Ocena wpływu protokołu płukania kanałów korzeniowych na szczelność wypełnień z gutaperki z dwoma uszczelniaczami MTA Fillapex i 2Seal

Transkrypt

1 Ocena wpływu protokołu płukania kanałów korzeniowych na szczelność wypełnień z gutaperki z dwoma uszczelniaczami MTA Fillapex i 2Seal Badanie in vitro Łukasz Suchodolski 1, 2, Wojciech Wilkoński 1, 3, Lidia Jamróz Wilkońska 1, 3, Sławomir Gabryś 1,4, Jerzy Krupiński 5, Janusz Opiła 5 Evaluation of influence of protocol for irrigating root canals on sealing ability of guttapercha filling using two sealers MTA Fillapex and 2Seal. In vitro study Praca recenzowana 1 Dział Badawczy Polskiego Towarzystwa Endodontycznego Kierownik: dr n. med. Wojciech Wilkoński 2 Prywatny Gabinet Stomatologiczny w Łodzi 3 Prywatny Gabinet Stomatologiczny w Wadowicach, 4 Prywatny Gabinet Stomatologiczny w Krakowie 5 Emerytowany profesor Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach 6 Katedra Informatyki Stosowanej Wydziału Zarządzania AGH, Akademia Górniczo Hutnicza w Krakowie Kierownik: prof. dr hab. inż. Jan Tadeusz Duda Streszczenie Celem pracy była ocena wpływu dwóch różnych protokołów płukania kanałów korzeniowych na szczelność wierzchołkową wypełnień z gutaperki z dwoma uszczelniaczami: MTA Fillapex (Angelus, Brazylia) oraz 2Seal (VDW, Niemcy). W badaniu wykorzystano 80 korzeni usuniętych zębów ludzkich. Kanały korzeniowe opracowano systemem rotacyjnym MTwo (VDW) do rozmiaru 40/04 wg ISO (techniką crown down ) z zastosowaniem lubrykantu FileCare (VDW). Po każdym użyciu narzędzi kanały korzeniowe płukano 5,25% roztworem podchlorynu sodu. Po opracowaniu mechanicznym zęby podzielono na dwie równe grupy. Kanały płukano, stosując dwa protokoły płukania. W grupie 1. irygację kończono użyciem 2% chlorheksydyny, w grupie 2. alkoholu izopropylowego. W obrębie każdej grupy wydzielono dwie równe podgrupy: A i B. W podgrupach A zastosowano uszczelniacz MTA Fillapex, a w podgrupach B 2Seal. Kanały korzeniowe wypełniono metodą pionowej kondensacji termicznej gutaperki. Badanie oparto na metodzie biernej penetracji błękitu metylenowego. Dane poddano analizie statystycznej testami U Manna Whitneya oraz t Studenta. Największą szczelność uzyskano w podgrupie 1B (chlorheksydyna, 2Seal), a najmniejszą w podgrupie 2A (alkohol izopropylowy, MTA Fillapex). W podgrupie 1A uzyskano wartości zbliżone do wartości podgrupy 1B. Summary The aim of the study was to evaluate the influence of two different protocols for irrigating root canals on the apical sealing ability of filling of guttapercha using two sealers: MTA Fillapex (Angelus, Brazil) and 2Seal (VDW, Germany). In the study 80 roots of extracted human teeth were used. The root canals were instrumented using the rotatory system MTwo (VDW) to size 40/04 ISO ( crown down technique) with use of FileCare (VDW) lubricant. After each use of the instruments the root canals were irrigated with a 5.25% solution of sodium hypochlorite. After mechanical instrumentation, the teeth were divided into two even groups. Canals were irrigated using two irrigation protocols. In group 1 irrigation was finished using 2% chlorhexidine; in group 2 isopropyl alcohol The root canals were filled using the vertical condensation method with thermoplastizied guttapercha. The study was based on the method of passive