ kadorazowo powoduje zwikszenie liczby biletów sprzedanych np.o 8 tys. Ale jelibymy chcieli porówna reakcje wielkoci sprzeday biletów na mecze piłkarskie na zmian ceny z podobn reakcj popytu na samochody. Rzecz jasna, zmiana ceny o 1 $ jest dla nabywców samochodów wielkocimieszn, która z pewnoci nie wpłynie na liczne nabywanych samochodów. Najlepszym wyjciem jest analiza zmian procentowych. Powinnimy zastanowi si, jaki jest wpływ obniki ceny o 1% na wielko zapotrzebowania na samochody i bilety. Elastyczno cenowa popytu jest to stosunek wzgldnej zmiany wielkoci zapotrzebowania na dane dobro do wzgldnej zmiany jego ceny. Jeli wzrost ceny o 1% zmniejsza wielko popytu o 2%,to elastyczno cenowa popytu wynosi -2. (Wielko popytu 2%,a tak jak jest to zmniejszenie tej wielko, to wyraamy to jak -2% dzielimy, przez 1%,czyli wzrost ceny i dostajemy -2) Poniewa krzywa popytu ma nachylenie ujemne, to elastyczno cenowa jest z koniecznoci liczb ujemn. Gdy elastyczno popytu osiga due wartoci ujemne, wówczas mówimy o wysokiej elastycznoci. Popyt jest wtedy bardzo czuły na zmian ceny. Gdy za elastyczno wyraa si mał liczb ujemna, popyt jest relatywnie mało wraliwy na zmian ceny. Wtedy elastyczno popytu jest niska. Tak, wic te okrelenia dotycz wartoci elastycznoci z pominiciem jej ujemnego znaku. Przewanie jednak elastyczno cenowa zmienia si, gdy przesuwamy si po krzywej popytu, przy czym, wyszym cenom odpowiadaj wiksza elastyczno, a niszym - mniejsza Jeli jednak funkcj popytu nie jest prosta linia, lecz krzywa, to zmiana wikszoci zapotrzebowania jest róna przy wzrocie ceny i przy jej spadku. Popyt elastyczny i nieelastyczny Popyt nazywamy elastycznym,gdy jego elastyczno cenowa jest mniejsza od -1. Popyt jest nieelastyczny, gdy jego elastyczno przyjmuje wartoci miedzy -1 i 0. Gdy elastyczno popytu wynosi równo -1,wówczas mówimy, e popyt ma elastyczno równ jednoci. Czsto mówi si ze pewne dobra charakteryzuj si wysok lub nisk elastycznoci popytu. Np. popyt na rop naftow jest nieelastyczny wzgldem ceny. Determinanty elastycznoci cenowej Co decyduje o tym, czy elastyczno cenowa popytu jest wysoka czy niska? 9

10 Odpowiedzi trzeba szuka w analizie gustów klientów. Najwaniejszym czynnikiem jest łatwo zastpienia tego dobra innym dobrem o podobnym przeznaczeniu. Przykłady elastycznoci cenowej Np. takie usługi jak fryzjer, teatr czy sauna wykazuj elastyczno wiksz od jednoci. Np. popyt na niektóre towary takie jak produkty mleczarskie, jest wybitnie nieelastyczny. Wykorzystanie elastycznoci cenowej Elastyczno cenowa popytu jest kategori przydatn m.in. do obliczenia, o ile naley podnie cen, aby zlikwidowa nadwyk popytu, bd o ile j obniy, aby zlikwidowa nadwyk poday. Np. w rolnictwie mog wystpowa na przemian lata nieurodzaju i lata obfitych zbiorów. Popyt na produkty rolne jest małoelastyczny - słabe zbiory powoduj silny wzrost cen ywnoci. Z kolei nadspodziewane dobre zbiory wywołuj znaczny spadek cen ywnoci. Przy niskiej elastycznoci popytu przesunicia krzywej poday wywołuj due wahania cen, nie zmieniajc zbytnio wolumenu sprzeday. CENA, WIELKO POPYTU I SUMA WYDATKOW. Skoro obnika wysokiej ceny (przy której popyt jest elastyczny) zwiksza sum wydatków, za obnika niskiej ju ceny (przy której popyt jest mało elastyczny) zmniejsza te sum, to niewtpliwie istnieje jaki poredni poziom ceny, przy którym jej obnika nie wpłynie na wielko wydatków- w którym elastyczno popytu jest równa -1. Ceny biletów na mecze piłki nonej. 1.)Gdy przesuwamy si po krzywej popytu, suma wydatków w pewnym momencie przestaje si zwiksza. Nastpuje to przy cenie, przy której elastyczno popytu jest równa )Najwaniejsze -suma wydatków, czyli wielko wpływów ze sprzeday, osiga maksimum w punkcie odpowiadajcym elastycznoci popytu równej -1. To bardzo wana informacja praktyczna dla przedsibiorstw i organizacji. INNE PRZYKŁADY ZASTOSOWAN ELASTYCZNOCI CENOWEJ POPYTU Opłaty za przejazd metrem Jeeli mamy elastyczno popytu, to wiemy, w jakim kierunku naleałoby zmieni wysoko opłat za przejazd, aby zwikszy przychody metra. Popyt na przejazdy metrem jest elastyczny wzgldem ceny, to podwyka opłat za przejazd zmniejszy sum przychodów metra. Aby zwikszy wpływy metra, naley obniy wysoko opłaty za przejazd. Gdyby natomiast popyt na przejazdy był nieelastyczny, wówczas celowa byłaby podwyka cen biletów. Pierwszy szok naftowy W kraje OPEC doprowadziły do czterokrotnego wzrostu cen ropy. Popyt na rop był wówczas bardzo nieelastyczny, około Uytkownicy ropy mieli bardzo ograniczone moliwoci zastpienia jej innym surowcem. Mróz na plantacjach kawy Przymrozki w Brazylii w 1977,bdcej najwikszym w wiecie producentem kawy, spowodował zmniejszenie jej poday. Ceny kawy znacznie wzrosły. Jeeli popyt jest nieelastyczny, to suma wydatków i suma wpływów ze sprzeday zwiksz si wraz ze wzrostem ceny. Zamiast uderzy w producentów kawy, mróz w istocie rzeczy wyszedł im na dobre. Ten przykład wskazuje na due znaczenie gustów konsumentów. Rolnicy wobec nieurodzaju Jeli mianowicie popyt na pewne produkty rolne jest nieelastyczny, to rolnicy mog osign wysze dochody w latach nieurodzaju ni w latach obfitych urodzajów. Dlaczego rolnicy nie porozumiej si jak kraje OPEC? W zbiorowym interesie producentów byłoby zmniejszenie poday. Jeli jednak ogie zniszczył cz plonów pojedynczego rolnika, to tylko ten rolnik poniesie straty. Zasady, które dotycz pojedynczego podmiotu gospodarujcego, mog nie mie zastosowania do ogółu podmiotów. Podobnie prawa odnoszce si do ogółu nie musza mie zastosowania do kadej jednostki z osobna. Pojedynczy producent zboa ma tu do czynienia z bardzo elastycznym popytem, gdy nabywcy mog kupi takie samo ziarno od innych rolników (chyba, e jest monopolist). 10

