Cóż to jest prawda? Paweł Zeidler. 1. Wstęp

Transkrypt

1 ZAPROSZENIE DO FILOZOFII Wykłady z filozofii dla młodzieży K. Łastowski, P. Zeidler (red.) Wydawnictwo Humaniora Poznań 2001 ss Cóż to jest prawda? 1. Wstęp W Ewangelii według Jana czytamy, że na słowa Chrystusa >Na to narodziłem się i na to przyszedłem na świat, aby prawdzie dać świadectwo< Piłat odparł >Cóż to jest prawda?< 1. I choć wypowiedzi Piłata nadano w Ewangelii formę gramatyczną pytania, to pytaniem ona nie była, a przynajmniej nie pytaniem postawionym Chrystusowi. Piłat nie oczekiwał od Chrystusa odpowiedzi i odpowiedź nie padła. Ewangelista użył zresztą słowa: odparł, a nie słowa: zapytał. Stwierdzenie Piłata może być potraktowane jako wyraz, trwających już od kilku wieków przed narodzeniem Chrystusa, filozoficznych dociekań nad prawdą. W słowach tych wyraźnie pobrzmiewa nuta sceptycyzmu, a także świadomość wielości możliwych sposobów rozumienia prawdy. Nasze rozważania będą dotyczyły wyłącznie prawdy rozumianej jako coś, czego nośnikiem może być myśl, sąd, zdanie lub przekonanie, będą więc należały do podstawowego, zapoczątkowanego przez Arystotelesa, nurtu filozoficznej refleksji nad prawdą. Nie będziemy zatem analizowali na przykład tzw. prawdy rzeczowej, której pojęcie pochodzi również od filozofów starożytnych. Jednakże sens terminu prawdziwy w takich zwrotach jak: prawdziwy człowiek czy prawdziwe państwo jest wysoce niejasny i nie poddaje się precyzyjnym eksplikacjom. Poprzesta- 1 Ewangelia wg Jana 18, [ Pismo Święte Nowego Testamentu tłum. Seweryn Kowalski, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa, 1975, s. 199].

2 2 niemy na pojęciu prawdy, które można stosować do charakteryzowania wiedzy, a tym samym na pojęciu, które stanowi centralną kategorię epistemologii. 2. Klasyczna koncepcja prawdy i problem jej formalnej poprawności Podstawowa intuicja, jaką większość ludzi wiąże z pojęciem prawdy, została po raz pierwszy sprecyzowana przez Arystotelesa 2. W Metafizyce można znaleźć kilka sformułowań dookreślających to pojęcie. Prawda albo fałsz z punktu widzenia rzeczy zależy od ich połączenia lub rozdzielenia. Kto więc myśli o rozdzielonym, że jest rozdzielone, a o połączonym, że jest połączone, mówi prawdę, natomiast głosi się fałsz, gdy myśli się przeciwnie o tym stanie rzeczy 3 oraz Mówić, że to, co jest, nie jest, a to, co nie jest, jest, to fałsz, a mówić, że to, co jest, jest, a to, co nie jest, nie jest, to prawda 4. Przytoczone sformułowania wyrażają istotę tzw. klasycznej korespondencyjnej definicji prawdy, zgodnie z którą prawdziwość danego nośnika prawdy polega na jego zgodności z rzeczywistością. Jednakże podane sformułowania trudno uznać za równoważne. Pierwsze posiada wyraźny sens ontologiczny i w odniesieniu do zdań głosi, że połączeniu lub rozdzieleniu składników zdania odpowiada połączenie lub rozdzielenie po stronie bytu. Natomiast drugie sformułowanie posiada charakter semantyczny. Zdanie jest prawdziwe, gdy w rzeczywistości jest tak, jak to zdanie głosi 5. Najbardziej znane sformułowanie korespondencyjnej koncepcji prawdy pochodzi od Tomasza z Akwinu. Stwierdza ono, że prawda jest zgodnością intelektu i rzeczy. Pojęciu prawdziwości, które jest konsekwencją korespondencyjnej definicji prawdy, przypisuje się na ogół kilka dalszych właściwości. Twierdzi się, że prawda jest absolutna. Oznacza to, że jest ona obiektywna, tzn. nie zależy od stanów mentalnych podmiotów poznających, że prawdziwość danego zdania nie zależy od prawdziwości innych zdań 2 Historycy filozofii wykazują, że idea prawdy korespondencyjnej występowała już wcześniej u Platona, a nawet u Parmenidesa. Na temat pojęcia prawdy w starożytności pisze syntetycznie J. Woleński [2000, s ]. 3 Arystoteles Metafizyka 1051 b, tłum. K. Leśniak, Warszawa, 1983, s Arystoteles Metafizyka 1012 a, tłum. J. Łukasiewicz, w J. Łukasiewicz [1987, s. 18]. 5 Zob. J. Woleński [1993, s ]. Autor ten przyjmuje, że ontologiczną interpretację klasycznej definicji prawdy odróżnia od interpretacji semantycznej sposób rozumienia relacji korespondencji (odpowiedniości).

