Standardowe środki płuczące polecane w leczeniu endodontycznym przegląd piśmiennictwa

Transkrypt

1 PRACE POGLĄDOWE Dent. Med. Probl. 2008, 45, 4, ISSN X Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Stomatological Association PIOTR WUJEC, HALINA PAWLICKA Standardowe środki płuczące polecane w leczeniu endodontycznym przegląd piśmiennictwa Conventional Irrigants Recommended in Root Canal Treatment Review of Literature Zakład Endodoncji Katedry Stomatologii Zachowawczej, Endodoncji i Periodontologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Streszczenie Etiologię chorób miazgi i tkanek okołowierzchołkowych, jak również główną przyczynę niepowodzenia w lecze niu kanałów korzeni zębów, jest mieszana flora bakteryjna. Na wszystkich etapach podstawowym celem leczenia endodontycznego jest eliminacja mikroorganizmów z systemu kanałowego. Podczas mechanicznego opracowania około 40% powierzchni ścian kanałów pozostaje nietknięta przez narzędzie endodontyczne. Dlatego nieodłączną czynnością towarzyszącą opracowywaniu jest płukanie jamy zęba. Zadaniem płynów jest usunięcie z jamy zęba resztek organicznych i nieorganicznych, eliminacja mikroorganizmów, a także osuszenie kanału przed ostatecznym ich wypełnieniem. Praca zawiera przegląd piśmiennictwa dotyczącego standardowych środków płuczących. Płyny podzielono w zależności od zadania, jakie mają do spełnienia w kanale podczas leczenia endodontycznego. Auto rzy opisali właściwości przeciwbakteryjne podchlorynu sodu, chlorheksydyny, chelatujące właściwości wersenia nu sodu (EDTA) oraz kwasu cytrynowego oraz osuszające właściwości alkoholu etylowego i izopropylowego. Wiedza na temat poszczególnych preparatów oraz ich odpowiedniego doboru w zależności od sytuacji klinicznej jest niezbędna do osiągnięcia sukcesu w leczeniu endodontycznym (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 4, ). Słowa kluczowe: dezynfekcja kanału korzeniowego, podchloryn sodu, chlorheksydyna, związki chelatujące, środ ki płuczące. Abstract Bacteria are etiology of pulp and periapical tissue diseases aa well as the main reason in root canal treatment fai lure. The main purpose of root canal treatment is elimination of all microorganisms. During mechanical instrumen tation, approximately 40% of root canal surface remains untouched. Therefore, an inseparable activity during in strumentation is root canal system rinsing. Irrigants are responsible for organic and inorganic debris removal, mi croorganisms eradication and also for drying root canals before obturation. The study contains a review of literature regarding various irrigants. Liquids were divided into three groups according to their properties. Authors described antibacterial properties of sodium hypochlorite and chlorhexidine, chelating properties of EDTA and citric acid and drying properties of ethyl and isopropyl alcohol. Knowledge about several irrigants, as well as its proper selection, is necessary to achieve success in root canal treatment (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 4, ). Key words: disinfection of root canal, sodium hypochlorite, chlorhexidine, chelating agents, irrigants. Przyczyną chorób miazgi i tkanek okołowierz chołkowych, jak również główną przyczyną nie powodzenia w leczeniu kanałów korzeni zębów są bakterie. Dlatego podstawowym celem na wszyst kich etapach leczenia endodontycznego jest elimi nacja mikroorganizmów z systemu kanałowego. Mechaniczne opracowanie jamy zęba, nawet naj nowszymi narzędziami rotacyjnymi NiTi, jest nie wystarczające dla całkowitego usunięcia mikroor ganizmów z kanałów korzeniowych. Nieodłączną czynnością wykonywaną podczas mechanicznego opracowywania jest czynność płukania. Zadaniem płynów jest usunięcie z jamy zęba resztek orga nicznych i nieorganicznych, eliminacja mikroor ganizmów oraz osuszenie kanału przed ostatecz nym ich wypełnieniem. Leczenie endodontyczne obejmuje zarówno przypadki nieodwracalnego zapalenia jałowej