11 Krótki okres i długi okres: Elastyczno cenowa popytu zale y od długoci czasu, jaki konsumenci maj na przystosowanie struktury swych wydatków do zmieniajcych si cen. (np. gwałtowny wzrost cen ropy naftowej w latach zaskoczył wiele rodzin majcych nowe, ale zuywajce duo paliwa samochody. Reakcja powinien by wzrost zainteresowania mniejszymi samochodami. Ale nie wszyscy mogli sobie natychmiast pozwoli na zakup mniejszego samochodu. Dlatego popyt na benzyn okazał si mniej elastyczny. W dłuszym okresie uytkownicy samochodów zdołali ograniczy zuycie paliwa w duo wikszym stopniu, ni było to moliwe od razu) Elastyczno cenowa popytu jest ni sza w krótkim okresie, a wy sza w okresie długim. (wyjtek: nałogowi palacze nie s w stanie ograniczy palenia w odpowiedzi na podwyk cen papierosów) Jak długi jest długi okres? Krotki okres - nastpujcy bezporednio po zmianie cen. Długi okres -to czas niezbdny do pełnego dostosowania si nabywców do zmiany cen. Długo tego okresu zaley od rodzaju procesów dostosowawczych. (np. Pełna reakcja na zmian ceny benzyny lub papierosów moe potrwa par lat). Mieszana elastyczno cenowa popytu (Mecp) Mieszana elastyczno cenowa popytu informuje nas, jak zmienia si wielko popytu na dobro i pod wpływem zmian ceny dobra j. Mieszana elastyczno cenowa popytu na dobro i wzgldem zmian ceny dobra j to relacja miedzy wzgldna zmiana zapotrzebowania na dobro i a wzgldna zmiana ceny dobra j. Mecp moe by: -dodatnia, w przypadku dóbr substytucyjnych. Jeeli wzrost ceny dobra j zwiksza rozmiary zapotrzebowania na dobro i. (np. dobrem i jest herbata, a dobrem j kawa. Podwyka cen kawy spowoduje zwikszenie popytu na herbat - mecp jest dodatnia) -ujemna, w przypadku dóbr komplementarnych. (np. podwyka cen benzyny spowoduje zmniejszenie popytu na samochody, t.j. benzyna i samochody to dobra komplementarne) Wpływ dochodu nabywców na popyt Wzrost dochodów ludnoci zwiksza popyt na wikszo dóbr. Jednak popyt na poszczególne dobra wzrasta w rónym stopniu. Udział okrelonego dobra w budecie konsumenta stanowi wydatki na zakup tego dobra (cena x ilo), wyraone jako cz całoci wydatków konsumenta lub cze jego dochodów. Elastyczno dochodowa popytu to stosunek wzgldnej zmiany rozmiarów popytu na okrelone dobro do wzgldnej zmiany dochodu (jest z reguły dodatnia) Elastyczno dochodowa popytu a przesunicie krzywej popytu Pokazano dwa moliwe przesunicia krzywej popytu, spowodowane wzrostem dochodu o okrelony procent. Elastyczno dochodowa popytu jest wysza przy przesuniciu krzywej DD do połoenia D D, ni przy jej przesuniciu do połoenia D D. W przypadku przesunicia w lewa stron elastyczno dochodowa jest ujemna, co oznacza, ze wzrostowi dochodu towarzyszy spadek wielkoci popytu przy kadej cenie. 11

12 D D D Cena P0 A B C... D D D Q0 Q1 Q2 Ilo 1.Dobro normalne (zwykłe), na które popyt ronie wraz ze wzrostem dochodów. Charakteryzuj si dodatni elastycznoci dochodowa popytu. 2.Dobra niszego rzdu, na które popyt maleje w miar wzrostu dochodów. Maja ujemn elastyczno dochodowa popytu. Dobra niszego rzdu to na ogół dobra niszej jakoci. Wzrost dochodów powoduje spadek popytu na tanie gatunki misa i bielizny. 3.Dobra luksusowe maja elastyczno dochodowa wysz od jednoci, popyt ronie. Dobra luksusowe s przewanie towarami wysokiej jakoci, które maj substytuty niszej jakoci. 4.Dobra podstawowe (niezbdne) maj elastyczno dochodowa nisz od jednoci. Kade dobro niszego rzdu jest dobrem podstawowym, gdy ma elastyczno dochodowa ujemna. Ale kategoria dóbr podstawowych obejmuje take dobra normalne o elastycznoci dochodowej w przedziale od 0 do 1. Dobra podstawowe bdce dobrami normalnymi zajmuj miejsce porednie miedzy dobrami niszego rzdu, a dobrami luksusowymi. W miar wzrostu dochodu wielko zapotrzebowania na ywno ronie, ale stosunkowo wolno. Wykorzystanie elastycznoci dochodowej Znajomo elastycznoci dochodowej jest niezbdna do prognozowania zmian w strukturze popytu konsumpcyjnego, zachodzcych pod wpływem wzrostu gospodarczego i wzrostu poziomu zamonoci. Przypumy, i dochody ludnoci w cigu nastpnych 5 lat bd rosły rednio o 3% rocznie => spadek popytu na wyroby tytoniowe o 7,5%, a wzronie natomiast o 39% popyt na wina i wyroby spirytusowe. Takie prognozy zostan wykorzystane przy podejmowaniu przez przedsibiorstwa decyzji inwestycyjnych oraz planowaniu przez pastwo wpływów budetowych z podatku akcyzowego od sprzeday papierosów i alkoholu. Wpływ inflacji na kształtowanie si popytu Przypumy, i kade dobro kosztuje obecnie dwa razy wicej, a płace, czynsze za wynajem mieszkania take s dwa razy wysze ni w poprzednim okresie. Za obecne dochody mona kupi taki sam koszyk dóbr jak poprzednio => popyt nie ulegnie adnej zmianie. W sytuacji, gdy wszystkie ceny i wszelkie dochody zmieniaj si równoczenie, okazuje si, e nie mona rozpatrywa wpływu jednej tylko zmiennej, a musimy uwzgldni trzy składniki: -efekt zmiany ceny danego dobra -efekt zmian cen innych dóbr -efekt zmiany dochodów. 6. TEORIA WYBORU KONSUMENTA Zasady wyboru konsumenta 12

13 Model składa si z czterech elementów charakteryzujcych konsumenta i jego otoczenie rynkowe. S to: -dochód konsumenta -ceny poszczególnych dóbr -gusty konsumenta -załoenie behawioralne, zgodnie, z którym konsumenci staraj si w maksymalnym stopniu zaspokoi swoje potrzeby. Konsument wybiera koszyk dóbr dajcy mu najwiksz satysfakcj. Dochód konsumenta + ceny poszczególnych dóbr = ograniczenie budetowe konsumenta Ograniczenia budetowe opisuj róne koszyki (kombinacje ilociowe) dóbr dostpne dla konsumenta. To, jakie kombinacje s dostpne dla konsumenta, zaley od: -wysokoci jego dochodu -cen poszczególnych dóbr Np. Student, który swój tygodniowy budet 50,moe wyda na posiłki albo na kino. Jeden obiad kosztuje 5, a jeden bilet do kina 10. Jakie kombinacje posiłków i filmów moe zafundowa sobie student? Nie chodzc w ogóle do kina moe zje 10 posiłków, a nie jedzc posiłków, moe kupi 5 biletów do kina => wiele innych kombinacji. Wszystkie dostpne kombinacje nazywamy ograniczeniami budetowym. Ograniczenie bud etowe wskazuje maksymalna ilo jednego dobra, któr moemy kupi przy okrelonej nabywanej iloci drugiego dobra. Substytucyjno midzy posiłkami i filmami: mona zje wicej posiłków, ale kosztem mniejszej liczby filmów. Z uwagi na te substytucyjno student musi wybiera miedzy posiłkami a filmami. Linia budetowa Ograniczenia budetowe linia budetowa ilustruje maksymalne kombinacje liczby posiłków i filmów. Nachylenia linii budetowej zaley jedynie od stosunku cen obu dóbr (np.aby kupi jeszcze jeden bilet do kina musimy zrezygnowa z dwóch posiłków, bo bilet do kina kosztuje dwa razy wicej ni posiłek) Nachylenie linii budetowej = -Ph : Pv, Gdzie: Ph cena dobra, którego ilo mierzymy na osi poziomej Pv cena dobra, którego ilo mierzymy na osi pionowej (np. Cena posiłku Ph wynosi 5,a cena biletu do kina Pv 10. Nachylenia linii budetowej wynosi -1/2, a znak minus wskazuje na odwrotna zaleno (substytucyjno). Musimy zrezygnowa z pewnej iloci dobra, jeeli chcemy mie wicej drugiego) Gusty 1.Załomy, i konsument potrafi uszeregowa róne koszyki (kombinacje) dóbr według poziomu satysfakcji, czyli uytecznoci, któr one przynosz. 2.zakładamy, ze konsument woli mie wicej, a nie mniej. 13