3 Cóż to jest prawda? 3 i nie zmienia się w czasie, tzn. zdanie prawdziwe nie może stać się zdaniem fałszywym. Twierdzi się również, że prawda jest niestopniowalna. Zdanie może być lepiej lub gorzej uzasadnione, lecz nie może być w większym lub mniejszym stopniu prawdziwe 6. Wielu zwolenników definicji klasycznej uznaje prawdę za wartość autoteliczną, co oznacza, że jest ona wartością samą dla siebie i nie zależy od innych wartości. Klasyczna korespondencyjna koncepcja prawdy już w starożytności wzbudzała dwojakiego rodzaju wątpliwości. Jedne z nich miały charakter logiczny; wskazywano na to, że prowadzi ona do sprzeczności, które obecnie określa się mianem antynomii semantycznych. Wątpliwości drugiego rodzaju były konsekwencją faktu, że koncepcja ta nie podawała sposobu, za pomocą którego można by stwierdzić prawdziwość danego zadania. Jest to tzw. problem kryteriów prawdy. Filozoficzne analizy tych problemów osiągnęły największy stopień jasności i precyzji, gdy odwoływały się do semantycznego sformułowania klasycznej definicji prawdy. Za punkt wyjścia dla dalszych rozważań przyjmiemy następujące sformułowania korespondencyjnej definicji prawdy: Zdanie Z jest prawdziwe jeśli w rzeczywistości jest tak jak ono głosi lub w wersji zgodności zdania ze stanem rzeczy Zdanie Z jest prawdziwe, jeśli oznacza istniejący stan rzeczy. Problem logicznej poprawności korespondencyjnej definicji prawdy postawił po raz pierwszy Eubulides, formułując tzw. antynomię kłamcy. Czy o kimś, kto kłamie i mówi, że kłamie, powiemy, że kłamie czy też że mówi prawdę? 7. Eubulides wykazał, że ktoś taki równocześnie kłamie i mówi prawdę. Jest to jednak niezgodne, z jednym z podstawowych praw logiki sformułowanym przez Arystotelesa prawem sprzeczności. Prawo to głosi, że dwa zdania, z których jedno jest negacją drugiego nie mogą być równocześnie prawdziwe. Tym samym klasyczna definicja prawdy prowadzi do sprzeczności. Jednakże rozumowanie Eubulidesa nie było w pełni poprawne pod względem logicznym. Dlatego antynomię kłamcy podamy w sformułowaniu Jana Łukasiewicza 8. 6 Zob. E. Poznański i A. Wundheiler [1966, s ]. 7 Zob. G. Reale [1999, s.86]. 8 Antynomię kłamcy w sformułowaniu Łukasiewicza przytaczamy z niewielkimi zmianami za L.Borkowskim [1970, s ].