2 Standardowe środki płuczące polecane w leczeniu endodontycznym 467 miazgi w wyniku działania bakterii z ubytku próchnicowego, jak również przypadki zapalenia tkanek okołowierzchołkowych spowodowane in fekcją bakterii kolonizujących kanały korzeni zę bów. Stan miazgi jest więc czynnikiem warunku jącym dalsze postępowanie terapeutyczne. Miazga, jak każda inna tkanka łączna, reaguje na czynniki patologiczne przechodząc w stan za palny. Głównym czynnikiem doprowadzającym do zapalenia miazgi są bakterie i ich produkty, wy stępujące w próchnicowo zmienionych tkankach. Toksyny bakteryjne dostają się do komory zęba poprzez kanaliki zębinowe powodując lokalne zmiany zapalne w miazdze. Dalszy rozwój stanu zapalnego doprowadza do częściowego zakażenia miazgi przez bakterie. Reszta miazgi pozostaje ja łowa, czynnie broniąc się przed dalszą infekcją. Pulpopatia z odwracalnej przechodzi w nieodwra calną. Zjawisku temu towarzyszą bardzo silne do legliwości bólowe zmuszające pacjenta do wizyty u dentysty. Lecząc przypadki nieodwracalnego za palenia miazgi należy pamiętać, że tylko powierz chowne jej warstwy są zakażone mikroorganizma mi, w kanałach miazga najczęściej pozostaje jało wa, dlatego głównym celem podczas leczenia pulpopatii nieodwracalnych jest aseptyka, czyli niedopuszczenie do infekcji bakteryjnej [1]. Inne cele będą przyświecać leczeniu przypad ków z zapaleniem tkanek okołowierzchołkowych. Zapalne zmiany okołowierzchołkowe spowodowa ne są przez bakterie kolonizujące martwą miazgę kanałową [2]. Głównym zadaniem leczenia tej gru py przypadków, poza aseptyką, jest antyseptyka. Kluczowym czynnikiem w osiągnięciu klinicznego sukcesu jest efektywne i teoretycznie całkowite usunięcie wewnątrzkanałowych mikroorganizmów [3]. Mechaniczne opracowanie kanałów jest nie wystarczające, ponieważ jak wynika z badań Pe tersa i wsp. [4] około 40 50% powierzchni ścian kanałów nie jest dotknięta przez narzędzie. Zbada no, że użycie fizjologicznego roztworu soli jako środka płuczącego podczas opracowania jamy zęba w 20% kanałów pozwoliło na uzyskanie środowi ska jałowego. Dla porównania, 50% kanałów bez bakterii uzyskano podczas płukania jamy zęba w trakcie opracowywania, podchlorynem sodu i aż 70% kanałów podczas płukania podchlorynem so du aktywowanym ultradźwiękami [5 7]. Sjogren i wsp. [8] oraz Katebzadeh i wsp. [9] dowiedli, że rokowanie w przypadkach zapaleń przyzębia wierzchołkowego, w których pozostały żywe bak terie przed wypełnianianiem kanałów korzenio wych jest znacząco gorsze. Przeprowadzono wiele badań [7, 10, 11] mających na celu porównanie po ziomu redukcji bakterii śródkanałowych po użyciu ręcznych narzędzi (stalowe lub NiTi) do rotacyj nych systemów NiTi o stożkowatości większej niż 2%. Autorzy nie zaobserwowali różnic w redukcji bakterii między badanymi grupami. Zdaniem auto rów około? opracowanych kanałów była wolna od bakterii. Zarówno ręczne, jak i maszynowe techni ki opracowania kanałów korzeniowych nie są wy starczające, aby uzyskać jałowe kanały. Płukanie kanałów korzeniowych wspomaga mechaniczne ich opracowanie i przyczynia się do redukcji bakterii w jamie zęba. Celem pracy było przedstawienie środków płuczących najczęściej polecanych w leczeniu ka nałowym korzeni zębów. Idealny płyn do płukania kanałów powinien hipotetycznie mieć następujące cechy: 1. Szeroki zakres działania przeciw drobnou strojom, 2. Biokompatybilność, 3. Zdolność do rozpuszczania tkanek. Cechy te wynikają z zadań jakie stawiane są płynom podczas chemo mechanicznej preparacji kanału: 1. Zmniejszenie liczby wewnątrzkanałowych mikroorganizmów i neutralizacji ich toksyn, 2. Rozpuszczenia resztek żywej i martwej miazgi, 3. Nawilżenia ścian kanałów i instrumentów endodontycznych, 4. Usunięcie resztek zębiny. Obecnie nie ma środka spełniającego wszyst kie te wymagania. W pracy podzielono płyny w zależności od zadania, jakie mają do spełnienia w kanale podczas mechanicznego opracowywa nia. Pierwszą grupą jest grupa płynów odkażają cych kanał, drugą stanowią płyny używane do usunięcia warstwy mazistej i resztek nieorganicz nych z kanałów, a trzecia grupa to płyny osuszają ce stosowane po chemicznym i mechanicznym przygotowaniu kanałów do wypełnienia. Płyny odkażające kanały korzeniowe Podchloryn sodu Podchloryn sodu przez wielu autorów poleca ny jest jako podstawowy środek płuczący podczas leczenia kanałowego zębów [12 14]. Jest to sól sodowa kwasu podchlorawego o wzorze chemicz nym NaOCl. W roztworze wodnym podchloryn dysocjuje do kwasu podchlorawego (HOCl) i jo nów podchlorynu (OCl ): NaOCl + H 2 O >HOCl + NaOH HOCl < H + + OCl Stosunek HOCl do OCl zależy od wartości ph.

