Ekonomia behawioralna Wprowadzenie. Opracowanie: Janina Godłów- Legiędź

Transkrypt

1 Ekonomia behawioralna Wprowadzenie Opracowanie: Janina Godłów- Legiędź

2 Pojęcie ekonomii behawioralnej (EB) Dwie definicje Geneza terminu i idei EB bada, jak psychologia wpływa na gospodarowanie, innymi słowy, jak sposób myślenia i postrzegania świata oraz emocje wpływają na podejmowanie decyzji ekonomicznych. EB wyjaśnia, dlaczego ludzie podejmują nieracjonalne decyzje i dlaczego ich decyzje nie są zgodne z prognozami opartymi na modelach ekonomicznych Ma niewiele wspólnego z behawioryzmem, czerpie raczej z kognitywnej psychologii; Genezy EB poszukuje się u Adama Smitha i J. M. Keynesa, Rozwój rozgłos zawdzięcza takim autorom jak Daniel Kahneman, Vernon Smith, George Ackerlof

3 Robert Shiller, Nobel 2013 Trafne ujęcie Słowo behawioralny oddaje fakt wprowadzania do ekonomii innych nauk społecznych: psychologii, socjologii i nauk politycznych. To jest rewolucja w ekonomii ostatnich 20 lat polegająca na przywiązywaniu większej wagi do rzeczywistości. Ekonomia była bardziej behawioralna 50 czy 100 lat temu. W Yale, gdzie pracuję, w 1927 roku instytut ekonomii, socjologii i zarządzania został podzielony na trzy oddzielne instytuty i to nas oddaliło od siebie (Robert Shiller on Behavioral Economics).

4 Herbert Simon, Nobel 1978 Uzasadnienie Nagrody: za pionierskie badania procesu podejmowania decyzji w organizacjach ekonomicznych

5 Laureaci Nagrody Nobla Nobel 2002 Amos Tversky, prowadził badania wspólnie z Kahnemanem, umarł w 1996 r. D. Kahneman i V. Smith G. Akerlof, Nobel 2001

6 Daniel Kahneman Born: 5 March 1934, Tel Aviv, British Mandate of Palestine (now Israel) Affiliation at the time of the award: Princeton University, Princeton, NJ, USA Field: economic psychology, experimental economics Contribution: Integrated economic analysis with fundamental insights from cognitive psychology, in particular regarding behavior under uncertainty, thereby laying the foundation for a new field of research.

7 Vernon Smith przemawiając podczas bankietu podkreślił znaczenie nie tylko D. Kahnemana, ale także D. Hume'a i F. Hayeka I wish to celebrate: Daniel Kahneman for his ingenuity in the study and understanding of human decision and its associated cognitive processes demonstrating that the logic of choice and the ecology of choice can be divergent. David Hume who declared the three laws of human nature: The right of possession, its transference by consent, and the performance of promises, and taught that the rules of morality are not the conclusions of reason. F.A. Hayek for teaching us that an economist who is only an economist cannot be a good economist; that fruitful social science must be very largely a study of what is not; that reason properly used recognizes its own limitations; that civilization rests on the fact that we all benefit from knowledge that we do not possess (as individuals). Pełny tekst online:

8 Herbert Simon Racjonalność w ujęciu neoklasycznym Podmiot gospodarczy zna kompleksową, spójną funkcję użyteczności, zna wszystkie dostępne alternatywy, potrafi obliczyć wartość oczekiwaną (użyteczność) związaną z każdą alternatywą i wybiera alternatywę zapewniającą maksymalną użyteczność. Ograniczona racjonalność zgodna z wiedzą psychologiczną Podmiot gospodarczy poszukuje rozwiązań swoich problemów mając wiedzę fragmentaryczną i niedokładną, uwzględnia ograniczenia i wybiera rozwiązania zadowalające (dosyć dobre, a nie doskonałe). Czy biorąc pod uwagę koszty racjonalne jest poszukiwanie rozwiązania najlepszego czy dostatecznie dobrego?