penetration of methylene blue. The results were subjected to statistical analysis using the U Mann Whitney test and Student t test. The greatest sealing ability was achieved in subgroup 1B (chlorhexidine, 2Seal), and the least in subgroup 2A (alcohol, MTA Fillapex). In subgroup 1A a value close to that in subgroup 1B was obtained. Hasła indeksowe: chlorheksydyna, uszczelniacz, żywice epoksydowe, MTA, szczelność Key words: chlorhexidine, sealer, epoxy resins, MTA, sealing ability Magazyn Stomatologiczny nr 7-8/2011/ONLINE 149

2 Standardem nowoczesnej endodoncji jest całkowite chemo mechaniczne opracowanie systemu kanałów korzeniowych, ich szczelne wypełnienie oraz odbudowa zrębu zęba zapobiegająca powtórnej infekcji wypełnionego kanału. Szybki rozwój endodoncji w ostatnim ćwierćwieczu sprawia, że istnieje tendencja do doskonalenia metod i materiałów do wypełniania kanałów korzeniowych. Od wielu lat najpopularniejszymi materiałami do wypełniania kanałów są ćwieki gutaperkowe lub uplastyczniona gutaperka. Ćwieki gutaperkowe, mimo licznych zalet, mają również wadę nie wykazują adhezji do ścian kanału korzeniowego. Z tego powodu do ostatecznego wypełnienia kanału jest konieczne użycie, oprócz gutaperki, także uszczelniacza (1). Stosowanie uszczelniacza ma nie tylko na celu adhezyjne połączenie z zębiną kanałową, ale także wypełnienie przestrzeni między pojedynczymi ćwiekami gutaperkowymi i nieregularności kanału oraz łatwiejsze wprowadzanie ćwieków dzięki zwiększeniu ich poślizgu. Inną korzyścią wynikającą ze stosowania uszczelniacza jest możliwość wypełnienia kanałów bocznych oraz delty korzeniowej (1). Powszechnie uznawanym standardem jest stosowanie uszczelniaczy epoksydowych typu AH Plus (Dentsply, Niemcy) lub 2Seal (VDW, Niemcy) (2). Ewolucja materiałów do wypełnień doprowadziła jednak do wprowadzenia na rynek nowych uszczelniaczy, odznaczających się większą hydrofilnością od uszczelniaczy epoksydowych. Jednym z takich nowych uszczelniaczy jest MTA Fillapex (Angelus, Brazylia), który jest kombinacją żywic naturalnych, salicylowych, nanokrzemionki, oraz MTA. Preparat MTA (ang. Mineral Trioxide Aggregate) został wprowadzony do użytku przez Torabinejada. Jest to oczyszczony i zmodyfikowany cement portlandzki (3). Materiał MTA ma zdolność do wiązania w warunkach zawilgocenia, znajduje zatem zastosowanie między innymi do apeksyfikacji, zamykania perforacji, pokrycia bezpośredniego miazgi oraz do wypełnienia wstecznego w trakcie resekcji wierzchołka korzenia (3, 4). Z czasem zaczęto modyfikować MTA, aby go stosować jako uszczelniacz. MTA Fillapex jako nowy uszczelniacz nie został jeszcze w pełni zbadany. Wątpliwości budzi jego zdolność do wiązania się z zębiną, która jest zmodyfikowana w wyniku płukania podczas leczenia endodontycznego. W trakcie płukania kanałów korzeniowych zachodzą zmiany w składzie i budowie zębiny kanałowej. Stosowanie środków chelatujących do usunięcia części nieorganicznej warstwy mazistej wiąże się z demineralizacją zębiny. Dochodzi wówczas do obnażenia cienkiej warstwy macierzy kolagenowej, której uszczelniacze epoksydowe nie są w stanie w pełni zhybrydyzować (5, 6, 7). Rozpuszczenie kolagenu jest konieczne, aby nie doszło do powstawania nanoprzecieku (5, 7). Po usunięciu warstwy mazistej i lizie macierzy kolagenowej można stosować