14 Kracowa stopa substytucji filmów posiłkami jest to liczba filmów, z których musi zrezygnowa konsument, jeeli chce zwikszy o jednostk liczb posiłków, nie zmieniajc łcznej uytecznoci. 3.Kiedy jednak stosunek liczby ogldanych filmów do liczby posiłków jest ju bardzo niski, wtedy nie opłaca si rezygnowa z filmów dla jeszcze wikszej liczby posiłków => załoenie o malejcej kracowej stopie substytucji. Gusty konsumenta ujawniaj malejc kracow stop substytucji, gdy przy stałej sumie uytecznoci dodatkowe jednostki jednego dobra mona pozyskiwa kosztem coraz mniejszych iloci drugiego dobra. (np. Studentowi moe by obojtne, czy wybierze koszyk X (6 filmów i 0 posiłków), czy Y (3 filmy i 1 posiłek), czy tez Z ( 2 filmy i 2 posiłki). Ale przechodzc od kombinacji X do Y, powica 3 filmy w zamian za 1 posiłek. Natomiast przechodzc od Y do Z, powica tylko 1 film za 1 dodatkowy posiłek. Takie gusty odpowiadaj załoeniu o malejcej kracowej stopie substytucji. Krzywe obojtnoci jako sposób przedstawiania gustów Krzywa obojtnoci obrazuje wszystkie kombinacje dwu dóbr dajce konsumentowi tak sam całkowita uyteczno. Krzywe obojtnoci maja nachylenia ujemne. Zwikszajc liczb posiłków, zwikszamy sum uytecznoci. Krzywe obojtnoci staj si bardziej płaskie w miar przesuwania si po nich w prawo =>to wynika bezporednio z załoenia, ze konsument woli wicej ni mniej oraz ze jego gusty spełniaj załoenia o malejcej kracowej stpie substytucji. Z definicji krzywej obojtnoci wynika, e wszystkie punkty na U3U3 reprezentuj jednakow uyteczno. Rónica miedzy krzywymi U2U2 i U3U3 polega na tym, ze kady punkt połoony na U3U3 zapewnia zwiksza uyteczno ni jakikolwiek punkt lecy na U2U2 => krzywe obojtnoci połoone wyej s lepsze. Krzywe obojtnoci nie mog si przecina!!! Maksymalizacja uytecznoci a wybór konsumenta Mapa obojtnoci ukazuje gusty konsumenta. Konsument sporód dostpnych koszyków wybiera ten, który daje mu maksymalna uyteczno. Aby ustali, który punkt na tej linii ( na rysunku) maksymalizuje uyteczno, musimy si odwoła do gustów konsumenta.(np. arłok zdecyduje si na inny punkt ni kinoman, wybierajc wicej posiłków, a mniej filmów). Konsument wybierze punkt D, gdy punkt ten zapewnia maksymalna uyteczno, a wiec przesuniecie w lewo od C lub w prawo od A zwiksza uyteczno. Dostosowanie do zmian dochodu Przy wyszym dochodzie student moe kupi wiksz ilo jednego dobra lub obu dóbr. W zwizku z tym linia budetowa przesuwa si w gor => wybierze konsument punkt w którym nowa linia budetowa jest styczna do najwyszej osigalnej krzywej obojtnoci. Ale to te zaley od gustów konsumenta. 14

15 Tak wiec wzrost dochodu o 60 %powoduje zwikszenie popytu na seanse filmowe o 100%, co potwierdza, ze kino jest dobrem luksusowym o elastycznoci dochodowej wikszej od jednoci. Wzrost dochodu o 60% powoduje zwikszenie popytu na posiłki 33% ( ywno jest dobrem normalnym elastyczno dochodowa wysza od zera). cie ka wzrostu dochodu pokazuje, jak pod wpływem wzrostu dochodu konsumenta zmienia si wybierany przez niego koszyk dóbr. Zmiany cen i linia budetowa Podwyka ceny zubaa konsumenta, ograniczajc jego moliwoci nabywcze przy danym dochodzie pieninym. Stopa yciowa konsumenta obnia si. Efektem substytucyjnym zmiany cen nazywamy dostosowanie popytu do samej zmiany relacji cen. Efekt substytucyjny wzrostu ceny posiłków zmniejsza jednoznacznie wielko zapotrzebowania na nie. Podwyka relatywnej ceny posiłków zachca konsumenta do czstszego chodzenia do kina, które teraz jest tasze. Efektem dochodowym jest dostosowanie popytu do zmiany realnego dochodu. Jeeli oba dobra s dobrami zwykłymi (normalnymi), to zmniejszenie realnego dochodu spowoduje spadek zapotrzebowania na obydwa dobra. Dobra niszego rzdu Efekt dochodowy moe zadziała w przeciwnym kierunku, gdy rozwaane dobro jest dobrem niszego rzdu =>spadek realnego dochodu powoduje zwikszenie popytu. Takie dobra niszego rzdu s nazywane dobrami Giffena (twierdził, ze wzrost ceny chleba zwiksza popyt na chleb, zgłaszany przez ludzi ubogich). Nie kade dobro niszego rzdu jest dobrem Giffena. W praktyce rzadko spotyka si dobra tak niskiego rzdu, by efekt dochodowy mógł przeway nad efektem substytucyjnym. Empirycznie przyjmuje si obecnie, ze dla dóbr niszego rzdu efekt substytucyjny przewaa nad efektem dochodowym i popyt maleje wraz ze wzrostem ceny. Mieszana elastyczno cenowa popytu 1.Mieszna elastyczno cenowa popytu jest ujemna.(np. Wzrost ceny posiłków prowadzi do zmniejszenia popytu na filmy) 2.mieszana elastyczno cenowa popytu jest dodatnia. (np. istniej substytuty chleba, np. ziemniaki popyt na ziemniaki ronie, gdy cena chleba ronie). Silny jest efekt substytucyjny, działajcy w kierunku zwikszenia popytu na inne rodzaje ywnoci. Dodatni efekt elastycznoci cenowej byłby jeszcze wikszy, gdyby inne rodzaje ywnoci były dobrami niszego rzdu. Od indywidualnej do rynkowej krzywej popytu Rynkowa krzywa popytu jest to suma indywidualnych krzywych popytu wszystkich konsumentów nabywajcych okrelone dobro. Otrzymujemy j, pytajc kadego z konsumentów, ile danego dobra zakupi przy ronych cenach. Poniewa przy obnice ceny kady konsument zwiksza swoje zakupy, wic łczny popyt rynkowy take musi wzrasta w miar spadku ceny. Rynkowa krzywa popytu jest poziom sum indywidualnych krzywych popytu.(np. przy cenie 5 pierwszy konsument kupuje11 jednostek dobra, a drugi 13 jednostek. Łczny popyt rynkowy przy cenie 5 wynosi 24 jednostki). Dobra komplementarne i dobra substytucyjne Konsumenci odwróc si od dóbr konsumowanych łcznie z dobrem, którego cena wzrosła. (np. Ronie cena fajek. Co si stanie z popytem na tyto fajkowy? W miar spadku popytu na fajki bdzie si zmniejszał równie popyt na tyto fajkowy.) Ilekro mamy do czynienia z dobrami komplementarnymi, wzrost ceny jednego dobra wpływa take na zmniejszenie popytu na drugie dobro. wiadczenia rzeczowe i wiadczenia pienine 15