9 Główny problem ludzka racjonalność Racjonalność w ujęciu neoklasycznym Jednostki podejmują decyzje w oparciu o analizę optymalizacyjną (wykorzystują w niej zasady logicznego myślenia i dostępną wiedzę) Mają nieograniczoną siłę woli Kierują się interesem osobistym utożsamianym z wymierną korzyścią materialną Ograniczona racjonalność w ujęciu behawioralnym Zdolności obliczeniowe i poznawcze ludzi są ograniczone Postrzeganie i wybory jednostki zależą od sposobu przedstawienia problemu i kontekstu Jednostki napotykają problem samokontroli Różne, nie tylko ekonomiczne motywy, znaczenie emocji. Czy racjonalne jest poszukiwanie rozwiązania najlepszego czy dostatecznie dobrego?

10 Kahneman i dualny model umysłu: intuicja versus rozumowanie analityczne

11 Złudzenia optyczne Czy odcinek A jest dłuższy? Co widzisz?

12

13 Który odcinek jest dłuższy?

14

15

16 Heurystyki i błędy w rozumowaniu - ujęcie Kahnemana Co to jest heurystyka? Efekt myślenia wstecznego: To było do przewidzenia Heurystyka ( gr. heúresis 'znalezienie' i heúrēka 'znalazłem' od heurískein 'odkrywać, znajdować) metoda odkrywania nowych faktów i związków między nimi. Według Tversky ego i Kahnemana heurystyka to strategia rozumowania, którą posługujemy się nieświadomie i która ignoruje część informacji i bardziej złożone metody wnioskowania po to, aby proces decyzyjny był szybki i absorbował mniej wysiłku. Źródło:

17 Zagadki Zadania Ołówek i pióro kosztują razem 1,10 zł. Pióro jest o 1zł droższe od ołówka? Ile kosztuje ołówek? OK. 50% studentów prestiżowych uczelni udzielała błędnej odpowiedzi na pytanie 1. Jeśli 5 maszyn wytwarza w ciągu 5 minut 5 zabawek, to ile czasu trzeba, aby 100 maszyn wyprodukowało100 zabawek? Poprawnej odpowiedzi na wszystkie pytania udzieliło tylko 17 % badanych. W stawie rosną lilie wodne. Powierzchnia, którą zajmują, ulega podwojeniu każdego dnia. Po 48 dniach cała powierzchnia stawu została pokryta liliami. Po ilu dniach połowa stawu była pokryta liliami?

18 Czy teraz łatwiej odpowiedzieć poprawnie? Zadanie 3. W stawie rosną lilie wodne. Powierzchnia, którą zajmują, ulega podwojeniu każdego dnia. Po 48 dniach cała powierzchnia stawu została pokryta liliami. Po ilu dniach połowa stawu była pokryta liliami?

19 Heurystyka zakotwiczenia Przykłady Szacując nieznane wielkości ludzie mają skłonność do opierania się na przypadkowych informacjach dostępnych w danej chwili Pytając Ile państw afrykańskich należy do ONZ? kręcono kołem fortuny. Odpowiedzi zależały od tego, na jakiej liczbie zatrzymała się strzałka koła. Wycena nieruchomości i cena katalogowa: ( ) ( ) Eksperci, których zadaniem była wycena domu na podstawie jego oglądu, wyceniając sugerowali się ceną, którą proponował właściciel w materiale informacyjnym.

20 Heurystyka dostępności Przykłady Im łatwiejszy dostęp do jakiegoś zdarzenia, czy kategorii zjawisk (więcej doświadczeń, łatwość przypomnienia), tym wyżej oceniamy prawdopodobieństwo ich wystąpienia Czy więcej jest słów w j. ang. zaczynających się od r, czy takich, które mają r na trzecim miejscu? Prawie wszyscy (99%) odpowiadali, że r jest częściej na początku wyrazu. A to nieprawda. Inwestorzy giełdowi przeceniają ryzyko straty kilka miesięcy po wystąpieniu krachu na giełdzie, niedoceniają ryzyka w czasie dobrej koniunktury. Przecenia się ryzyko podróżowania samolotem, katastrofy lotnicze są bardziej spektakularne i nagłaśniane.