alkohole w celu łatwiejszego osuszenia kanału bądź chlorheksydynę (po uprzedniej redukcji podchlorynu), by uzyskać przedłużone działanie bakteriostatyczne. Te dwie koncepcje płukania wzbudzają jednak wątpliwości, gdyż do tej pory nie uzyskano wyników potwierdzających pozytywny wpływ stosowania alkoholi na szczelność wypełnienia (8). Natomiast chlorheksydyna jest potencjalnym czynnikiem poprawiającym adhezję i szczelność materiałów. Z drugiej strony, hydrofobowe uszczelniacze epoksydowe teoretycznie powinny umożliwić uzyskanie lepszej szczelności w bardzo suchych warunkach (po zastosowaniu alkoholi), a hydrofilny MTA Fillapex po użyciu chlorheksydyny. n Cel pracy Celem pracy była ocena wpływu dwóch protokołów płukania kanałów korzeniowych na szczelność wypełnień z gutaperki w połączeniu z dwoma uszczelniaczami MTA Fillapex (Angelus, Brazylia), 2Seal (VDW, Niemcy). n Materiał i metody Do badania użyto 86 korzeni usuniętych zębów ludzkich, które po usunięciu trzymano w 1% roztworze chloraminy. Zęby oczyszczono, po czym odcięto korony na poziomie połączenia szkliwno cementowego. Długość roboczą ustalono za pomocą pilników typu C o rozmiarze 06 wg ISO (VDW), przez cofnięcie narzędzia o 0,5 mm od otworu anatomicznego. Następnie kanały poszerzono wstępnie pilnikami C o rozmiarach wg ISO. Część koronową kanałów opracowano wiertłami typu Gates Glidden o rozmiarach 4, 3 oraz 2. Kanały korzeniowe opracowano systemem rotacyjnym MTwo (VDW) do rozmiaru 40/04 wg ISO metodą crown down w następującej kolejności: 25/06 na ½ długości roboczej, 20/06 na ⅔ długości roboczej, 15/.05, 20/06, 25/06, 30/.05, 150 Magazyn Stomatologiczny nr 7-8/2011/ONLINE

3 35/.04, 40/.04 na pełną długość roboczą. Każde narzędzie pokryto cienką warstwą lubrykantu (File Care, VDW), a między używaniem kolejnych narzędzi kanały korzeniowe płukano 5,25% podchlorynem sodu. Po opracowaniu mechanicznym kanałów, zęby podzielono na dwie równe grupy (po 40 zębów) oraz dwie grupy kontrolne: pozytywną i negatywną (po trzy zęby). Kanały korzeniowe z grupy 1 płukano według następującego protokołu: (2 ml, 2 min), (5 ml, 5 min), (0,5 ml, 10 s), woda destylowana (2 ml, 1 min), 2% chlorheksydyna (4 ml, 2 min). Protokół płukania kanałów korzeniowych z grupy 2 był następujący: (2 ml, 2 min), (5 ml, 5 min), woda destylowana (2 ml, 1 min), alkohol izopropylowy (4 ml, 2 min). TABELA I. Podział na grupy i podgrupy Grupy Protokół płukania ostatecznego Podgrupy Uszczelniacz 1A MTA Fillapex 1 2% CHX (n = 40) 1B 2Seal 2A MTA Fillapex 2 Alkohol izopropylowy (n = 40) 2B 2Seal Po płukaniu w obrębie obu grup wydzielono po dwie równe podgrupy A i B. W podgrupach 1A i 2A zastosowano uszczelniacz MTA Fillapex, a w podgrupach 1B i 2B uszczelniacz 2Seal (tab. I). Kanały korzeniowe osuszono sztyftami papierowymi, a następnie niezwłocznie wypełniono gutaperką metodą pionowej kondensacji termicznej, stosując urządzenie E&Q Wireless (Meta, Korea Płd.). Ćwieki gutaperkowe skalibrowano i dopasowano, a potem na ich część wierzchołkową naniesiono niewielką ilość uszczelniaczy i wprowadzono do kanałów, wykonując ruchy posuwisto zwrotne. Pluggerem (pen z zestawu E&Q Wireless) rozgrzanym do 200 C zmiękczono i odcięto gutaperkę około 4 mm od długości roboczej, po czym wierzchołkowo skondensowano pluggerem ręcznym typu Machtou, rozmiar 