16 Transferem nazywamy wiadczenie, zazwyczaj pochodzce z budetu pastwa, które róne osoby otrzymuj za darmo, np. Zasiłki dla bezrobotnych wypłacane z funduszu ubezpiecze społecznych. Niektóre transfery maja postawiadczenia pieninego, inne s dokonywane w naturze. wiadczenia rzeczowe polegaj na nieodpłatnym przekazaniu jakiego dobra (usługi). Załómy ze konsument dysponuje suma 100, któr przeznacza na posiłki i filmy, przy czym oba dobra kosztuj 10 za jednostk. Pastwo przyznaje konsumentowi bezpłatne bony ywnociowe na cztery posiłki. Jak wpłynie to na linie budetow? Konsument moe by mniej usatysfakcjonowany pomoc ywnociow utrzymywana w naturze ni jej ekwiwalentem pieninym. Konsument wolałby moe wyda na ywno mniej, a wicej na kino. W przypadku wiadczenia pieninego dostpna jest nowa linia budetowa. wiadczenia gotówkowe umoliwiaj konsumentowi wydanie dodatkowych pienidzy w dowolny sposób. Natomiast wiadczenia rzeczowe mog ograniczy swobod wyboru konsumenta. Jeeli wystpuje takie ograniczenie, to uzyskany przyrost uytecznoci bdzie mniejszy ni przy transferze gotówkowym o tej samej wartoci pieninej. wiadczenia rzeczowe mimo to ciesz si du popularnoci w sensie politycznym. 7. ZACHOWANIE I ORGANIZACJA PRZEDSIBIORSTWA Pytania wane dla przedsibiorstw: jak, przy danych rozmiarach produkcji, kształtuj si koszty wytwarzania oraz ile wyniesie utarg (przychody) za sprzeday? Koszty wytwarzania (przy kadych rozmiarach produkcji) zale od: zastosowanej technologii i cen poszczególnych czynników decydujcych o sumie wydatków przedsibiorstwa na ich zakup. Utarg zaley od kształtowania si krzywej popytu na wyroby danego przedsibiorstwa. Krzywa ta okrela cen, przy której dana wielko produkcji moe by sprzedana. Zyski stanowi nadwyk utargu nad kosztami. Załoenie teorii poday: celem wszystkich przedsibiorstw jest maksymalizacja zysku. Przedsibiorstwa s w stanie ustali tak wielko produkcji, przy której osigaj maksymalne zyski. Organizacja przedsibiorstwa Działalno gospodarcza jest prowadzona przez: firmy jednoosobowe (sole traders) S to przedsibiorstwa nalece do jednego właciciela, który ma prawo do całoci dochodów, a take ponosi pełn odpowiedzialno za ewentualne straty. W razie bankructwa aktywa właciciela, łcznie z osobistym majtkiem (Np. dom), musz zosta sprzedane, a pienidze ze sprzeday rozdzielone midzy wierzycieli. spółki jawne (partnerships) Jest to organizacja majca cele gospodarcze, któr tworz dwie lub wicej osób, bdcych włacicielami spółki. Dziel oni pomidzy siebie zyski i ponosz wspóln odpowiedzialno za straty. Istniej róne formy uczestnictwa w spółce: cz wspólników moe wnie wkład finansowy i uczestniczy w podziale zysku, ale nie bra aktywnego udziału w prowadzeniu przedsibiorstwa, ale s te firmy majce wielu udziałowców czynnie uczestniczcych w prowadzeniu interesów. Sp. jawna jest spółk z nieograniczon odpowiedzialnoci w przypadku bankructwa właciciele musz spłaci długi firmy, sprzedajc czasem swój majtek osobisty. Dziki temu klienci tych firm darz je zaufaniem. spółki kapitałowe (companies (ang.) /corporations (amer.)) Jest to organizacja prowadzca w sposób prawnie dozwolony działalno produkcyjn i handlow. Osobowo prawna takiej spółki jest oddzielona od osobowoci prawnej jej włacicieli. Własno jest rozdzielona midzy akcjonariuszy. Pierwotnymi akcjonariuszami s osoby, które załoyły przedsibiorstwo, lecz obecnie sprzedały swój udział w zyskach innym osobom. Sprzeda prawa do udziału w zyskach jest ródłem nowych funduszy dla przedsibiorstwa. Akcje spółek publicznych (notowanych na giełdzie) mog zosta odsprzedane na giełdzie. Aby sta si akcjonariuszem spółki trzeba kupi akcje na giełdzie, płacc za nie cen równowagi, czyli cen równowac popyt i poda akcji danej spółki w okrelonym dniu. Akcjonariusz uzyskuj dochód dwojakiego rodzaju: - dywidendy (ich ródłem jest ta cz zysku, której spółka nie przeznacza na inwestycje w przedsibiorstwie) - zyski/straty kapitałowe (inaczej kursowe ) np. gdy kupuj akcj firmy X za 600 zł, a w nastpnym okresie wszyscy bd oczekiwa wysokich zysków i dywidend od tych akcji, mog sprzeda swoj akcj za 650 zł. 50 zł to zysk kapitałowy na 1 akcji. 16

17 Akcjonariusze nie mog by zmuszeni do sprzeday majtku osobistego, eby spłaci dług spółki. Najwyej ich akcje stan si bezwartociowe. Sp. kapitałowe s zarzdzane przez rad dyrektorów. Mog oni by zwolnieni przez najwaniejszych akcjonariuszy (posiadajcych najwicej akcji). [Kade przedsibiorstwo w momencie rozpoczynania działalnoci potrzebuje okrelonej wielkoci kapitału w celu sfinansowania rozwoju firmy, zakupu zapasów, maszyn, przeprowadzenia kampanii reklamowej. Firmy opierajce si głównie na wiedzy ludzkiej (np. zajmujce siwiadczeniem usług prawniczych) potrzebuj niewielkiego kapitału. Dogodn form dla nich jest spółka jawna. Firmy potrzebujce duych pocztkowych nakładów lub takie, które rozwijaj si szybko, wymagaj wikszych rodków. Dla nich odpowiedni form jest spółka kapitałowa.] Przychody, koszty, zyski Utarg (przychód) ilo pienidzy uzyskana ze sprzeday dóbr i usług w jakim okresie (zwykle w cigu roku). Koszty przedsibiorstwa wydatki poniesione na wytworzenie dóbr i usług w jakim okresie. Zyski nadwyka przychodów nad kosztami. Przepływ pieni ny ilo pienidzy netto faktycznie uzyskana w danym okresie. Kapitał rzeczowy maszyny, wyposaenie i budynki wykorzystywane w produkcji. Termin kapitał jest stosowany przez ekonomistów do okrelenia dóbr, które nie zuywaj si w całoci w trakcie jednego cyklu produkcyjnego, np. budynki, ciarówki. Energia elektryczna nie jest dobrem kapitałowym, bo całkowicie zuywa si j w procesie produkcyjnym w danym okresie. Dobra kapitałowe = rodki trwałe = aktywa rzeczowe Jak naley traktowa koszt dobra kapitałowego przy obliczaniu zysków i kosztów? W rocznych kosztach przedsibiorstwa umieszcza si koszt zuycia (amortyzacji) danego dobra kapitałowego, a nie koszt jego zakupu. Amortyzacja utrata wartoci dobra kapitałowego w cigu roku, bdca rezultatem wykorzystania tego dobra w procesie produkcji. Uwzgldnienie zuycia kapitału prowadzi do powstania rónicy midzy zyskiem w ujciu ekonomicznym a przepływami pieninymi netto. Zakupowi dobra kapitałowego towarzyszy duy odpływ gotówki-wikszy ni warto amortyzacji w pierwszym roku. Moe si zdarzy, e mimo duych zysków w tym roku, przedsibiorstwo moe mie problemy z płynnoci finansow. Zakup dóbr kapitałowych jest wydatkiem jednorazowym. W nastpnych latach do kosztów ekonomicznych przedsibiorstwa (z powodu z utrat wartoci tych dóbr) wliczana jest nadal amortyzacja. Dlatego te strumie pienidza netto w tym okresie jest wikszy od zysku ekonomicznego. Wliczanie amortyzacji (a nie ceny zakupu dobra kapitałowego) do kosztów ekonomicznych przedsibiorstwa powoduje rozłoenie kosztu zakupu rodków trwałych na cały okres ich eksploatacji. Zapasy dobra przechowywane przez przedsibiorstwo na potrzeby przyszłej sprzeday. Gromadzenie zapasów jest niezbdne dla zapewnienia cigłoci produkcji i sprzeday. Np. firma ma na składzie 500 tys. samochodów. W cigu roku wyprodukowała 1 mln samochodów a sprzedała 950 tys. Pod koniec roku zapas wynosi 150 tys. samochodów. Jak obliczy zyski? Koszty produkcji powinny by odnoszone do iloci sprzedanej. Wzrost zapasów o 50 tys. sztuk jest traktowany jako forma powikszenia kapitału przedsibiorstwa, umoliwiajcego sprzeda w nastpnym okresie. W nastpnym roku te 50 tys. pozwoli osign wpływy pienine bez ponoszenia wydatków. Kredyty Firmy zacigaj poyczki gł. w celu sfinansowania wydatków zwizanych z ich załoeniem, rozwojem, zakupem dóbr kapitałowych, opłatami za rejestracj firmy itp. Od wszystkich poyczonych sum firma musi płaci odsetki. Stanowi one cz kosztów prowadzenia działalnoci i s wliczane do kosztów biecych przedsibiorstwa. Bilans zestawienie wszystkich posiadanych przez firm aktywów oraz wszystkich jej pasywów w odniesieniu do jakiego momentu, np. na koniec roku. Aktywa posiadany przez przedsibiorstwo majtek (np. ilo gotówki w baku, nalenoci u odbiorców, zapasy towarów w magazynach, warto budynku fabryki). Pasywa to, co firma jest winna innym (np. niezapłacone rachunki, nie wypłacone wynagrodzenia, dług hipoteczny,, kredyt bankowy). Zyski Na co przeznaczane s zyski pozostałe po opodatkowaniu? Cz moe by wypłacona akcjonariuszom w postaci dywidend, cz zatrzymana w firmie jako zyski nie podzielone/zatrzymane. 17