4 4 I Zdanie napisane na obszarze I nie jest prawdziwe Zdanie zapisane na obszarze obramowanym i oznaczonym I stwierdza o sobie, że nie jest prawdziwe. Rozumowanie opiera się na dwóch przesłankach: a) Zdanie napisane na obszarze I = Zdanie napisane na obszarze I nie jest prawdziwe ; b) p jest prawdziwe! p. Prawdziwość przesłanki a) stwierdzamy spoglądając na obszar I. Po prawej stronie równości zapisaliśmy nazwę zdania, które widzimy na obszarze I. Nazwy zdań i innych wyrażeń danego języka tworzymy umieszczając je w cudzysłowach. Przesłanka a) posiada więc charakter empiryczny. Dodajmy, że znak = występujący w a) interpretujemy jako identyczność wyrażeń znajdujących po obu stronach tej równości. Przesłanka b) jest pewnym sformułowaniem klasycznej definicji prawdy. Znak! oznacza w logice klasycznej spójnik równoważności, któremu w języku polskim odpowiada zwrot wtedy i tylko wtedy, gdy. Zdanie złożone będące równoważnością jest prawdziwe wtedy, gdy oba jego człony posiadają tę samą wartość logiczną. Zdanie Poznań leży nad Wartą jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy Poznań leży nad Wartą. Prawdziwość tej równoważności nie budzi wątpliwości. W przesłance b) w miejsce p podstawiamy zdanie napisane na obszarze I otrzymując równoważność: Zdanie napisane na obszarze I nie jest prawdziwe jest prawdziwe! Zdanie napisane na obszarze I nie jest prawdziwe. Z tej równoważności i przesłanki a) otrzymujemy, wykorzystując identyczność członów tej przesłanki, równoważność: Zdanie napisane na obszarze I jest prawdziwe! Zdanie napisane na obszarze I nie jest prawdziwe. Równoważność ta nie może być prawdziwa, gdyż jej człony są zdaniami sprzecznymi. Za sprzeczność tę odpowiada przesłanka b), będąca sformułowaniem klasycznej definicji prawdy.

5 Cóż to jest prawda? 5 Analizy przyczyn powstawania antynomii semantycznych dokonał Alfred Tarski, który stworzył tzw. semantyczną teorię prawdy 9. Jego celem było sformułowanie formalnie poprawnej i merytorycznie trafnej definicji prawdy. Warunek formalnej poprawności oznacza, że definicja prawdy nie może prowadzić do antynomii typu antynomii kłamcy. Jej merytoryczna trafność ma polegać na tym, że powinna ona wyrażać intuicje związane z klasyczną definicją prawdy Arystotelesa. Zdaniem Tarskiego, za powstanie sprzeczności w przedstawionym rozumowaniu odpowiada fakt, że przesłanka b), wyrażająca klasyczną definicję prawdy, została sformułowana w tym samym języku, w który rozumowanie to zostało przeprowadzone; w tzw. języku przedmiotowym. Chcąc uniknąć sprzeczności należy przesłankę tę sformułować w języku bogatszym pod względem leksykalnym od języka przedmiotowego, tj. w jego metajęzyku. Metajęzyk utworzony dla danego języka przedmiotowego powinien zawierać nazwy wyrażeń języka przedmiotowego, tworzone za pomocą cudzysłowów i wyrażenia umożliwiające przekład wyrażeń tego języka. Przesłanka b) będzie miała wtedy postać równoważności: (*) Zdanie Z jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy s, gdzie Z jest nazwą rozpatrywanego zdania, a s jego przekładem na metajęzyk. Załóżmy, że językiem przedmiotowym, tj. językiem w którym mówimy jest język angielski, a metajęzykiem jest język polski 10. W metajęzyku muszą występować również nazwy wyrażeń języka przedmiotowego tworzone za pomocą cudzysłowów. Dla dowolnego zdania języka przedmiotowego (angielskiego), np. zdania snow is white równoważność (*) ma postać: Zdanie snow is white jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy śnieg jest biały. Sensu klasycznej definicji prawdy nie można zatem wyrazić w sposób formalnie poprawny w języku przedmiotowym. Trzeba tego dokonać w metajęzyku. Z powyższych rozważań wynika wniosek negatywny w kwestii sformułowania formalnie poprawnej definicji prawdy 9 Prace A. Tarskiego dotyczące teorii prawdy zostały zamieszczone w pierwszym tomie jego Pism logiczno-metodologicznych zatytułowanym Prawda [Tarski, 1995]. Wydaje się, że najbardziej przystępną pracą z tego zakresu jest Semantyczna koncepcja prawdy i podstawy semantyki [ibid., s ]. 10 Zob. J. Woleński [1993, s. 216].