1 (VDW). Następnie kanały dopełniono, wstrzykując pistoletem (gun z zestawu E&Q Wireless) małe porcje gutaperki, które kondensowano pluggerami typu Machtou (rozmiar 1 4). Kanały korzeniowe w grupie kontrolnej pozytywnej pozostawiono bez materiału wypełniającego, natomiast kanały w grupie negatywnej zamknięto za pomocą systemu łączącego G Bond oraz kompozytu Gradia Direct (GC, Japonia). Wypełnione kanały korzeniowe pozostawiono na 72 godziny w środowisku wilgotnym w temperaturze 37 C. W kolejnym etapie odcięto odcinki długości 1 mm od wierzchołków anatomicznych korzeni za pomocą separatora z obustronnym nasypem z chłodzeniem wodno powietrznym. Na korzenie, z wyjątkiem marginesu wokół wypełnień kanałów, naniesiono dwie warstwy lakieru szybkoschnącego. Korzenie z grupy kontrolnej negatywnej pokryto w całości lakierem. Po pomalowaniu próbki umieszczono w 2% wodnym roztworze błękitu metylenowego. Po tygodniu próbki wyjęto z roztworu, dokładnie opłukano bieżącą wodą i usunięto lakier (ryc. 1 a, b) Korzenie nacięto separatorem wzdłuż osi długiej i rozłupano dłutkiem. Materiał wypełniający kanały usunięto zgłębnikiem (ryc. 2 a, b, c, d). Uzyskane dwie części korzeni poddano analizie głębokości przecieku wierzchołkowego z zastosowaniem mikroskopu Zeiss OPMI Pico oraz linijki mikrometrycznej typu IP67. Wyniki pomiaru zapisano w bazie danych i poddano analizie statystycznej testami U Manna Whitneya oraz t Studenta (przy założeniu normalności próby, potwierdzonej testem Shapiro Wilka). n Wyniki W grupie kontrolnej negatywnej nie zaobserwowano żadnego przecieku barwnika. W kanałach korzeniowych z grupy kontrolnej pozy- Magazyn Stomatologiczny nr 7-8/2011/ONLINE 151

4 a Ryc. 1. Widoczny przeciek barwnika w zębie: a) z podgrupy 2A, b) z podgrupy 2B. b tywnej przeciek barwnika wystąpił na pełnej długości kanałów. Najmniejszy przeciek stwierdzono w podgrupie 1B (ostateczne płukanie chlorheksydyną, uszczelniacz 2Seal). W tej podgrupie średnia wartość przecieku wyniosła 0,955 mm, mediana 0,795 mm, a odchylenie standardowe 0,47. Porównywalne wyniki uzyskano w podgrupie 1A (ostateczne płukanie chlorheksydyną, uszczelniacz MTA Fillapex), w której odnotowano średnią wartość przecieku równą 1,206 mm, medianę 1,190 mm i odchylenie standardowe 0,43. Niewiele większe wartości przecieku zaobserwowano w podgrupie 2B (ostateczne płukanie alkoholem izopropylowym, uszczelniacz 2Seal). Średnia przecieku wyniosła 1,413 mm, mediana 1,300 mm, a odchylenie standardowe 1,3. Największy przeciek wystąpił w podgrupie 2A (ostateczne płukanie alkoholem izopropylowym, uszczelniacz MTA Fillapex). Średnia wartość przecieku wyniosła 1,775 mm, mediana 1,705 mm, a odchylenie standardowe 0,51. Różnice, między podgrupą 2A (ostateczne płukanie alkoholem izopropylowym, uszczelniacz MTA Fillapex) a pozostałymi podgrupami były istotne statystycznie (p = 0,0 oraz p = 0,049). Różnice między podgrupą 2B (ostateczne płukanie alkoholem izopropylowym, uszczelniacz 2Seal) a podgrupą 1B (ostateczne płukanie chlorheksydyną, uszczelniacz 2Seal) były istotne statystycznie (p = 0,018). Nie stwierdzono znamiennych statystycznie różnic między podgrupami 2A i 2B oraz 1A i 1B (odpowiednio: p = 0,06; p = 0,09). Uzyskane wyniki zebrano w tabeli II i na rycinie 3. n Dyskusja W badaniu zastosowano metodę biernej penetracji