18 Zyski nie podzielone stanowi t cz zysków do opodatkowania, która zostaje zakwestionowana w przedsibiorstwie, a nie przeznaczona na wypłat dywidend dla akcjonariuszy. Suma zysków niepodzielonych wpływa na bilans przedsibiorstwa. Koszt alternatywny (inaczej: koszt utraconych moliwoci) suma dochodów utraconych w wyniku niewykorzystania posiadanych zasobów (pracy i kapitału) w najlepszym z istniejcych, alternatywnych zastosowa. Dla zrozumienia sposobu, w jaki rynek wpływa na wybór miejsca pracy dokonywany przez poszczególne jednostki, niezbdne jest wykorzystanie pojcia kosztu alternatywnego, zamiast ksigowej wyceny rzeczywistych płatnoci. Koszt alternatywny musi by równie uwzgldniany, gdy oblicza si warto kapitału. Przy obliczeniu zysku w ujciu ksigowym wykorzystanie własnego kapitału finansowego nie pociga za sobadnych kosztów. Pomija si fakt, e kapitał ten mona by wykorzysta w inny sposób, np. wpłaci na oprocentowany rachunek bankowy lub przeznaczy na zakup akcji innego przedsibiorstwa. Koszt alternatywny naszego kapitału finansowego stanowi element kosztów ekonomicznych przedsibiorstwa, nie jest natomiast elementem kosztów w ujciu ksigowym. Zysk nadzwyczajny zysk przekraczajcy dochód, który właciciel przedsibiorstwa mógłby otrzyma w postaci odsetek, wypoyczajc swój kapitał według rynkowej stopy procentowej. Zysk nadzwyczajny jest prawidłowym wskanikiem rzeczywistej efektywnoci wykorzystania rodków finansowych, zaangaowanych przez ich włacicieli w okrelon działalno gospodarcz. Decyzje produkcyjne przedsibiorstwa: analiza ogólna Wszystkie decyzje przedsibiorstw dot. wielkoci poday i produkcji s podejmowane po to, aby zmaksymalizowa zysk. Jak przedsibiorstwo ustala wielko produkcji? Celem działania przedsibiorstwa jest maksymalizacja zysku przez wybór optymalnych rozmiarów produkcji. Zmiana wielkoci produkcji wpływa zarówno na koszty produkcji, jak i na wielko przychodów ze sprzeday. - minimalizacja kosztów: przedsibiorstwo dce do maksymalizacji zysku musi wytwarza swoj produkcj przy najniszych kosztach. Przedsibiorstwo ponosi koszty w wysokoci np. 10 zł nawet wtedy, gdy wielko produkcji równa jest zeru. S one zwizane z koniecznoci utrzymania przedsibiorstwa (opłacenia kosztów funkcjonowania biura, wynajcia telefonu itp.). Rozpoczcie produkcji powoduje dalszy wzrost kosztów. Koszt całkowity ronie wraz ze wzrostem produkcji, zmiany te nie s jednak proporcjonalne. Przy rednich rozmiarach produkcji, np. 4 jednostek na tydzie, koszty zwikszaj si do wolno w miar wzrostu produkcji. Przy wikszych rozmiarach produkcji, np. 9 jednostek tygodniowo, nastpuje bardzo gwałtowny wzrost kosztów. Moe on by wynikiem np. koniecznoci zapłacenia pracownikom dodatkowego wynagrodzenia za prac w weekend. - informacja o wysokoci kosztów jest niewystarczajca do obliczenia wielkoci zysków. Przedsibiorstwo musi te uwzgldnia przychody, które zale od popytu na jego produkty. Utarg całkowity cena pomnoona przez ilo sprzedanego dobra. Maksymalizacja zysku nie jest równoznaczna z maksymalizacj utargu. Przedsibiorstwo oblicza zyski dla kadych moliwych rozmiarów produkcji. W tym celu musi dysponowa informacj o wysokoci przychodów i kosztów dla rónych rozmiarów produkcji. Na tej podstawie oblicza zyski i wybiera tak wielko produkcji, która pozwala zmaksymalizowa całkowity zysk ekonomiczny. Koszt kracowy i utarg kracowy Koszt kracowy (ang. marginal cost) wzrost kosztów całkowitych wywołany wzrostem produkcji o jednostk. Utarg (przychód) kracowy (ang. marginal revenue) wzrost utargu całkowitego wywołany zwikszeniem produkcji o jednostk. Dopóki utarg kracowy jest wikszy od kosztu kracowego, dopóty przedsibiorstwo powinno zwiksza produkcj. Kada dodatkowo wyprodukowana i sprzedana jednostka produktu bardziej zwiksza całkowite przychody ni koszty całkowite, co oznacza, e wzrastaj zyski przedsibiorstwa. Gdy koszt kracowy jest wikszy od utargu kracowego, kada nastpna jednostka produktu zmniejsza sum zysków. Koszty kracowe s pocztkowo wysokie, nastpnie spadaj, po czym ponownie rosn. Wynika to głównie z charakteru technologii przy rónej skali produkcji. Przy niewielkich rozmiarach produkcji przedsibiorstwo wykorzystuje proste metody wytwarzania. Przy wikszej skali produkcji opłacalne staje si zastosowanie bardziej skomplikowanych, nowoczesnych maszyn, które umoliwiaj 18

19 obnienie kosztów wytwarzania dodatkowych jednostek. Automatyczne linie produkcyjne pozwalaj wytwarza dodatkowe jednostki taniej, ale s bardzo drogie przy niewielkiej skali produkcji. Przy dalszym wzrocie produkcji pojawiaj si trudnoci z zarzdzaniem duym przedsibiorstwem. Kolejne przyrosty produkcji staj si coraz drosze i koszty kracowe zwikszaj si jeszcze bardziej. Zaleno kosztów kracowych od wielkoci produkcji wyglda rónie w rónych przedsibiorstwach. Wielko utargu kracowego i całkowitego zale od kształtowania si popytu na produkty danego przedsibiorstwa. Krzywa popytu ma nachylenie ujemne => utarg kracowy spada systematycznie z 2 powodów: 1. im wyszy jest poziom produkcji, tym nisza musi by cena ostatniej sprzedawanej jednostki 2. kolejne obniki cen zmniejszaj przychody uzyskane ze sprzeday wszystkich dotychczasowych jednostek produktu. Prawidłowoci charakterystyczne dla przedsibiorstw o opadajcej krzywej popytu: 1. utarg kracowy spada wraz ze wzrostem produkcji 2. utarg kracowy jest niszy od ceny ostatniej sprzedanej jednostki o wielko wpływu obniki cen na sum przychodów uzyskanych ze sprzeday poprzednich jednostek. Kształt krzywej utargu kracowego zaley wyłcznie od kształtu krzywej popytu na produkty przedsibiorstwa. Jeeli utarg kracowy przewysza koszt kracowy, to zwikszenie produkcji o jednostk bdzie oznaczało wzrost zysków. Przedsibiorstwo dce do maksymalizacji zysku powinno zwiksza produkcj tak długo, jak długo przychody kracowe s wiksze od kosztów kracowych. W momencie, gdy koszty kracowe zaczynaj przekracza przychody kracowe, nie naley ju dalej zwiksza produkcji. Stosowanie tej zasady pozwala na wybór optymalnej wielkoci produkcji. Jeeli nawet wtedy przedsibiorstwo nie osiga zysków, to powinno zosta zlikwidowane. Krzywe kosztów kracowych i utargu kracowego: MC = MR Wykres funkcji kosztów kracowych => MC, wykres funkcji utargu kracowego => MR Zysk jest maksymalny w punkcie przecicia obydwu linii (E). Wielko produkcji (Q 1 ) zapewnie najwyszy zysk (lub najmniejsze straty). Przy produkcji mniejszej od Q 1 utarg kracowy jest wyszy od kosztów kracowych, a wic wzrost produkcji spowoduje zwikszenia zysku. Na prawo od Q 1 koszty kracowe s wysze od utargu kracowego. Dalsze zwikszanie produkcji w wikszym stopniu podwysza koszty ni przychody, a wic ograniczenie produkcji przynosi wiksze oszczdnoci kosztów, ni wynosz utracone przychody. W punkcie Q 1 koszt kracowy jest równy utargowi kracowemu. Gdy przedsibiorstwo godzi si na podwyk płac lub te odczuwa skutki wzrostu cen stosowanych w produkcji surowców, koszty kracowe wzrosn przy kadej wielkoci produkcji. Gdy krzywa popytu na wyroby przedsibiorstwa i linia utargu kracowego przesuwaj si w gór, dla kadych rozmiarów produkcji cena i przychód kracowy s wysze ni poprzednio. Przesunicie w gór krzywej kosztów kracowych powoduje zmniejszenie produkcji. Taka sam zmiana linii utargu kracowego prowadzi do wzrostu wielkoci produkcji. Przedsibiorstwa nie musz cigle ustala połoenia krzywych swoich kosztów i utargu kocowego. Ustalenie punktu zrównania si MC i MR jest tylko metod stosowan przez ekonomistów. 8. ROZWINICIE TEORII PODAY: KOSZTY A PRODUKCJA Przedsibiorstwa nie zawsze zaprzestaj produkcji, kiedy pojawiaj si straty. Niekiedy oczekuj one, e popyt wzronie lub, e jeli bd miały do czasu, to obni koszty produkcji na tyle, aby przywróci zyskowno produkcji. Przedsibiorstwa ustalaj produkcj na poziomie, przy którym koszt kracowy zrównuje si z utargiem kracowym. Oznacza to maksymalizacj zysku (lub minimalizacj strat). Jeli pojawia si zysk, przedsibiorstwo decyduje si na wytwarzanie tej włanie wielkoci produkcji. Jeli wystpuje strata, przedsibiorstwo sprawdza, czy mona ja zmniejszy przez całkowit rezygnacj z produkcji. Nakład (inaczej: czynnik produkcji) dobro lub usługa wykorzystywane w procesie produkcji. 19