21 Efekt kontekstu (framing biases) Eksperyment z azjatycką chorobą Eksperyment : zgubiony bilet (46% - 88%)

22 Efekt kontekstu (framing biases) Eksperyment z azjatycką chorobą Wnioski W pewnym mieście wybucha epidemia. A. Eksperci proponują 2 programy; 1 program: jego wybór oznacza, że uratujemy dokładnie 200 osób 2 program: z prawdopodobieństwem 1/3 uda się uratować wszystkich, z prawdopodobieństwem 2/3 nikt nie zostanie uratowany. 72 % pytanych wybrało program 1 B. Eksperci proponują 2 programy; 1 program: jego wybór oznacza, że umrze dokładnie 400 osób 2 program: z prawdopodobieństwem 1/3 nikt nie umrze, a z prawdopodobieństwem 2/3 umrą wszystkie zarażone osoby. 78% wybrało program 2 Dlaczego wybory tak bardzo się różnią mimo, że programy w przykładzie A i B pociągają za sobą takie same skutki? Ludzie postrzegają rzeczy i problemy różnie w różnym kontekście. Ich decyzje mogą być różne w zależności od kontekstu, mimo że istota problemu nie ulega zmianie. Zaobserwowano, np., że ludzie podejmują decyzje niezgodne logicznie w zależności od tego, czy wybór prezentowany jest w kontekście zysku, czy straty.

23 Wykorzystanie efektu kontekstu Wybierz typ prenumeraty Economist.com 59 $ Roczna prenumerata, w tym dostęp online do wszystkich artykułów od roku 1997 Prenumerata wydania papierowego 125 $ Roczna prenumerata The Economist Prenumerata wydania papierowego i elektronicznego 125 $ Roczna prenumerata The Economist i dostęp online do wszystkich artykułów od roku 1997 A co wybierzesz z takiej oferty? Economist.com 59$ Roczna prenumerata, w tym dostęp online do wszystkich artykułów od roku 1997 Prenumerata wydania papierowego i elektronicznego 125 $ Roczna prenumerata The Economist i dostęp online do wszystkich artykułów od roku 1997

24 Nadmierna pewność siebie i eksperci Nadmierna pewność siebie i optymizm Eksperci i giełda Złudzenie rozumienia ex post Złudzenie umiejętności i trafności oparte na wykorzystaniu zaawansowanej wiedzy i silnej kulturze zawodowej Złudzenia ekspertów Badania ujawniają, że na efektywnych rynkach racjonalne wybory nie są lepsze od strzelania na oślep Ludzie potrafią z niezachwianą pewnością tkwić w najbardziej absurdalnym przekonaniu, jeżeli czują wsparcie społeczności podobnie myślących (D. Kahneman, Pułapki myślenia, s. 291). Osoby o większej wiedzy prognozują odrobinę lepiej, ale osoby o największej wiedzy są często najmniej miarodajne, bo osoba o dużej wiedzy nabiera silniejszego poczucia własnych umiejętności i staje się nierealistycznie pewna siebie (tamże, s. 294)

25 Iluzja pieniężna Eksperyment psychologów Iluzja EURO Założenia Anna I rok , nie ma inflacji Stopy inflacji w strefie euro II rok wzrost płacy o 2% (600$); Barbara I rok , 4% inflacja II rok: wzrost płacy o 5% (1500$) Pytania i odpowiedzi 1. Która osiągnęła wyższy status ekonomiczny? Anna 70 % 2. Która była bardziej zadowolona w II roku pracy? Barbara 60% 3. Która zmieni pracę? Anna 65 %

26 A. Rogut, G. Tchorek, Bank i Kredyt 2018, nr 12.

27 Przyczyny iluzji euro Ekonomiczne Psychologiczne Wzrost cen niektórych towarów najczęściej nabywanych żywności i energii Efekty zaokrąglania cen najbardziej widoczne w grupach towarów najczęściej nabywanych o niskich cenach jednostkowych Ceny w walucie narodowej długo są punktem odniesienia - efekt zakotwiczenia, w ocenie pomija się normalną inflację Chęć udowodnienia własnego stanowiska selektywna korekta błędów Wzrost cen silniej oddziałuje na naszą wyobraźnię i odczucia niż spadek Symulacja skutków zaokrągleń cen w Polsce w przypadku przyjęcia w Polsce euro: 4 scenariusze dla 101 poziomów konwersji między 3,00 a 4.00 zł za euro, Wynik symulacji: wzrost cen od 0,04 do 2,56

28 Co wybierzesz? Loterię, w której istnieje 80% szansa wygrania 4000 zł i 20% prawdopodobieństwo, że nie wygrasz nic? czy pewną sytuację, w której dostaniesz 3000zł? Loterię, w której istnieje 80% prawdopodobieństwo utraty 4000 zł i 20% szansa, że nic nie stracisz? czy pewną sytuację, w której na pewno stracisz 3000zł?