barwnika, która została wykorzystana po raz pierwszy przez Grossmana w 1939 roku. Z licznych badań wynika, że metoda biernej penetracji barwnika pozwala na otrzymanie wyników porównywalnych z metodą filtracji płynu, technikami radioizotopowymi oraz metodą penetracji bakterii (2,9, 10). Błękit metylenowy ma bardzo niską masę cząsteczkową (mniejszą od masy cząsteczkowej toksyn bakteryjnych), co sprawia, że badanie metodą penetracji barwnika jest dokładniejsze od pozostałych metod (10, 11). Z badań Kersten i wsp. wynika, iż cząsteczka błękitu metylenowego wnika w szczeliny między wypełnieniem kanału korzeniowego a jego ścianą tak samo jak kwas masłowy będący metabolitem bakterii (10, 12, 13). Jednym z czynników wpływających na przeciek jest obecność lub brak warstwy mazistej na powierzchni kanału. Część badaczy uważa, że warstwa mazista pozostawiona na ścianach kanału zwiększa przeciek bakteryjny. Clark Holke i wsp. w swoich badaniach nie zaobserwowali przecieku w grupie z usuniętą warstwą mazistą, natomiast przeciek występował w 60% próbek z pozostawioną warstwą mazistą (14). Odmiennego zdania są Shemesh i wsp. (15). Z ich badań wynika, że pozostawienie warstwy mazistej nie wpływa na przeciek w przywierzchołkowych 4 mm wypełnienia uzyskanego za pomocą gutaperki i AH 26. Przeciek w tym wypadku badano metodą filtracji płynu i penetracji glukozy. Podobne wyniki uzyskali Saunders i wsp., którzy nie stwierdzili różnic w szczelności wypełniania nawet po 4 miesięcznej biernej penetracji barwnika (16). Różnice wyników między poszczególnymi badaniami mogą być związane z zastosowa- 152 Magazyn Stomatologiczny nr 7-8/2011/ONLINE

5 a b c Ryc. 2. Przekrój korzenia zęba po usunięciu materiału wypełniającego w zębie: a) z podgrupy 1A, b) z podgrupy 1B; c) z podgrupy 2A; d) z podgrupy 2B. d niem różnych metod badania, różnicami dotyczącymi użycia uszczelniaczy i metod wypełniania kanałów oraz wykorzystania różnych metod laboratoryjnych służących do oceny przecieku (10, 17). Ostatnie badania Paqué i wsp. sugerują, iż za penetrację barwnika jest bardziej odpowiedzialna warstwa sklerotycznej zębiny kanalikowej niż warstwa mazista (18). Z kolei Cergneux i wsp. stwierdzili, że usunięcie warstwy mazistej zwiększa penetrację barwnika (19). Prawdopodobnie jest to związane z wystąpieniem nanoprzecieku, który jest spowodowany niepełną hybrydyzacją obnażonego kolagenu przez uszczelniacze (5, 7). Powstaje w ten sposób przestrzeń między uszczelniaczem a zmineralizowaną zębiną, która jest wypełniona białkową siecią włókien. Włókna kolagenowe mogą się zapadać lub ulegać degradacji mechanicznej i enzymatycznej (8). Zastosowanie podchlorynu po usunięciu warstwy mazistej pociąga za sobą rozkład lityczny obnażonego kolagenu oraz eliminację potencjalnych patogenów w kanalikach zębinowych (5, 8). W niniejszym badaniu zastosowano dwa protokoły płukania, które polegają na usunięciu warstwy mazistej, następnie lizie kolagenu i białek, a na koniec użyciu odmiennych rodzajów suszenia. Jeden z nich kończono płukaniem 2% chlorheksydyną. Ze względu na reaktywność chlorheksydyny z podchlorynem zastosowano redukcję podchlorynu przez szybkie przepłukanie kwasem cytrynowym. Kwas Magazyn Stomatologiczny nr 7-8/2011/ONLINE 153