20 Nakłady obejmuj prac (robocizn), maszyny, surowce, energi. Termin nakłady obejmuje wszystko, poczwszy od płac menederów, a po wydatki na bandae w zakładowym ambulatorium. Funkcja produkcji okrela maksymalne rozmiar produkcji, jakie s moliwe do osignicia przy rónym poziomie nakładów. Funkcja produkcji jest zbiorem technicznie efektywnych metod wytwarzania. Metoda wytwarzania jest technicznie nieefektywna, jeeli do wytworzenia danej wielkoci produkcji zuywa wicej jednego czynnika produkcji i nie mniej innego czynnika ni inne znane metody wytwarzania, pozwalajce osign t sam wielko produkcji. W jaki sposób przedsibiorstwo znajduje kompletny zestaw technicznie efektywnych metod produkcji, okrelany mianem funkcji produkcji? Czciowo korzysta w tym celu z pomocy inynierów, projektantów i specjalistów od wykorzystania czasu pracy. Niekiedy przeprowadza si eksperymenty, stosujc róne metody wytwarzania i obserwujc ich wyniki. Technologia okrelona metoda łczenia czynników produkcji w procesie wytwarzania dóbr. Technika zbiór wszystkich znanych technologii. Funkcja produkcji zbiór wszystkich technicznie efektywnych technologii. Postp techniczny wynalazek lub udoskonalenie organizacyjne, które pozwala na wytwarzanie danej wielkoci produkcji przy niszym ni poprzednio poziomie nakładów. Technologia uwaana dotychczas za efektywna moe okaza si przestarzała, jeeli wskutek postpu technicznego uzyskamy now, wydajniejsz metod produkcji. Funkcja produkcji pozwala połczy ze sob wielko nakładów z rozmiarami produkcji. Technologi wymagajc zastosowania duej iloci kapitału i małej iloci pracy okrelamy mianem kapitałochłonnej. Technologia zuywajca duo pracy i relatywnie mało kapitału nazywana jest technologi pracochłonn. Jeeli krzywa popytu na produkty przedsibiorstwa i krzywa utargu kracowego przesun si w gór, to przedsibiorstwo zwikszy produkcj. Jednak proces dostosowywania do nowych warunków musi by rozłoony w czasie. W cigu paru pierwszych miesicy przedsibiorstwo moe wprowadzi prac w nadgodzinach. W długim okresie za znacznie taszym rozwizaniem bdzie zbudowanie nowej fabryki i zwikszenie dziki temu zdolnoci wytwórczych. Długi okres czas niezbdny do dostosowania do nowych warunków wszystkich rodzajów czynników produkcji w przedsibiorstwie. W długim okresie mog si zmieni rozmiary przedsibiorstwa, moe by wprowadzona inna metoda produkcji, przyjci dodatkowi pracownicy lub wynegocjowane nowe umowy z dostawcami surowców. Krótki okres czas, w którym przedsibiorstwo jest w stanie tylko czciowo dostosowa czynniki wytwórcze do nowych warunków. Przedsibiorstwo moe niemal natychmiast wydłuy lub skróci czas trwania zmiany roboczej. Zatrudnienie pracowników lub ich zwolnienie zajmuje wicej czasu. Jeszcze dłuej trwa zaprojektowanie, budowa i uruchomienie nowej fabryki. Krzywa długookresowych kosztów całkowitych opisuje minimalne koszty wytwarzania rónych rozmiarów produkcji wówczas, gdy przedsibiorstwo jest w stanie dostosowa wszystkie czynniki wytwórcze. Długookresowe koszty całkowite (LTC ang. long-run total costs) to zbiór metod wytwarzania rónych rozmiarów produkcji p najniszych kosztach. Poniewa zawsze istnieje moliwo likwidacji przedsibiorstwa, długookresowe koszty całkowite wytwarzania zerowych rozmiarów produkcji s równe zeru. LTC opisuje kocow wysoko kosztów po dokonaniu wszystkich niezbdnych dostosowa. Długookresowe koszty kracowe (LMC ang. long-run marginal costs) to przyrost długookresowych kosztów całkowitych przy rónej wielkoci produkcji, wywołany kolejnymi przyrostami produkcji o jednostk. Długookresowe koszty całkowite musz rosn wraz z powikszeniem produkcji. Wytwarzanie wikszego wolumenu produkcji kosztuje wicej. Przecitne koszty produkcji s równe kosztom całkowitym podzielonym przez wielko produkcji. Koszty przecitne s na pocztku wysokie, póniej spadaj i znowu rosn. Ten typowy wykres kosztów przecitnych przypomina kształtem liter U. Korzyci ze skali produkcji (inaczej: rosnce przychody ze skali) wystpuj wtedy, kiedy długookresowe koszty przecitne spadaj wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji. Stałe przychody ze skali pojawiaj si, gdy długookresowe koszty przecitne s stałe przy wzrocie produkcji. Niekorzyci skali (inaczej: malejce przychody ze skali) wystpuj wtedy, kiedy długookresowe koszty przecitne rosn wraz ze wzrostem produkcji. 20

21 Pojcie skali produkcji wystpujce w powyszych definicjach odnosi si do rozmiarów przedsibiorstwa mierzonych wielkoci jego produkcji. Na krzywej kosztów przecitnych w kształcie litery U działanie rosncych przychodów ze skali produkcji jest widoczne na odcinku od punktu A, w którym koszt przecitny jest najniszy. Przy wikszych rozmiarach produkcji wystpuj malejce przychody ze skali. (rys. str. 206) To, czy przy danych cenach czynników produkcji jednostkowe nakłady rosn czy malej wraz ze wzrostem produkcji, zaley od rodzaju stosowanej technologii. 3 grupy przyczyn wystpowania korzyci ze skali produkcji: majca zwizek z niepodzielnoci procesu produkcji, rozumian jako konieczno ponoszenia przez przedsibiorstwo okrelonego minimum nakładów niezbdnego do prowadzenia działalnoci i niezalenego od rozmiarów produkcji. Minimum to jest nazywane kosztem stałym (bo jego wielko nie zmienia si wraz ze zmianami wielkoci produkcji). Przy niewielkich rozmiarach produkcji pocztkowo koszty nie zwikszaj si wraz ze wzrostem produkcji. Wystpuj wic korzyci skali, bo koszty stałe rozkładaj si na wiksz produkcj, obniajc przecitny koszt wytworzenia jednostki produktu. Przy dalszym wzrocie rozmiarów produkcji przedsibiorstwo musi m. in. zatrudni wicej menederów, zainstalowa wicej telefonów, co oznacza, e korzyci skali si wyczerpuj. Krzywa kosztów przecitnych przestaje opada. zwizana ze specjalizacj. Właciciel jednoosobowego przedsibiorstwa jest zmuszony zajmowa si wszystkimi sprawami zwizanymi z prowadzeniem firmy. W miar jak przedsibiorstwo rozwija si i zatrudnia coraz wicej ludzi, kady pracownik moe skoncentrowa si na wykonywaniu pojedynczego zadania i zwiksza dziki temu swoj efektywno. produkcja na du skal jest na ogół niezbdna, aby móc zastosowa lepsze maszyny. Inynierowie czsto powołuj si na zasad dwóch trzecich, która ma zastosowanie w przypadku wielu nakładów produkcyjnych i wyposaenia. Z zasady tej wynika, ze koszty wybudowania fabryki lub skonstruowania maszyny zwikszaj si tylko o dwie trzecie wartoci osiganego z tego tytułu przyrostu produkcji. Dlaczego krzywa kosztów przecitnych w kształcie litery U zaczyna w pewnym momencie wznosi si, co oznacza, e pojawiaj si niekorzyci skali? Podstawowym powodem pojawienia si niekorzyci skali s trudnoci zarzdzania duym przedsibiorstwem. Wystpuj wtedy menederskie niekorzyci skali. Due firmy wymagaj wielu szczebli zarzdzania, a kady z nich równie musi by odpowiednio zarzdzany. Przedsibiorstwo staje si zbiurokratyzowane, powstaj problemy z koordynacj pracy poszczególnych działów i z tego powodu moe wystpi wzrost kosztów przecitnych. Niekorzyci skali mog by te zwizane z czynnikami geograficznymi. Gdy pierwszy zakład jest zlokalizowany w najdogodniejszym miejscu, to nastpny bdzie połoony mniej korzystnie. Kształt krzywej kosztów przecitnych zaley od 2 czynników: 1. jak długo utrzymuj si korzyci skali 2. jak szybko pojawiaj si niekorzyci skali przy wzrocie produkcji. Szczególnie due znaczenie maj korzyci skali w przemyle cikim. Przy niewielkich rozmiarach produkcji koszty przecitne s duo wysze ni przy rozmiarach odpowiadajcych minimalnej skali efektywnej. Taki sam przebieg kosztów jest charakterystyczny dla przemysłu lotniczego i samochodowego, czyli tam, gdzie wystpuj bardzo wysokie koszty stale w zwizku z koniecznoci ponoszenia nakładów na badania i rozwój nowych modeli, a jednoczenie istniej moliwoci wprowadzania wysoce zautomatyzowanych linii produkcyjnych przy dostatecznie duych rozmiarach produkcji. Istnieje bardzo wiele przedsibiorstw, szczególnie poza przemysłem przetwórczym, w których koszty przecitne zmieniaj si zgodnie z krzyw w kształcie litery U. w przedsibiorstwach tych moliwoci osigania korzyci skali s ograniczone i najczciej maj one do czynienia z rosncymi kosztami przecitnymi przy umiarkowanie duej wielkoci produkcji. Wnioski z wykresu 8.5. na str. 212: 1. koszty przecitne (LAC) spadaj, gdy koszty kracowe (LMC) s mniejsze od kosztów przecitnych, oraz rosn, gdy koszty kracowe s wiksze od kosztów przecitnych. [Kiedy koszt kracowy wytworzenia nastpnej jednostki przekracza koszt przecitny wytworzenia wszystkich jednostek, produkcja tej jednostki musi podnie koszt przecitny. Gdy koszt kracowy kolejnej jednostki jest niszy od kosztu przecitnego dotychczas wyprodukowanych jednostek, ostatnia wytworzona jednostka produktu obnia wielko kosztu przecitnego. Gdy koszt kracowy jest równy kosztowi przecitnemu, zwikszenie produkcji o jednostk nie zmienia kosztu przecitnego. 21