29 Stosunek do ryzyka złamanie zasady jednolitości Awersja do ryzyka. Skłonność do ryzyka Grupie ludzi biorących udział w eksperymencie proponowano wybór między loterią, w której była 80% szansa wygrania 4000 $ i sytuacją, w której ze 100% pewnością otrzymują 3000 $, 80% ludzi wybierało tę drugą opcję. Tymczasem zgodnie z teorią wartości oczekiwanej sytuacja pierwsza jest korzystniejsza. Wartość oczekiwana w przypadku loterii wynosi 3200 (4000 x 0,8 + 0 x 0,2), a w 2 sytuacji 3000 (3000 x 1,0). Na gruncie teorii wartości oczekiwanej racjonalnym wyborem jest zatem wybór loterii. Gdy grupa kontrolna miała wybierać między loterią, w której było 80% prawdopodobieństwo utraty 4000 $ i 20% szansa zachowania stanu posiadania, a sytuacją, w której była pewność utraty 3000 $, tylko 8% osób wybrało ten ostatni wariant. Wynik znów był niezgodny z teorią wartości oczekiwanej (w przypadku loterii -3200, w drugiej sytuacji -3000), ale w tym wypadku decyzje ogromnej większości cechowała skłonność do ryzyka.

30 Teoria perspektywy Preferencje są różne w zależności od tego, czy ludzie stoją wobec możliwości zysku, czy straty. Ważnym aspektem decyzji jest punkt odniesienia, którym jest wyjściowy stan posiadania Występuje silne przywiązanie do status quo; użyteczność odczuwana przez decydentów nie zależy od bezwzględnego poziomu posiadanego zasobu, lecz od jego zmian. Ludzie są bardziej wrażliwi na zmianę swego położenia aniżeli na bezwzględny poziom swego dobrobytu. Ich zadowolenie zależy nie tyle wielkości majątku, co od jego zmian. Dlatego dokonując wyborów rozważają raczej straty i zyski, a nie stany końcowe. Feng-Yang Kuo, Chiung-Wen Hsu, Rong-Fuh Day An exploratory study of cognitive effort involved in decision under Framing an application of the eyetracking technology

31 Psychologiczna podstawa obserwowanych zachowań i wyborów Prawdopodobnie najbardziej znaczącą i najbardziej znaną cechą mechanizmu ludzkiej przyjemności jest to, że ludzie są dużo bardziej wrażliwi na oddziaływanie negatywnych niż pozytywnych bodźców [ ] Tak mało rzeczy jest w stanie sprawić byśmy poczuli się lepiej, natomiast liczba zdarzeń, za sprawą których nasze samopoczucie może się pogorszyć, jest ogromna (A. Tversky, The Psychology of Risk, cyt. za P. Bernstein, Przeciw Bogom. Niezwykłe dzieje ryzyka, Wydawnictwo Kurhaus, Warszawa 2011, s. 386).

32 Hiperboliczne dyskontowanie i problem samokontroli Funkcja hiperboliczna a nie wykładnicza Zrobię to jutro Z perspektywy bliskiej przyszłości ludzie preferują małe wcześniejsze nagrody, ale odsunięcie w czasie nagród sprawia, że ludzie przedkładają większe, późniejsze korzyści nad wcześniejszymi mniejszymi.

33 Stopa dyskonta nie jest stała Wbrew koncepcji Samuelsona, według której stopa dyskonta jest stała, eksperymenty pokazują, że ludzie przywiązują większą wagę do bliższej przyszłości, nie doceniają przyszłych korzyści, innymi słowy, stopy dyskontowania spadają wraz z wydłużaniem horyzontu czasowego. R. Thaler zadawał w grupie kontrolnej pytanie, jaka kwota rekompensowałaby natychmiastowe otrzymanie kwoty 15$. Mediany odpowiedzi wskazywały, że średnie stopy dyskonta dla okresu miesięcznego wynosiły 345 %, dla roku 120 %, a dla 10 lat 19 %. Eksperymenty pokazywały także, że małe kwoty dyskontowane są według wyższych stóp niż kwoty duże. Preferencje czasowe nie są spójne, ludzie przywiązują najwyższą wagę do najbliższej przyszłości i zmieniają swoje wcześniejsze plany. Liczne badania z udziałem dzieci i dorosłych, a także zwierząt potwierdzają zjawisko preferowania szybkich nagród i niedoceniania przyszłości, co świadczyć może o jego uniwersalności. Dzień zerwania ze szkodliwymi nawykami może nigdy nie nadejść, ponieważ natychmiastowa przyjemność związana z jedzeniem, czy paleniem przewyższa przyszłe korzyści zdrowotne związane z przejściem na zdrowy styl życia.