6 6 w językach etnicznych np. języku polskim, angielskim, francuskim itp. Języki te są zbyt bogate w tym sensie, że mówimy w nich o własnościach wyrażeń tych języków, np. o prawdziwości zdań w nich formułowanych, a to jak wykazał Tarski prowadzi do sprzeczności. Tarski postanowił zatem sformułować taką definicję prawdy, która byłaby formalnie poprawna, i dla której równoważność (*) stanowiłaby kryterium merytorycznej trafności w tym znaczeniu, że każde zdanie danego języka o postaci (*) równoważności byłoby konsekwencją logiczną tej definicji. Przedstawienie konstrukcji definicji prawdy Tarskiego wymaga wprowadzenia dość zaawansowanego aparatu pojęciowego logiki formalnej, czego nie jesteśmy w stanie uczynić w wykładzie, który z założenia posiada charakter podstawowy. Dlatego ograniczymy się jedynie do zarysowania głównej idei tej definicji. Definicja podana przez Tarskiego jest definicją semantyczną tzn. odwołuje się do pojęcia interpretacji semantycznej języka, dla którego definicję prawdy konstruujemy. Jeśli na gruncie odpowiedniego systemu logiki zrekonstruujemy język, dla którego definicję prawdy budujemy, to język ten możemy następnie wyposażyć w interpretację, tzn. ustalić zbiór obiektów indywiduowych, o których chcemy mówić w tym języku oraz przypisać wszystkim terminom pozalogicznym tego języka określone odniesienia przedmiotowe czyli ustalić, do jakich przedmiotów będą odnosiły się te wyrażenia. Termin przedmiot został tutaj użyty w takim znaczeniu, że może się on odnosić zarówno do poszczególnych obiektów indywiduowych (np. poszczególnych ludzi, krzeseł, atomów, liczb), do zbiorów tych obiektów (np. zbioru ludzi, krzeseł, atomów, liczb), do relacji między tymi obiektami (np. relacji między ludźmi, między ludźmi i krzesłami, między atomami i liczbami itp.) lub do innych konstrukcji utworzonych z obiektów indywiduowych. Tak więc, jeśli w rozpatrywanym przez nas języku występuje imię własne np. Aleksander Kwaśniewski, to może ono nazywać określony obiekt indywiduowy, np. aktualnego prezydenta Polski. Jeśli natomiast w języku występuje wyrażenie typu jest obywatelem polskim, to może ono nazywać określony zbiór obiektów, np. zbiór tych osób, które posiadają polskie obywatelstwo. Gdy natomiast w języku mamy wyrażenie typu jest podwładnym, to może ono nazywać relację, która zachodzi pomiędzy dwoma obiektami indywiduowymi, np. relację zachodzącą pomiędzy członkami władz rektorskich wyższej uczelni a jej pozostałymi pracownikami. Definicja prawdy podana przez Tarskiego jest więc zrela-

7 Cóż to jest prawda? 7 tywizowana do określonej interpretacji danego języka. Klasyczna definicja prawdy przybierze zatem postać: (**) Zdanie Z jest prawdziwe w pewnej interpretacji języka, w którym zostało ono napisane, jeśli w rzeczywistości jest tak, jak głosi to zdanie w tej interpretacji. Zdanie Aleksander Kwaśniewski jest obywatelem polskim jest więc zdaniem prawdziwym w przyjętej interpretacji, gdyż jest tak, jak głosi to zdanie w tej interpretacji. Jednakże moglibyśmy zmienić interpretację rozważanego języka przyjmując, że imię własne Aleksander Kwaśniewski nazywa aktualnego prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Przy założeniu, że odniesienia przedmiotowe pozostałych wyrażeń nie uległyby zmianie zdanie Aleksander Kwaśniewski jest obywatelem polskim jest zdaniem fałszywym. Na zakończenie rozważań związanych z definicją prawdy Tarskiego odnotujmy, iż niektórzy filozofowie twierdzą, że równoważność (*) posiada nadmiarowy charakter. Zgodnie z ich opinią, powiedzieć, że zdanie Z jest zdaniem prawdziwy to nic innego jak wypowiedzieć to zdanie. Zamiast więc