22 2. koszty przecitne (LAC) osigaj minimum dla rozmiarów produkcji, przy których nastpuje przecicie si krzywej kosztów przecitnych z krzyw kosztów kracowych. Krzywa kosztów przecitnych przecina krzyw kosztów kracowych w punkcie A, odpowiadajcym jednoczenie minimum kosztów przecitnych. Dzieje si tak, dlatego, e na lewo od punktu A krzywa kosztów kracowych przebiega poniej krzywej kosztów przecitnych, a wic koszty przecitne cigle spadaj. Na prawo od punktu A krzywa kosztów kracowych ley powyej krzywej kosztów przecitnych, a wic koszty przecitne rosn. Punkt A odpowiada wielkoci produkcji, przy której koszt przecitny osiga minimum. Zalenoci te maj charakter arytmetyczny. Wielko produkcji zapewniajca maksymalny zysk lub minimalne straty znajduje si w punkcie B, czyli punkcie zrównania kosztu kracowego z utargiem kracowym. Zadaniem przedsibiorstwa jest sprawdzenie, czy przy tej wielkoci produkcji osiga zyski, czy te ponosi straty. Jeeli straty maj trwały charakter, to kontynuowanie działalnoci gospodarczej staje si niecelowe. Zysk całkowity przedsibiorstwa jest równy iloczynowi zysku przecitnego (przypadajcego na jednostk produktu) i wolumenu (liczby jednostek) produkcji. Zysk całkowity jest dodatni tylko wtedy, kiedy zysk przecitny jest wikszy od zera. Zysk przecitny to przecitny utarg (przypadajcy na jednostk produktu) pomniejszony o wielko kosztów przecitnych. Przecitny utarg równa si cenie, po której s sprzedawane poszczególne jednostki produktu. Jeeli długookresowe koszty przecitne w punkcie B przewyszaj cen, po której produkcja o rozmiarach Q 1 moe by sprzedana, to przedsibiorstwo ponosi straty nawet w długim okresie i powinno zosta zlikwidowane. Jeeli przy tej samej wielkoci produkcji cen a jest równa kosztom przecitnym, to przedsibiorstwo pokrywa jedynie woje koszty i osiga próg rentownoci. Natomiast, jeeli cena przy produkcji Q 1 przewysza długookresowe koszty przecitne, to przedsibiorstwo osiga w długim okresie zyski i powinno nadal prowadzi swoj działalno. Krótki okres to czas, w którym przedsibiorstwo nie jest w stanie w pełni dostosowa si do zmian warunków działania. W tym okresie ilo niektórych czynników produkcji jest stała. Stały czynnik produkcji czynnik, którego nakład nie moe ulec zmianie. Długo trwania krótkiego okresu zaley od gałzi. Do zbudowania nowej elektrowni potrzeba niekiedy 10 lat, ale otwarcie nowej restauracji moe nastpi po paru miesicach. Koszty stałe koszty, które nie zmieniaj si wraz ze zmianami wolumenu produkcji. Koszty stałe wystpuj te wtedy, gdy produkcja jest równa zeru. Po pierwsze, jeeli przedsibiorstwo nie potrafi szybko uzupełni posiadanych czynników produkcji lub pozby si istniejcej fabryki, to nadal musi ponosi koszty amortyzacji budynku i płaci odsetki od poyczek zacignitych wczeniej na zakup fabryki. Po drugie, poniewa przedsibiorstwo nie moe w krótkim okresie w pełni dostosowa si do nowych warunków, jego koszty produkcji w tym okresie musz si róni od kosztów długookresowych, musz by wysze. Koszty zmienne koszty, które si zmieniaj wraz ze zmianami wolumenu produkcji. Zaliczamy do nich koszty zwizane z wynajciem zmiennych czynników produkcji, np. pracy lub surowców. Krótkookresowe koszty całkowite (STC) = krótkookresowe koszty stałe (SFC) + krótkookresowe koszty zmienne (SVC) Krótkookresowe koszty kracowe (SMC) s równe wzrostowi kosztów całkowitych w krótkim okresie, a te z kolei s równe przyrostowi krótkookresowych kosztów zmiennych wywołanemu zwikszeniem produkcji o jednostk. Dzieje si tak, dlatego, e koszty stałe w krótkim okresie nie zmieniaj si wraz ze zmian wolumenu produkcji. Krzywa kosztów kracowych w krótkim okresie ma taki sam kształt jak krzywa długookresowych kosztów kracowych. W długim okresie przedsibiorstwo moe dowolnie zmienia wielko nakładów wszystkich czynników produkcji. Przy rozszerzeniu skali produkcji moe si okaza, e najwiksze oszczdnoci uzyskuje si przez wprowadzenie skomplikowanych linii montaowych, dziki którym znacznie tasze staje si wytworzenie dodatkowych jednostek produktu. Dopiero przy dalszym zwikszaniu produkcji pojawiaj si niekorzyci skali i koszty kracowe zaczynaj znów wzrasta. Konstruujc krzyw krótkookresowych kosztów kracowych (SMC), zakładamy istnienie min. 1 czynnika stałego. Najczciej jest nim kapitał. Kracowy produkt zmiennego czynnika produkcji (np. pracy) jest równy przyrostowi produkcji uzyskanemu dziki zwikszeniu o jednostk iloci czynnika zmiennego, przy załoeniu, e ilo pozostałych czynników si nie zmienia. Prawo malejcych przychodów działa wtedy, kiedy wszystkie, z wyjtkiem jednego, czynniki produkcji s stałe. Sprawia ono, e on pewnego poziomu nakładów czynnika zmiennego jego produkcyjno kracowe stale si zmniejsza. 22