6 TABELA II. Wartości przecieku barwnika w części wierzchołkowej dla każdej grupy Średnia wartość Średnia wartość Odchylenie Wartość minimalna Podgrupy przecieku barwnika (mediana) przecieku standardowe przecieku [mm] [mm] [mm] Wartość maksymalna przecieku [mm] 1A 1,206 1,19 0,43 0,38 2,09 1B 0,955 0,795 0,47 0,33 1,91 2A 1,775 1,705 0,51 0,96 2,9 2B 1,413 1,3 0,68 0,46 2,73 Ryc. 3. Wykres przedstawiający średnie wartości przecieku wierzchołkowego dla badanych podgrup. został od razu wypłukany dużą ilością wody, aby nie doszło do niepożądanej demineralizacji zębiny. Dzięki temu nie wytwarza się toksyczny precypitat w kanale korzeniowym. Drugi protokół płukania, zakończony użyciem alkoholu izopropylowego, teoretycznie umożliwia lepsze wysuszenie kanałów. W obu protokołach płukania dwukrotnie stosowano środek chelatujący, naprzemiennie z podchlorynem sodu. Sumaryczny czas działania środka chelatującego wyniósł dwie minuty, co jest zgodne z zaleceniami Tay i wsp. (5, 6). Płukanie naprzemienne z podchlorynem sodu miało na celu rozpuszczenie obnażonego kolagenu i poprawę penetracji. Uzasadnieniem takiego postępowania są prace Paque i wsp. oraz Tay i wsp., którzy wysnuli tę hipotezę (5, 6, 7, 18). Wyniki niniejszego eksperymentu pozwalają stwierdzić, iż protokół płukania zakończony użyciem alkoholu izopropylowego miał negatywny wpływ na szczelność obu badanych uszczelniaczy, co było znamienne statystycznie. Zgodnie z przypuszczeniami, końcowe płukanie alkoholem pogorszyło szczelność hydrofilnego uszczelniacza na bazie MTA (MTA Fillapex). Producent w ulotce zaleca pozostawienie lekko wilgotnej zębiny przed wypełnianiem z uszczelniaczem MTA Fillapex, gdyż resztkowa wilgoć jest konieczna do optymalnego wiązania uszczelniacza. Niniejsze badanie potwierdza te zalecenia producenta. Pogorszenie szczelności hydrofobowego uszczelniacza 2Seal po zastosowaniu alkoholu było sprzeczne z hipotezą zerową i spodziewanymi wynikami. Prawdopodobnie chlorheksydyna korzystnie wpływa na szczelność uszczelniaczy epoksydowych. Poprawę szczelności AH Plus po ostatecznym płukaniu chlorheksydyną stwierdzono również w innych badaniach własnych, nawet w przypadku pozostawienia obnażonego kolagenu (12, 13). Ze względu na rozbudowaną morfologię systemu endodontycznego występują ograniczenia logistyczne w dystrybucji płynów w kanale korzeniowym. Zachodzi podejrzenie niepełnego usunięcia warstwy mazistej oraz prawdopodobieństwo niepełnej lizy kolagenu i białek. Dlatego istnieją korzyści ze stosowania chlorheksydyny na końcu płukania. Jako substancja powierzchniowo czynna chlorheksydyna umożliwia poprawę szczelności materiałów (8, 13). Pozostając w kanalikach zębinowych, działa grzybo i bakteriostatycznie do 21 tygodni (8). Stosowanie chlorheksydyny prowadzi zatem do poprawy szczelności, a jej aktywność bakteriostatyczna pozostaje skuteczna jeszcze po wypełnieniu kanału. 154 Magazyn Stomatologiczny nr 7-8/2011/ONLINE