mówić, że: zdanie >>Aleksander Kwaśniewski jest obywatelem polskim<< jest zdaniem prawdziwym wystarczy stwierdzić, że Aleksander Kwaśniewski jest obywatelem polskim. Filozofowie ci uważają, że prawdziwość nie jest własnością zdań. Przyjęcie takiego stanowiska prowadzi w konsekwencji do likwidacji filozoficznego problemu prawdy. Wielu filozofów wysuwało inny poważny zarzut wobec klasycznej definicji prawdy. Twierdzili mianowicie, że nie podaje ona żadnego kryterium prawdy, które umożliwiałoby rozstrzygnięcie, czy w rzeczywistości jest tak jak głosi zdanie, którego prawdziwość stwierdzamy. Definicja ta nie posiada, jak mawiali, charakteru operacyjnego. Podobny zarzut stawia się także definicji prawdy podanej przez Tarskiego. Na ten zarzut można odpowiedzieć, że czym innym jest zdefiniowanie znaczenia danego terminu, np. znaczenia terminu prawda, a czym innym określenie warunków jego stosowalności. Jednakże krytycy definicji klasycznej argumentują, że jest ona zupełnie nieprzydatna i dlatego należy zdefiniować pojęcie prawdy w taki sposób, aby sama definicja określała warunki jego stosowalności. Powyższa argumentacja doprowadziła do powstania nieklasycznych kryterialnych koncepcji prawdy. Zgodnie z podstawową ideą, leżącą u podstawy tych koncepcji, prawdzi-

8 8 wość polega na zgodności nośnika prawdy z pewnym ostatecznym kryterium prawdy. Spór dotyczy zatem tego, jakie kryterium uznać za ostateczne. Zanim przejdziemy do krótkiego przedstawienia kryterialnych koncepcji prawdy odnotujmy, że klasyczną koncepcję prawdy nazywa się czasem koncepcją nieepistemiczną, gdyż w żadnej mierze nie uzależnia ona prawdziwości od sposobu jej stwierdzenia, a tym samym od podmiotu poznającego. Z takim uzależnieniem mamy natomiast do czynienia w przypadku kryterialnych koncepcji prawdy i dlatego nazywa się je koncepcjami epistemicznymi Kryterialne koncepcje prawdy Klasyczna koncepcja wiedzy głosi, że wiedzę stanowi zbiór uzasadnionych przekonań prawdziwych 12. Zgodnie z tym określeniem, prawdziwość danego przekonania i uzasadnienie, że jest ono prawdziwe to dwie odrębne kwestie. Prawdziwość może być więc rozumiana klasycznie, a uzasadnienie prawdziwości powinno zakładać określony sposób (sposoby) sprawdzenia, że dane przekonanie jest rzeczywiście prawdziwe. Może się tak zdarzyć, że przekonanie będzie prawdziwe, choć jego prawdziwość nie zostanie uzasadniona lub w ogóle nie może być uzasadniona. Zgodnie z klasyczną koncepcją prawdy, prawdziwość przekonań nie zależy od tego, czy zostały one uzasadnione. Natomiast, w myśl klasycznej koncepcji wiedzy, zgodnie z tym co już powyżej stwierdziliśmy, tylko uzasadnione przekonania prawdziwe stanowią naszą wiedzę na dany temat. Można jednakże postawić pytanie: skąd wiemy, że dane przekonanie jest prawdziwe. Filozofowie, którzy zadawali to pytanie, uważali, że klasyczne absolutne pojęcie prawdy jest całkowicie bezużyteczne. Ich zdaniem, sposób sprawdzania (weryfikacji) przekonań powinien być elementem definicji pojęcia prawdy, dzięki czemu pojęcie to uzyskałoby operacyjny charakter i mogłoby być stosowane na przykład w nauce. Twierdzili bowiem, że prawdziwość zdań jest określona wprost przez metody weryfikacji, że nie jest celowe mówić o innej prawdziwości zdań niż ta, którą nam dają kryteria prawdy [...] Rozróżnienie na epistemiczne i nieepistemiczne koncepcje prawdy można znaleźć w W. Künne [1995, s. 145]. 12 Ponieważ w definicji wiedzy używa się terminu przekonanie dlatego, rozważając kryterialne koncepcje prawdy, za nośnik prawdy przyjmiemy przekonania, które są oczywiście wyrażane w zdaniach. 13 E. Poznański, A. Wundheiler [1966, s. 440].