34 Alternatywne podejście w psychologii i EB - Gerd Gigerenzer i Vernon Smith G.G.: - szkoła Kahnemana przyczyniła się do zasadniczo błędnego postrzegania ludzkiego rozumowania i sposobu podejmowania decyzji. Heurystyki są skutecznymi metodami rozwiązywania problemów, które człowiek napotyka w złożonym środowisku przyrodniczym i społecznym. Nie jest prawdą, że heurystyki zawsze prowadzą do gorszych rozwiązań, Heurystyk używamy nie tylko z powodu naszych ograniczonych zdolności poznawczych. W realnym świecie wykorzystanie mniejszej ilości informacji, zastosowanie mniej obliczeń i oszczędzanie czasu może przynosić korzyści, - dlatego heurystyki pozwalają często na szybkie i oszczędne podejmowanie decyzji.

35 Dwa typy racjonalności Racjonalność konstruktywistyczna Racjonalność ekologiczna Cecha ludzkiego myślenia wynikająca tylko z posiadania rozumu, związana z modułem II mózgu. Człowiek jest racjonalny, gdy świadomie stosuje naukowe reguły, algorytmy, wewnętrznie spójne teorie, podejmuje decyzje, które są wewnętrznie spójne i spójne w czasie. Racjonalność rodzi się także spontanicznie, jest wynikiem nie tyle świadomego i planującego rozumu, co żywiołowych procesów adaptacji do środowiska. Intuicja nie koniecznie prowadzi nas na manowce. Ten typ racjonalności określany jest mianem racjonalności krytycznej (Hayek), racjonalności ograniczonej (Herbert Simon), adaptacyjnej (Gigerenzer), bądź ekologicznej (Vernon Smith). Prawda jest odkrywana w formie inteligencji zawartej w regułach i tradycji, które ukształtowane zostały w trudny do wyjaśnienia sposób w historycznym procesie ludzkich interakcji. Jest to antyteza antropocentrycznego przekonania, że jeżeli obserwowany mechanizm pełni ważną rolę, to ktoś w nieokreślonej przeszłości musiał z rozmysłem użyć rozumu, aby stworzyć go w określonym celu (V. Smith)

36 Libertariański paternalizm Argumenty za Argumenty przeciw Jeżeli ludzie tak często są zbyt pewni siebie, krótkowzroczni, nie doceniają przyszłości, nie potrafią trafnie rozpoznać sytuacji, to mogą to być argumenty wzmacniające teorię błędów rynku i postulat interwencjonizmu państwowego Gdy wchodzimy do organizacji funkcjonujących w ramach gospodarki rynkowej, takich jak restauracja,, sklep, bank, szpital, gdy wybieramy produkty i usługi, zawsze robimy to w ramach określonej (narzucanej nam) architektury wyboru. Państwo może zatem też tworzyć warunki wyboru. skrzywienia poznawcze i błędy dotyczą także twórców regulacji, a ich błędy powodują znacznie gorsze skutki z uwagi na szeroki obszar oddziaływania ich regulacyjnej działalności. Kryzysy o niewielkim natężeniu mogą chronić nas przed wielkimi załamaniami koniunktury libertariański paternalizm ogranicza autonomię jednostki, a sam termin jest oksymoronem.