7 n Wnioski 1. Największą szczelność uzyskano, stosując protokół płukania zakończony 2% chlorheksydyną i wypełniając kanały gutaperką z uszczelniaczem epoksydowym 2Seal (p = 0,088). 2. Najmniejszą szczelność uzyskano w kanałach płukanych ostatecznie alkoholem izopropylowym i wypełnionych gutaperką z uszczelniaczem MTA Fillapex (p = 0,049). 3. Zastosowanie alkoholu izopropylowego na koniec płukania pogorszyło szczelność obu badanych uszczelniaczy (p = 0,018). 4. Z klinicznego punktu widzenia najlepsze efekty można uzyskać, stosując opisany protokół płukania zakończony 2% chlorheksydyną oraz używając uszczelniaczy 2Seal lub MTA Fillapex. n Piśmiennictwo 1. Bhambhani S.M., Sprechman K.: Microleakage comparison of Thermafil versus vertical condensation using two different sealers. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol., 1994, 78, 1, DeGee A.J., Wu M.K., Wesselink P.R.: Sealing properties of Ketac Endo glass ionomer cement and AH26 root canal sealers. J Endod., 1994, 27, 5, Parirokh M., Torabinejad M.: Mineral Trioxide Aggregate: a comprehensive literature review Part I: chemical, physical, and antibacterial properties. J. Endod., 2010, 36, 1, Torabinejad M., Parirokh M.: Mineral Trioxide Aggregate: a comprehensive literature review part II: leakage and biocompatibility investigations. J. Endod., 2010, 36, 2, Tay F.R., Gutmann J.L., Pashley D.H.: Microporous, demineralized collagen matrices in intact radicular dentin created by commonly used calcium depleting endodontic irrigants. J. Endod., 2007, 33, 9, Tay F.R. i wsp.: Ultrastructure of smear layer covered intraradicular dentin after irrigation with BioPure MTAD. J. Endod., 2006, 32, 3, Tay F.R. i wsp.: Ultrastructure of intraradicular dentin after irrigation with BioPure MTAD. II. The consequence of obturation with an epoxy resin based sealer. J. Endod., 2006, 32, 5, Wilkoński W., Krupiński J., Jamróz Wilkońska L.: Współczesne poglądy na temat opracowania chemicznego kanałów korzeniowych. Por. Stomatol., 2011, XI, 2, 109, Barthel C.R.: Bacterial leakage versus dye leakage in obturated root canals. Int. Endod. J., 1999, 32, 5, Kierklo A.: Przegląd metod oceny mikroprzecieku w wypełnionych kanałach korzeniowych na podstawie piśmiennictwa. Dental Forum 2008, 2, 36, Brandão C.G., de Moraes I.G., Bramante C.M.: Apical sealing ability of ionomeric endodontic sealers. Rev FOB. 2001, 9, Wilkoński W., Krupiński J., Jamróz Wilkońska L.: Analiza porównawcza przecieku wierzchołkowego wypełnień kanałów korzeniowych w zależności od protokołu płukania badanie in vitro. Mag. Stomatol., 2011, XXI, 6, Wilkoński W., Krupiński J., Jamróz Wilkońska L.: Wpływ sposobu płukania kanałów korzeniowych na szczelność koronową wypełnień kanałów badanie in vitro. Mag. Stomatol., 2011, XXI, w druku. 14. Clark Holke D. i wsp.: Bacterial penetration through canals of endodontically treated teeth in the presence or absence of the smear layer. J. Dent., 2003, 31, 4, Shemesh H., Wu M.K., Wesselink P.R.: Leakage along apical root fillings with and without smear layer using two different leakage models: a two month longitudinal ex vivo study. Int. Endod. J., 2006, 39, 12, Saunders W.P., Saunders E.M.: Coronal leakage as a cause of failure in root canal therapy: a review. Endod. Dent. Traumatol., 1994, 10, 3, Şen B.H., Wesselink P.R., Tűkűn M.: The smear layer: a phenomenon in root canal therapy. Int.. Endod. J., 1995, 28, 3, Paque F. i wsp.: Tubular sclerosis rather than the smear layer impedes dye penetration into the dentine of endodontically instrumented root canals. Int. Endod. J., 2006, 39, 1, Cergneux M. i wsp.: The influence of the smear layer on the sealing ability of canal obturation. Int. Endod. J., 1987, 20, 5, Magazyn Stomatologiczny nr 7-8/2011/ONLINE 155