9 Cóż to jest prawda? 9 Jednakże odwołanie się do kryteriów prawdy narażone jest na argumentację sformułowaną przez sceptyków. Jeśli odwołując się do pewnego kryterium stwierdzimy prawdziwość jakiegoś przekonania, to możemy postawić pytanie, skąd wiemy, że przekonanie uzasadnione na podstawie tego kryterium jest prawdziwe. Zgodnie z kryterialną koncepcją prawdy, kryterium to powinno zostać sprawdzone przez odwołanie się do jakiegoś kryterium prawdy, a to kryterium również powinno zostać sprawdzone przez odwołanie się do pewnego kryterium i tak w nieskończoność. Jeśli uznać poprawność rozumowania sceptyków, to należy zdefiniować prawdziwość jako zgodność nośnika prawdy z ostatecznym i niezawodnym kryterium prawdy 14. W dziejach filozofii kilku kryteriom przypisywano takie właściwości. Jednakże podawane w literaturze filozoficznej sformułowania tych kryteriów cierpią na chroniczną nieprecyzyjność, która sprawia, że niemal z każdym kryterium wiążą się bardzo zaciekłe i skomplikowane spory interpretacyjne. Ze względu na ograniczone ramy tego wykładu przedstawimy bardzo pobieżnie jedynie najważniejsze kryterialne koncepcje prawdy. Jedna z nich ujmuje prawdziwość przekonania (sądu) jako oczywistość. Sąd może być bezpośrednio bądź pośrednio oczywisty. Do sądów bezpośrednio oczywistych zalicza się aksjomaty. Niektórzy twierdzą, że oczywistość aksjomatów bierze się stąd, że są one zdaniami analitycznymi, tzn. takimi które trzeba uznawać na mocy samego znaczenia terminów w nich występujących. Inni uważają, że aksjomaty są zdaniami syntetycznymi posiadającymi charakter aprioryczny, a ich oczywistość, jest konsekwencją wglądu w istotę przedstawień danych w tzw. doświadczeniu czystym 15. Każdy kto jest w stanie w doświadczeniu czystym uchwycić sens aksjomatu o równoległych, uzna jego prawdziwość. Sądy mogą być również bezpośrednio oczywiste dzięki introspekcji. W akcie introspekcji podmiot zdaje sobie sprawę ze swojego przeżycia psychicznego. Jeśli więc mówimy, że boli nas głowa, to zgodnie z kryterialną definicją prawdziwości, odwołującą się do oczywistości opartej na introspekcji, trzeba uznać sąd introspekcyjny za prawdziwy jeśli się go rozumie i wyraża z przekonaniem. Natomiast sąd jest oczywisty w spo- 14 K. Ajdukiewicz wykazał, że rozumowanie sceptyków nie jest poprawne, gdyż aby twierdzenie jakieś uzasadnić, wystarczy dojść do niego stosując jakieś wiarygodne kryterium, nie trzeba zaś wcale nadto wiedzieć, że kryterium zastosowane przy zdobywaniu tego twierdzenia było wiarygodne. [...] Co innego zaś jest uzasadnić jakieś twierdzenie, a co innego wiedzieć, że się je uzasadniło [1949, s. 42]. 15 Zob. K. Ajdukiewicz [1965, s ].