37 Jak sterować indywidualnymi wyborami? Libertariański paternalizm (oksymoron?) Zasada generalna Behawioralne ułomności rynku uzasadniają paternalizm. Ale z powodu ryzyka błędów rządu, najlepiej jest zwykle stosować najłagodniejsze i zachowujące jak największe możliwości wyboru formy interwencji, takie jak kuksańce Pierwsze prawo behawioralnie inspirowanej regulacji: wobec behawioralnych ułomności rynku, najlepszymi formami interwencji jest ujawnianie informacji, ostrzeganie, reguły oparte na skłonności do zaniechania działania (default rule) i inne rodzaje subtelnego wskazywania kierunków działania (Sunstein 2012). Składki na ubezpieczenia zdrowotne uzależniać od stylu życia Nie prosić o deklaracje przystąpienia do systemu ubezpieczeniowego, ale o deklarację rezygnacji. Nie prosić o zgodę na wykorzystanie narządów do transplantacji, lecz o deklarację niezgody. Wprowadzać zachęty w postaci odroczenia pierwszej raty albo zwolnienia podatkowe dla przystępujących do systemu dobrowolnych ubezpieczeń.

38 Ekonomia behawioralna wobec kryzysu Przyczyny kryzysu Finansyzacja, inżynieria finansowa, spekulacja i lewarowanie System pieniądza symbolicznego i błędna polityka pieniężna Oddzielenie własności od zarządzania, zmiany praw własności umów, przestępczość białych kołnierzyków Nierównowagi budżetowe Neoliberalna polityka Głębokie zmiany struktury gospodarki światowej Globalizacja Wzrost nierówności dochodowych Koncepcje EB Zwierzęce instynkty: ułomności ludzkiej natury czy ułomności systemu. Behawioralne finanse Hiperboliczne dyskontowanie a keynesowska ekonomia

39 Krytyka założenia racjonalności i hipotezy efektywności rynków ostatni kryzys został w sprytny sposób opisany przez George W. Busha: Wall Street się upiła.. Ale jak doszło do tego, że Wall Street faktycznie wpadła w zamroczenie, dlaczego państwo ustanowiło takie warunki, w których było to możliwe,...jaką role odegrała w tym ekonomia??? Jest to skutek stopniowej kastracji Ogólnej teorii Keynesa, który to proces rozpoczął się wkrótce po jej wydaniu, a następnie przyspieszył w latach 60. i 70. (Akerlof, Shiller 2010, s. 12). Przekonanie, że rynki finansowe są w stanie poprawnie wycenić wszystko i wszędzie właśnie zostało zweryfikowane negatywnie po raz drugi w ciągu ostatniego stulecia (ze wstępu Rafała Antczaka, j.w. s.7)

40 Wnioski Rozwój EB potwierdza potrzebę badań interdyscyplinarnych EB wzbogaca badania ekonomiczne, uzupełnia podejście neoklasyczne i instytucjonalne, ale nie stanowi ich alternatywy. Ekonomia nie powinna być monolityczna, wielość podejść metodologicznych i wymiana doświadczeń między zwolennikami różnych metod jest podstawą dobrej ekonomii. Analiza procesów poznawczych i decyzji ludzi ujawnia problem złożoności ludzkiej inteligencji i trudność samokontroli, a także podważa przekonanie, że jednostka działa zgodnie z interesem osobistym. Czy jednak z tego wynika, że ktoś ma jednostkę zastępować w podejmowaniu decyzji?

41 Jak może zmieniać się ekonomia: od psychologii ekonomicznej do neuroekonomii

42 Informacja o źródłach: Rozwinięcie problemów podjętych w prezentacji w artykule: J. Godłów-Legiędź, Ekonomia behawioralna; od koncepcji racjonalności do wizji ustroju ekonomicznego, Ekonomia. Economics, 2013, nr 4 (25). Legiedz_Ekonomia_behawioralna_od_koncepcji_racjonalnosci.pdf Główne pozycje źródłowe nieujawnione w prezentacji: Altman M., The Nobel Prize in behavioral and experimental economics: A contextual and critical appraisal of the contributions of Daniel Kahneman and Vernon Smith, Review of Political Economy 2004, no. 1 Kruglański A., G. Gigerenzer, Intuitive and Deliberate Judgments Are Based on Common Principles, Psychological Review 2011, nr 1. Osińska J., Ochrona konsumentów w procesie wprowadzania euro, Euroopracowania, 2011, nr 5. Smith V., Racjonalność w ekonomii, Wolters Kluwer, Warszawa Zaleśkiewicz T., Psychologia ekonomiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.