3 468 P. WUJEC, H. PAWLICKA Aktywność podchlorynu sodu związana jest z obecnością niezdysocjowanych cząsteczek HOCl. Odpowiadają one za silnie działanie utle niające i chlorujące. Wartość ph roztworu pod chlorynu sodu jest silnie zasadowa i wynosi od 10,7% do 12,5%. Podczas rozpadu związku ph szybko ulega zmniejszeniu [15]. Stężenia pod chlorynu używanego do leczenia kanałowego wa hają się od 0,5 do 5,25%. Duża część praktyków używa najwyższego stężenia podchlorynu, ponie waż od niego zależy zdolność do rozpuszczania tkanek organicznych i efekt działania antybakte ryjnego. Ze wzrostem stężenia zwiększa się rów nież jego toksyczność [16]. Dodatkowo roztwory 5,25% znacznie zmniejszają moduł elastyczności i wytrzymałość na zginanie ludzkiej zębiny w po równaniu z roztworem fizjologicznym soli, pod czas gdy roztwory 0,5% nie wykazują tego działa nia [17]. Dzieje się tak najprawdopodobniej dlate go, że stężony podchloryn ma silne działanie proteolityczne na włókna kolagenowe zębiny. By strom i Sundqvist [6] oraz Cvek i wsp. [18] stwier dzili że redukcja flory wewnątrzkanałowej nie jest znacznie większa po zastosowaniu 5,25% pod chlorynu w porównaniu do 0,5% roztworu. Sirtes i wsp. [19] w badaniach in vitro stwierdzili, że 1% roztwór podchlorynu sodu powinien rozpuścić ca łą miazgę zęba podczas jednej wizyty. Zehnder [12] bazując na współcześnie dostępnych dowo dach wysnuł wniosek, że nie ma racjonalnego wy tłumaczenia na powszechne stosowanie podchlo rynu sodu w stężeniu większym niż 1%. Roztwór 5,25% jest silnie toksyczny, ale znacznie lepiej rozpuszcza żywą i martwą tkankę, może więc być polecany do płukania kanałów z resorpcją wewnę trzną [20]. Podchloryn sodu ma silne właściwości anty bakteryjne, nawet podczas krótkiego okresu dzia łania [12]. Niszczy w szerokim zakresie wegeta tywne formy bakterii, grzybów i ich zarodników, a także wirusów. Powstający podczas dysocjacji w wodzie kwas podchlorawy (HOCl) wywołuje biosyntetyczne zmiany w metabolizmie komórki i destrukcję fosfolipidów. W wyniku tworzenia chloramin dochodzi do unieczynniania enzymów bakteryjnych, niszczenia lipidów i kwasów tłu szczowych [21]. W stężeniach od 0,5 do 5,25 % NaOCl skutecznie eliminuje grzyby Candida albi cans [22], jak również Gram ujemne beztlenowce typowe dla pierwotnych infekcji endodontycz nych. W większości badań in vivo, nie wykazano znamiennej różnicy właściwości antybakteryjnych dla stężeń podchlorynu 0,5, 1, 2,5, 5% w odniesie niu do mieszanej flory beztlenowej jak i Entero coccus faecalis [6,18, 23]. Problem stanowią przy padki wtórnych infekcji endodontycznych. W zę bach wcześniej leczonych i wypełnionych, z istniejącymi zmianami w przyzębiu okołowierz chołkowym, E. faecalis jest głównym przedstawi cielem flory bakteryjnej. Bakteria ta charakteryzu je się dużą odpornością na podchloryn sodu [24, 25]. Dlatego w takich przypadkach klinicznych słuszne wydaje się użycie innego płynu dezynfe kującego (np. chlorheksydyny), który ma zdolność usuwania tej bakterii z kanałów korzeni zębów. Pomimo braku wszystkich oczekiwanych od środ ków płuczących właściwości, podchloryn w świe tle współczesnej wiedzy wydaje się być najsku teczniejszy w usuwaniu biofilmu bakteryjnego. Z badań przeprowadzonych przez Dunavanta i wsp. [26] wynika, że podchloryn sodu w stęże niach 6 i 1%, odpowiednio w czasie 1 minuty i 5 minut, zabił więcej niż 99,7% bakterii w biofilmie, natomiast 2% chlorheksydyna w tym badaniu zni szczyła 