10 10 sób pośredni, jeśli został dowiedziony w oparciu o sądy aksjomatyczne lub introspekcyjne 16. Chyba najbardziej znaną kryterialną koncepcją prawdy jest koncepcja koherencyjna. Jednakże spójność systemu jako kryterium prawdziwości przekonań (sądów) tworzących ten system lub kryterium prawdziwości tego systemu jako całości bywa rozumiana na różne sposoby. Zgodnie z pierwszą, najbardziej rozpowszechnioną wersją tego kryterium, prawdziwość to nie zgodność przekonań (sądów) ze światem, lecz ich wzajemna zgodność. Dany sąd można uznać za prawdziwy jeśli jest niesprzeczny z pozostałymi sądami tworzącymi system. Jeśli więc zastanawiamy się czy jakiś sąd jest prawdziwy, to powinniśmy starać się go uzgodnić z innymi sądami na dany temat 17. Bardzo często kryterium koherencji systemu wiąże się z kryterium powszechnej zgody. Jest to spowodowane tym, że niektóre sądy w systemie wiedzy mają status wyróżniony. Są nimi właśnie te sądy, co do których istnieje powszechna zgoda. Jednakże na kryterium to, aby było ono kryterium, które nie poddaje się zbyt łatwej krytyce, należy nałożyć pewne dodatkowe warunki. Powszechna zgoda dotyczy przede wszystkim tzw. sądów obserwacyjnych, które są wynikiem obserwacji bezpośredniej. Trzeba jednakże założyć, zwłaszcza w nauce, że jest to powszechna zgoda normalnych, bezinteresownych i kompetentnych obserwatorów 18. Powszechna zgoda dotyczy również praw logiki i reguł rozumowania. Ze zdaniami obserwacyjnymi, uwzględniając prawa logiki i reguły rozumowania, uzgadnia się inne zdania systemu. Jednakże kryterium powszechnej zgody trudno uznać za kryterium ostateczne i niepodważalne. Bardzo wielu zdań obserwacyjnych, co do których istniała bądź istnieje powszechna zgoda, nie uznaje się za zdania prawdziwe, gdyż nie są one zgodne z resztą zdań tworzących system. Słynnym przykładem tego typu jest łyżeczka zanurzona w szklance wody, którą każdy normalny obserwator uzna za złamaną na podstawie obserwacji wzrokowej. Ponieważ jednak sąd wyrażający to zdanie nie jest zgodny z innymi zdaniami naszego systemu wiedzy, dlatego nie uznamy go za sąd prawdziwy. W celu utrzymania zgodności 16 Szerzej na temat prawdy i oczywistości zobacz w W. Künne [1995, s ]. 17 Na temat koherencyjnego kryterium prawdy zobacz w: E. Poznański, A. Wundheiler [1966, s ], W. Künne [1995, s ], B. Chwedeńczuk [1984, s ], J. Woleński [1993, s ]. 18 Na temat kryterium powszechnej zgody zobacz w: E. Poznański, A. Wundheiler [1966, s ]. Te zdania, co do których wyrażamy powszechną zgodę w oparciu o obserwację, autorzy nazywają zdaniami elementarnymi.

11 Cóż to jest prawda? 11 systemu trzeba niekiedy zrezygnować także z praw logiki klasycznej, jak to miało miejsce w przypadku mechaniki kwantowej. Nie wydaje się jednakże, aby nawet połączone kryteria koherencji i powszechnej zgody stanowiły ostateczną i niepodważalną instancję umożliwiającą weryfikację każdego zdania, gdyż proces weryfikacji nigdy się nie kończy. Wraz z rozwojem wiedzy trzeba poddawać sprawdzeniu ciągle nowe sądy. Można jednakże założyć, tak jak to uczynił wybitny amerykański filozof Ch. S. Peirce, że choć prawda absolutna nie jest osiągalna, to leży ona w granicy procesu sprawdzania naszej wiedzy. Sąd prawdziwy, to taki sąd, który w końcu, pomimo jego uporczywego krytycznego sprawdzania, zostałby przez wszystkich zaakceptowany. Inny filozof amerykański W. James, należący do tej samej co Peirce orientacji filozoficznej zwanej pragmatyzmem, twierdził, że sąd jest prawdziwy, gdy jest użyteczny. Podobnie jak Peirce, wiązał on