23 Prawo to ma zwizek z technik. Cigłe zwikszanie liczby pracowników przy stałej liczbie maszyn przynosi coraz mniejsze korzyci. Zwykle przez produkcyjno rozumie si produkt przecitny. Np. przecitny produkt pracy, najczciej okrelany jako produkcyjno (wydajno), jest to wielko produkcji podzielona przez całkowity nakład pracy. Jeeli kracowy produkt pracy jest wikszy od produktu przecitnego, to zwikszenie zatrudnienia o jednostk podniesie produkt przecitny, czyli produkcyjno (wydajno). W przypadku działania prawa malejcych przychodów produkt kracowy stosunkowo szybko spadnie poniej produktu przecitnego. W rezultacie, przy dalszym wzrocie liczby zatrudnionych równie produkt przecitny bdzie si zmniejszał. Krótkookresowe przecitne koszty stałe (SAFC) s równe krótkookresowym kosztom stałym (SFC) podzielonym przez wielko produkcji. Krótkookresowe przecitne koszty zmienne (SAVC) s równe krótkookresowym kosztom zmiennym (SVC) podzielonym przez wielko produkcji. Krótkookresowe przecitne koszty całkowite (SATC) s równe krótkookresowym kosztom całkowitym (STC) podzielonym przez wielko produkcji. Krótkookresowe przecitne koszty całkowite (SATC) = krótkookresowe przecitne koszty stałe (SAFC) + krótkookresowe przecitne koszty zmienne (SAVC) Koszty zmienne to rónica midzy kosztami całkowitymi a kosztami stałymi. Poniewa koszty stałe nie zmieniaj si wraz ze zmianami wolumenu produkcji, koszty kracowe odzwierciedlaj równie zmiany w całkowitych kosztach zmiennych. Krzywa SMC musi przeci krzyw SAVC w jej minimum (punkt B). na lewo od punktu B krzywa krótkookresowych kosztów kracowych (SMC) ley poniej krzywej krótkookresowych przecitnych kosztów zmiennych (SAVC), a wic przecitne koszty zmienne spadaj. Na prawo od punktu B przecitne koszty zmienne rosn. Poniewa przecitne koszty całkowite s wysze od przecitnych kosztów zmiennych o wielko przecitnych kosztów stałych, krzywa krótkookresowych przecitnych kosztów zmiennych (SAVC) ley poniej krzywej krótkookresowych przecitnych kosztów całkowitych (SATC). W konsekwencji punkt B musi by połoony poniej punktu A. Ad. rysunek 8.9 ze str. 223 (decyzje produkcyjne przedsibiorstwa w krótkim okresie): Poniewa w krótkim okresie ilo czynników stałych si nie zmienia, optymaln wielko produkcji wyznacza punkt zrównania krótkookresowych kosztów kracowych z utargiem kracowym. Przy tej wielkoci (Q 1 ) przedsibiorstwo osiga maksymalny zysk lub minimalne straty. Nastpnie przedsibiorstwo musi podj decyzj, czy w krótkim okresie opłaca mu si w ogóle prowadzi działalno produkcyjn, czy te nie. Sprawdza, wic, czy dla rozmiarów produkcji Q 1 zysk jest dodatni, tzn. czy cena sprzeday p pokrywa przecitne koszty całkowite. Właciwym punktem odniesienia jest w tym przypadku poziom SATC 1. Jeeli p przewysza SATC 1, to przedsibiorstwo osiga w krótkim okresie zyski i jego produkcja powinna wynosi Q 1. Jeeli cena p jest nisza od SATC 1, przedsibiorstwo ponosi straty, bo cena nie pokrywa kosztów. W długim okresie taka sytuacja oznacza konieczno podjcia decyzji o likwidacji przedsibiorstwa, ale w krótkim okresie jest nieco inaczej. Nawet przy produkcji równej zeru przedsibiorstwo musi w krótkim okresie pokry koszty stałe. Std te wana jest informacja, czy straty s wiksze przy produkcji Q 1, czy przy produkcji wynoszcej 0. Jeeli suma przychodów przewysza koszty zmienne, to przedsibiorstwo zarabia na pokrycie czci swoich kosztów ogólnych. Dlatego te bdzie wytwarza Q 1, pod warunkiem, e przychody s wysze od kosztów zmiennych, mimo e ta wielko produkcji oznacza pewne straty. Przedsibiorstwo produkuje wic Q 1, jeeli p jest wysza od SAVC 1. W przeciwnym przypadku jego produkcja jest równa zeru. W krótkim okresie przedsibiorstwo wybiera rozmiary produkcji Q 1 tzn. wielko, przy której MR (utarg kracowy) = SMC, pod warunkiem, e przy tych rozmiarach produkcji cena nie jest nisza ok. krótkookresowych przecitnych kosztów zmiennych SAVC 1. Jeeli cena jest nisza od SAVC 1, to przedsibiorstwo zaprzestaje produkcji. Nawet wtedy, gdy przedsibiorstwo ponosi w krótkim okresie straty, nie zaniecha ono swojej działalnoci, jeeli wpływy ze sprzeday pokrywaj koszty zmienne. W długim okresie natomiast, aby utrzyma si na rynku, musi ono pokry wszystkie ponoszone koszty. 9. KONKURENCJA DOSKONAŁA I PEŁNY MONOPOL : SKRAJNE PRZYPADKI STRUKTURY RYNKU 23

24 Gał- zbiór wszystkich przedsibiorstw wytwarzajcych ten sam produkt Wielko produkcji gałzi to suma produkcji wszystkich przedsibiorstw Rynek doskonale konkurencyjny rynek, na którym sprzedajcy i kupujcy uznaj, ze ich decyzje nie wpływaj na poziom ceny rynkowej Monopolista- jedyny sprzedawca lub jeden potencjalny sprzedawca dobra w danej gałzi Monopsonista- jedyny nabywca lub jedyny potencjalny nabywca dobra pochodzcego z danej gał Przedsibiorstwo działajce w gałzi doskonale konkurencyjnej moe sprzeda dowolna ilo produktu w danej cenie( P0) krzywa popytu na jego produkty jest pozioma( tu wykres str. 233) Gał musi mie 4 właciwoci: - bardzo wiele przedsibiorstw -wytwarzany produkt musi by jednakowo jednorodny, standaryzowany (np. pszenica)( produkt od jednego sprzedawcy jest taki sam jak u innego) - nabywcy musza mie pełn wiedze o sprzedawanych produktach -swoboda wejcia i wyjcia z gałzi Szczególn cecha konkurencji doskonałej jest stosunek miedzy utargiem kracowym a cen( tu chyba odesłanie do rozdz. 8) Dla przedsibiorstwa konkurencyjnego utarg kracowy pokrywa si z cena MR(utarg kracowy) = P(cena) Takie przedsibiorstwo wytwarza taka wielko produkcji, przy której cena równa si z kosztem kracowym(pod warunkiem, e jest to bardziej opłacalne ni zamkniecie firmy) Cena P(1) odpowiadajca punktowi A oznacza cen, przy której przedsibiorstwo musi zosta zamknite, aby nie ponosi wicej strat. Krzywa ilustrujca wielko produkcji, któr przedsibiorstwo chce wytwarza przy ró nych cenach, jest krzyw poday przedsibiorstwa. Przedsibiorstwo wolnokonkurencyjne wytwarza tak wielko produkcji, przy której cena zrównuje si z kosztem kracowym (pod warunkiem, e jest to bardziej opłacalne ni zamknicie firmy). Krzyw krótkookresowej sprzeday przedsibiorstwa jest krzywa SMC powyej punktu A, czyli punktu oznaczajcego likwidacj przedsibiorstwa, poniej którego nie jest ono w stanie pokry krótkookreosowych przecitnych kosztów zmiennych.(savc) 24

25 Krzywa długookresowej poda y przedsibiorstwa jest to linia obrazujca zwizek midzy iloci dostarczanej produkcji a cen w długim okresie czasu. Przedsibiorstwo wolnokonkurencyjne wytwarza tak wielko produkcji, przy której cena równa si kosztowi Kracowemu (pod warunkiem, e kontynuowanie produkcji jest bardziej opłacalne ni jej zaniechanie) A zatem wybiera ono punkty le ce na krzywej LMC. Przy cenie wy szej od P3 przedsibiorstwo osiga zysk, poniewa cena jest wy sza od długookresowego kosztu przecitnego (LAC). Przy cenie ni szej od P3, np. P2, przedsibiorstwo ponosi straty, bo cena jest ni sza od długookresowego kosztu przecitnego. Dlatego włanie przy cenie poni ej wartoci P3 nie wytworzy ono adnej produkcji. Krzywa długookresowej poda y to krzywa LMC powy ej punktu C. Załómy, e przedsibiorstwa maj róne krzywe kosztów. Przedsibiorstwo A, o najniszych kosztach w gałzi, ma krzywe długookresowych: kosztów przecitnych LACA, oraz kosztów kracowych LMCA. Przedsibiorstwo B ma o wiele wysze koszty LACB i LMCB. Koszty innych przedsibiorstw le porodku. Przy cenie P* przedsibiorstwo A wytwarza QA i i osiga zyski. Przedsibiorstwo B wytwarza QB i nie ma ani strat, ani zysków. B jest przedsibiorstwem kracowym w tej gałzi, producentem o najwyszych kosztach, który moe pozosta w gałzi w długim okresie. 25