60,5% E. faecalis w biofilmie. Podchloryn sodu posiada ponadto zdolność do rozpuszczania żywej i martwej tkanki. Właściwość ta zależy również od jego stężenia. Zdaniem Han da i wsp. [27] 5,25% NaOCl jest bardziej skutecz ny aniżeli roztwory 0,5, 1 i 2,6%. Roztwór 0,5% nie wykazywał żadnych właściwości rozpuszczają cych tkankę. Trepagnier i wsp. [28] oceniając dzia łanie rozpuszczające 2,5 i 5% NaOCl, nie zaobser wowali istotnych różnic między roztworami. Róż nice w ilości rozpuszczonej tkanki wykazano między stężeniem 2,5 i 5%, a roztworem 0,5 %. W celu całkowitego rozpuszczenia martwej tkanki jest wymagany długi czas działania podchlorynu sodu. Do całkowitego rozpuszczenia około 6,5 mg tkanki miazgi, przy zastosowaniu 1 ml 2% NaOCl w temperaturze 37 C, potrzeba od 2 do 2,5 godziny [29]. Należy zwrócić uwagę na to, że rozpu szczanie tkanek zależy bardziej od stałej wymiany podchlorynu w kanale niż od jego stężenia. Chlorheksydyna Chlorheksydyna (CHX) jest to 1,6 dwu(4 chlorofenylo dwuguanido) heksan. Jej wzór su maryczny to C 22 H 30 Cl 2 N 10. W postaci zasady jest substancją stałą, krystaliczną, bez zapachu, o gorz kim smaku. Zachowuje się jako zasada dwukwa sowa, jednak z niektórymi mocnymi kwasami mo że tworzyć nawet czterosole [30]. Chlorheksydyna jest antyseptykiem mającym silne właściwości bakteriostatyczne i bakteriobójcze, a także wiruso bójcze. Większość autorów zgadza się, że stężenie chlorheksydyny do leczenia kanałowego powinno wynosić 2% [31, 32]. Chlorheksydyna poprzez siły elektrostatyczne wiąże się z ujemnie naładowaną błoną cytoplazma tyczną bakterii. Zaburza to równowagę osmotyczną komórki bakteryjnej, przeciek substancji wewnątrz komórkowej i w efekcie jej śmierć. Chlorheksydy

4 Standardowe środki płuczące polecane w leczeniu endodontycznym 469 na wiążąc się z hydroksyapatytem i tkankami mięk kimi zmienia ich pole magnetyczne, przez co unie możliwia adhezję bakterii do ich powierzchni [30]. Dzięki tym właściwościom, chlorheksydyna w ni skich stężeniach często jest składnikiem płynów do płukania jamy ustnej, a także past do zębów. Chlorheksydyna charakteryzuje się wysoką biokompatybilnością. Zamany i wsp. [33] wstrzy kując roztwory CHX do jamy otrzewnej myszy, nie obserwował znacznego stanu zapalnego w tych tkankach. Przeprowadzono wiele badań in vitro, z których wynika, że chlorheksydyna skutecznie eliminuje E. faecalis, nawet w małych stężeniach, a także jest silnym czynnikiem przeciwgrzybi czym [25, 31, 34, 35]. Te dwa mikroorganizmy aż w 75% przypadków są odpowiedzialne za niepo wodzenie ponownego leczenia endodontycznego, w przypadku wtórnych infekcji [36], dlatego w tych sytuacjach klinicznych użycie 2% chlorhe ksydyny jest niezbędne. Działanie antybakteryjne chlorheksydyny zależy od czasu płukania. Chlo rheksydyna potrafi przylegać do tkanek zęba (zę biny i szkliwa), dlatego im dłużej przebywa w ka nale, tym więcej cząsteczek CHX pozostaje zwią zanych ze ścianami kanału. Z upływem czasu chlorheksydyna stopniowo uwalnia się i dzięki te mu ma przedłużone działanie antybakteryjne [37]. Po dziesięciu minutach pozostawania w kana le efekt antybakteryjny utrzymywał się przez 12 tygodni [38]. Jest to bardzo pożądana cecha tego preparatu. Chlorheksydyna nie może być jednak używana zamiast podchlorynu sodu. Nie rozpu szcza ona tkanek organicznych takich jak resztki miazgi, nie jest w stanie zneutralizować lipopoli sacharydów (LPS) i innych bakteryjnych toksyn, a także nie