prawdziwość z weryfikacją. Prawda jest nazwą jakiejkolwiek idei, która uruchamia ów proces weryfikacji, użyteczność zaś jest nazwą funkcji spełnionej przez nią w doświadczeniu 19. To właśnie W. Jamesa uznaje się za radykalnego wyraziciela koncepcji prawdy wytwarzanej. Prawda nie jest, dla Jamesa i dla wielu współczesnych filozofów, obiektywną własnością naszych przekonań odkrywaną w procesie poznania. Prawda jest czymś, co człowiek tworzy, formułując idee, w oparciu o które działa, a skuteczność tego działania świadczy o ich prawdziwości. Zdaniem współczesnego amerykańskiego filozofa R. Rorty ego, należy odrzucić obecną w dziejach filozofii tendencję do substancjalizacji prawdy, gdyż prawda nie jest przedmiotem do odkrycia 20. Korespondencyjna koncepcja prawdy jest, jego zdaniem, nie do przyjęcia, gdyż nie ma możliwości bezpośredniego konfrontowania przekonań (zdań wyrażających te przekonania) ze stanami rzeczy niezależnymi od podmiotu poznającego. Stan rzeczy w świecie jest zawsze czymś wyrażonym w języku. Gdy jesteśmy zmuszeni do odrzucenia koncepcji stanów rzeczy jako czegoś znajdującego się w świecie i odnoszącego się do naszych przekonań (zdań), to musimy również odrzucić klasyczną definicję prawdy. Skoro język, w którym wyrażamy nasze przekonania jest wytworem człowieka, a szerzej wytworem kultury, to prawda też musi nim być. Z tego punktu widzenia: >prawda< i >fałsz< są właściwościami ludzkiego procesu komunikowania się i nie odnoszą się do kwestii stosunku między naszymi sądami a rzeczywisto- 19 W.James [1998, s.163]. 20 Zob. R. Rorty [1994, s ].

12 12 ścią >w sobie< 21. Dzieje rozważań nad prawdą to próby rozjaśnienia intuicji kryjących się za korespondencyjną definicją prawdy, przeplatające się z próbami definiowania prawdy przez odwołanie się do jakiegoś ostatecznego kryterium prawdy i wreszcie, to próby wyeliminowania tego pojęcia jako filozoficznie bezużytecznego. Wszystkie te dążenia i usiłowania świadczą o kluczowej roli, jaką zagadnienie prawdy odgrywa nie tylko w epistemologii, lecz w całej filozofii. 21 L. Kołakowski [1990, s. 20].

13 Cóż to jest prawda? 13 Literatura Ajdukiewicz K., 1975, Logika pragmatyczna, PWN, Warszawa. Ajdukiewicz K., 1983, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warszawa. Arystoteles 1983, Metafizyka, PWN, Warszawa. Borkowski L., 1970, Logika Formalna, PWN, Warszawa. Chwedeńczuk B., 1984, Spór o naturę prawdy, PIW, Warszawa. Ewangelia według Jana (w:) Pismo Święte Nowego Testamentu w tłum. z greckiego S. Kowalskiego, 1975, IW PAX, Warszawa. James W., 1998, Pragmatyzm. Nowe imię paru starych stylów myślenia, Wyd. KR, Warszawa. Kołakowski L., 1990, Horror metaphysicus, Res Publica, Warszawa. Künne W., 1995, Prawda, (w:) Filozofia. Podstawowe Pytania. (red.) Martens E., Schnädelbach H., Wiedza Powszechna, Warszawa, s Łukasiewicz J., 1987, O zasadzie sprzeczności u Arystotelesa, PWN, Warszawa. Poznański E., Wundheiler A., 1966, Pojęcie prawdy na terenie fizyki, (w:) Logiczna teoria nauki, (red.) Pawłowski T., PWN, Warszawa, s Reale G., 1999, Historia Filozofii Starożytnej. Tom III, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin. Rorty R., 1994, Filozofia a zwierciadło natury, Wyd. Spacja, Warszawa. Tarski A., 1995, Pisma logiczno-filozoficzne. Tom I Prawda. PWN, Warszawa. Woleński J., 1993, Metamatematyka a epistemologia, PWN, Warszawa. Woleński J. 2000, Epistemologia. Tom I. Zarys historyczny i problemy metateoretyczne, Aureus, Kraków. Publikację w formacie *.pdf przygotował Michał Cichocki <cichocki@amu.edu.pl>