usuwa warstwy mazistej. CHX jest po nadto wrażliwa na obecność tkanki organicznej. Kontakt z zębiną, wysiękiem zapalnym, resztkami bakterii powoduje jej szybką neutralizację [39], stąd prawdopodobnie wynikają różnice w wyni kach badań in vitro i in vivo. Związki chelatujące W trakcie leczenia endodontycznego, w celu usunięcia nieorganicznych przeszkód i warstwy mazistej, konieczne jest użycie środków chelatują cych takich jak EDTA czy kwas cytrynowy [40]. EDTA EDTA to sól dwusodowa kwasu etyleno dwu aminoczterooctowego (inaczej wersenian sodu). Do leczenia kanałowego wykorzystuje się stężenie 17% o ph równym 7. Jest związkiem biozgod nym, dobrze tolerowanym przez tkanki około wierzchołkowe [41]. Wersenian sodu wykazuje śladowe właściwości antybakteryjne, wchodzi w reakcje z nieorganicznymi składnikami zębiny i usuwa część nieorganiczną warstwy mazistej, przyczyniając się do eliminacji znajdujących się w niej bakterii. Ze względu na powinowactwo do zębinowych jonów wapnia i magnezu i ich zamia nę na jony sodu, środki chelatujące mają zdolność do tworzenia związków rozpuszczalnych w wo dzie, a więc do rozmiękczania zębiny [40]. Przedłużona ekspozycja na EDTA może znacznie zdemineralizować i zmiękczyć zębinę korzenio wą, co może zwiększyć ryzyko perforacji kanału w trakcie opracowywania [42]. Schäfer [43] pole ca użycie 2 ml podchlorynu sodu w celu zneutrali zowania działania EDTA w kanale i dodatkowo ułatwia podchlorynowi głębszą penetrację otwar tych po użyciu wersenianu sodu kanalików zębi nowych [43]. Kwas cytrynowy Alternatywnym środkiem dla EDTA jest kwas cytrynowy (CA citric acid). W endodoncji wyko rzystywany w stężeniach 1 40% w celu usunięcia warstwy mazistej po opracowaniu jamy zęba. W porównaniu do EDTA 10% kwas cytrynowy wy daje się bardziej efektywny w usuwaniu warstwy mazistej [44]. Sprzeczna z wynikami Machado Si lveiro i wsp. [44] są obserwacje Di Lenarda i wsp. [45]. Dodatkowo CA wykazuje właściwości prze ciwbakteryjnym, nie wiadomo jednak, czy ta wła ściwość może mieć jakieś znaczenie kliniczne [46]. Na podstawie danych z piśmiennictwa można stwierdzić, że EDTA i kwas cytrynowy efektywnie usuwają część nieorganiczną warstwy mazistej, przyczyniając się tym samym do eliminacji mikro organizmów z systemu kanałowego. Dodatkowo, usunięcie warstwy mazistej zwiększa w głębszych warstwach zębiny korzeniowej właściwości ha mujące drobnoustrojów wkładek antyseptycznych [43]. Środki płuczące używane do osuszania kana łów korzeniowych Alkohol etylowy Przepłukanie kanałów korzeniowych alkoho lem tuż przed wypełnieniem jest czynnością czę sto praktykowaną. W piśmiennictwie nie ma wie lu doniesień na ten temat i dlatego wymagane jest przeprowadzenie stosownych badań. Głównym celem użycia alkoholu jako ostatniego preparatu jest założenie, że zmniejsza on napięcie po wierzchniowe płynów i uszczelniacza, co pozwala na lepszą ich penetrację w głąb kanalików zębino wych. Dodatkowo alkohol wyparowując z kanali

5 470 P. WUJEC, H. PAWLICKA ków, osusza powierzchnię zębiny, co polepsza pe netrację uszczelniacza. Stevens i wsp. [47] w ba daniach in vitro dowiedli, że ostatnie płukanie 95% alkoholem etylowym znacznie polepszyło penetrację uszczelniacza Roth s 801, a także znacznie zmniejszyło przeciek. Już w 1995 r., Wil cox i Wiemman [48] zauważyli, że użycie 95% al koholu jako ostatniego środka płuczącego pozwa la uszczelniaczowi na lepsze pokrycie ściany ka nału niż w przypadku osuszania kanału wyłącznie za pomocą papierowych sączków. Jednakże różni ce przez nich otrzymane nie były istotne staty stycznie. Autorzy ci zwrócili również uwagę, że płukanie alkoholem może dodatkowo zapobiec wytrącaniu się kryształków podchlorynu sodu na ścianach kanału, jeśli ten byłby użyty jako ostatni płyn płuczący. Alkohol izopropylowy Alkohole są ogólnie postrzegane jako środki odwadniające, dlatego duża część praktyków do osuszania kanałów przed wypełnieniem używa 70% alkoholu izopropylowego. Engel i wsp. [49] przebadali 70% alkohol izopropylowy i stwierdzi li, że mimo iż ma właściwości osuszające, jego użycie nie wpływa na penetrację uszczelniacza Roth s 801 w głąb kanalików zębinowych. Auto rzy ci sądzą, że 70% alkohol izopropylowy niedo statecznie osusza kanaliki zębinowe, gdyż zawiera 30% wody i dlatego uszczelniacz nie penetruje ka nalików zębinowych bardziej niż w przypadku osuszania kanałów wyłącznie za pomocą sączków papierowych [49]. Schäfer [43] poleca, aby ostatnim płynem był 95% alkohol etylowy w objętości 3 ml na kanał w celu lepszej penetracji uszczelniacza, a z tym się wiąże szczelność wypełnienia kanałowego. Podsumowując, należy stwierdzić, że podczas leczenia endodontycznego istnieje konieczność stosowania co najmniej kilku środków płuczą cych. W celu usunięcia warstwy mazistej należy zastosować podchloryn sodu wraz ze środkiem chelatującym (EDTA, CA). W kanałach zakażo nych niezbędne jest płukanie jamy zęba środkiem odkażającym (NaOCl, CHX). Zastosowanie pły nów osuszających kanały (alkohol izopropylowy lub etylowy) jako ostatniego środka płuczącego ułatwia przygotowanie kanału do wypełnienia i zwiększa jego szczelność. Wiedza na temat wła ściwości poszczególnych preparatów oraz ich od powiedniego doboru w zależności od sytuacji kli nicznej, jest niezbędna do osiągnięcia sukcesu w leczeniu endodontycznym. Piśmiennictwo [1] BERGHOLTZ G.: Pathogenic mechanisms in pulpal disease. J. Endod. 1990, 16, [2] SIQUEIRA J. F.: Endodontic infections: concepts, paradigms and perspectives. Oral. Surg. Oral. Med. Oral. Pathol. 2002, 94, [3] CHUGAL N. M., CLIE J. M., SPANGBERG L. S.: A prognostic model for assessment of outcome of endodontic treat ment: effect of biologic and diagnostic variable. Oral. Surg. Oral. Med. Oral. Pathol. 2001, 91, [4] PETERS O. A., LAIB A., GOHRING T. N., BARBAKOW F.: Changes in root canal geometry after preparation assessed by high resolution computed tomography. J. Endod. 2001, 27, 1 6. [5] BYSTROM A., SUNDQVIST G.: Bacteriologic evaluation of the efficacy of mechanical root instrumentation in endo dontic therapy. Scand. J. Dent. Res. 1981, 89, [6] BYSTROM A., SUNDQVIST G.: The antibacterial action of sodium hypochlorite and EDTA in 60 cases of endodon tic therapy. Int. Endod. J. 1985, 18, [7] PATAKY L., IVANYI I., GRIGAR A., FAZEKAS A.: Antimicrobial efficacy of various root canal preparation techniqu es: an in vitro comparative study. J. Endod. 2002, 28, [8] SJOGREN U., FIGOR S., PERSSON S., SUNDQVIST G.: Influence of infection at the time of root filling on the outcome of endodontic treatment of teeth with apical periodontitis. Int. Endod. J. 1997, 30, [9] KATEBZADEH N., SIGURDSSON A., TROPE M.: Radiographic evaluation of periapical healing after obturation of in fected root canals: an in vivo study. Int. Endod. J. 2000, 33, [10] DALTON B. C., ORSTAVIK D., PHILLIPS C., PETTIETTE M., TROPE M.: Bacterial reduction with nickel titanium rota ry instrumentation. J. Endod. 1998, 24, [11] SIQUEIRA J. F. JR., LIMA K. C., MAGALHAES F. A., LOPES H. P., DE UZEDA M.: Mechanical reduction of the bacte rial population in the root canal by three instrumentation techniques. J. Endod. 1999, 25, [12] ZEHNDER M.: Root canal irrigants. J. Endod. 2006, 32, [13] LEONARDO M. R., TANOMARU FILHO M., SILVA L. A., NELSON FILHO P., BONIFACIO K. C., ITO I. Y.: In vivo antimi crobial activity of 2% chlorchexidine used as a root canal irrigating solution. J. Endod. 1999, 25, [14] KURUVILLA J. R., KAMATH M. P.: Antimicrobial activity of 2.5% sodium hypochlorite and 0.2% chlorchexidine gluconate separately and combined, as endodontic irrigants. J. Endod. 1998, 24, [15] DAMMASCHKE T.: Natriumhypochlorit einen Übersicht. Endodontie, 1999, 1, [16] SPANGBERG I., ENGSTROM B., LANGELAND K.: Biologic effects of dental materials. 3. Toxicity and antimicrobial effect of endodontic antiseptics in vitro. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. 1973, 36,

6 Standardowe środki płuczące polecane w leczeniu endodontycznym 471 [17] SIM T. P., KNOWLES J. C., NG Y. L., SHELTON J., GULABIVALA K.: Effect of sodium hypochlorite on mechanical pro perties of dentine and tooth surface strain. Int. Endod. J. 2001, 34, [18] CVEK M., NORD C. E., HOLLENDER L.: Antimicrobial effect of root canal debridgement in teeth with immature ro ot. A clinical and microbiologic study. Odontol. Rev. 1976, 27,1 10. [19] SIRTES G., WALTIMO T., SCHAETZLE M., ZEHNDER M.: The effects of temperature on sodium hypochlorite short term stability, pulp dissolution capacity, and antimicrobial efficacy. J. Endod. 2005, 31, [20] BAUMGARTNER J. C., CUENIN P. R.: Efficacy of several concentrations of sodium hypochlorite for root canal irry gation. J. Endod. 1992, 18, [21] PAWLICKA H.: Podchloryn sodu jako środek płuczący w leczeniu endodontycznym przegląd piśmiennictwa. Twój Mag. Med. 2003, 4, [22] WALTIMO T. M., ORSTAVIK D., SIREN E. K., HAAPASALO M. P.: In vitro susceptibility of Candida albicans to four disinfectants and their combinations. Int. Endod. J. 1999, 32, [23] BYSTROM A., SUNDQVIST G.: Bacteriologic evaluation of the effect of 0,5 percent sodium hypochlorite in endodon tic therapy. Oral. Surg. Oral. Med. Oral. Pathol. 1983, 55, [24] PECIULIENE V., REYNAUD A., BALCIUNIENE I., HAAPASALO M.: Isolation of yeasts and enteric bacteria in root fil led teeth with chronic apical periodontitis. Int. Endod. J. 2001, 34, [25] GOMES B. P., FERRAZ C. C., VIANNA M. E., BERBER V. B., TEIXEIRA F. B., DE SOUZA FILHO F. J.: In vitro antimi crobial activity of several concentrations of sodium hypochlorite and chlorhexidine gluconate in the elimination of Enterococcus faecalis. Int. Endod. J. 2001, 34, [26] DUNAVANT T. R., REGAN J. D., GLICKMAN G. N., SOLOMON E. S., HONEYMAN A. L.: Comparative evaluation of en dodontic irrigants against Enterococcus faecalis biofilms. J. Endod. 2006, 32, [27] HAND R. E., SMITH M. L., HARRISON J. W.: Analysis of the effect of dilution on the necrotic tissue dissolution pro perty of sodium hypochlorite. J. Endod., 1978, 4, [28] TREPAGNIER C. M., CENGIZ T.: Quantitative study of sodium hypochlorite as an in vitro endodontic irrigant. J. En dod., 1977, 3, [29] HAIGHT PONCE E., ENDO H., HORIUCHI H.: Endotoxin activity measured by limulus assay. Endod. Dent. Trauma tol. 1999, 15, [30] KĘDZIA W.: Preparaty dezynfekujące i antyseptyczne zawierające chlorhedynę. PZWL, Warszawa [31] SCHÄFER E., BOSSMANN K.: Antimicrobial efficacy of chloroxylenol and chlorhexidine in the treatment of infec ted root canals. Am. J. Dent. 2001, 14, [32] KRAUTHEIM A. B., JERMANN T. H., BIRCHER A. J.: Chlorhexidine anaphylaxis: case report and review of the lite rature. Contact Dermat. 2004, 50, [33] ZAMANY A., SAFAVI K., SPANGBERG L. S.: The effect of chlorhexidine as an endodontic disinfectant. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. 2003, 96, [34] ONCAG O., HOSGOR M., HIMIOGLU S., ZEKIOGLU O., ERONAT C., BURHANGOLU D.: Comparsion of antibacterial and toxic effects of various root canal irrigants. Int. Endod. J. 2003, 36, [35] SIREN E. K., HAAPASALO M. P., RANTA K., SALMI P., KEROSUO E. N.: Microbiological findings and clinical treat ment procedures in endodontic cases selected for microbiological investigations. Int. Endod. J. 1997, 30, [36] HELING I., CHANDLER M. P.: Antimicrobial effect of irrygant combinations within dentinal tubules. Int. Endod. J. 1998, 31, [37] WHITE R. R., JANER L. R., HAYS G. L.: Residual antimicrobial activity associated with chlorchexidine endodontic irrigant used with sodium hypochlorite. Am. J. Dent. 1999, 12, [38] DONA B. L., GRUNDEMANN L. J., STEINFORT J., TIMMERMAN M. F., VAN DER WEIJDEN G.A.: The inhibitory effect of combinningchlorhexidine and hydrogen peroxide on 3 day plaque accumulation. J. Clin. Periodont. 1998, 25, [39] PORTENIER I., HAAPASALO H., RYE A., WALTIMO T., OSTRAVIK D., HAAPASAO M.: Inactivation of the antibacterial activity of iodine potassium iodide and chlorhexidine digluconate against Enterococcus faecalis by dentin, dentin matrix, type I collagen, and heat killed microbial whole cells. J. Endod. 2002, 28, [40] ZANIO A., ALEKSIŃSKI M., JODKOWSKA E.: Metody dezynfekcji systemu kanałowego z wykorzystaniem nowocze snych urządzeń i technik. Magazyn Stomat. 2008, 18, 3, [41] HAUMAN C. H. J., LOVE R. M.: Biocompatibility of dental materials used in contemporary endodontic therapy; a rewiev. Part 1. Intracanal drugs and substances. Int. Endod. J. 2003, 36, [42] CALT S., SERPER A.: Time dependent effects of EDTA on dentin structures. J. Endod. 2002, 28, [43] SCHÄFER E.: Irrigation of the root canal. Endodontie, 2007, 1, [44] MACHADO SIVEIRO L. F., GONZALES LOPES S., GONZALES RODRIGUES M. P.: Decalcification of root canal dentine by citric acid, EDTA and sodium citrate. Int. Endod. J. 2004, 37, [45] DI LENARDA R., CADENARO M., SBAIZERO O.: Effectiveness of 1 mol L 1 citric acid and 15% EDTA irrigation on smear layer removal. Int. Endod. J. 2000, 33, [46] YAMAGUCHI M., YOSHIDA K., SUZUKI R., NAKAMURA H.: Root canal irrigation with citric acid solution. J. Endod. 1996, 22, [47] STEVENS R. W., STROTHER J. M., MCCLANAHAN S. B.: Leakage and sealer penetration in smear free dentin after a final rinse with 95% ethanol. J. Endod. 2006, [48] WILCOX L. R., WIEMANN A. H.: Effect of a final alcohol rinse on sealer coverage of obturated root canals. J. En dod. 1995, 21,

7 472 J. SZELĄG, A. PARADOWSKA, M. MIKULEWICZ [49] ENGEL G. T., GOODEL G. G., MCCLANAHAN S. B.: Sealer penetration and apical microleakage in smear free den tin after a final rinse with either 70% isopropyl alcohol or peridex. J. Endod. 2005, 31, Adres do korespondencji: Halina Pawlicka Zakład Endodoncji Katedry Stomatologii Zachowawczej, Endodoncji i Periodontologii Uniwersytetu Medycznego Łódź, ul. Pomorska 251 tel./faks Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: Revised: Accepted: