Ocena szczelności wypełnienia kanałów korzeniowych Resilonem badania wstępne w elektronowym mikroskopie skaningowym

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 2006, LIX, 5, Organ Polskiego Towarzystwa Stomatologicznego Ocena szczelności wypełnienia kanałów korzeniowych Resilonem badania wstępne w elektronowym mikroskopie skaningowym An evaluation of the root canal sealing after the application of Resilon filling material a pilot study using the scanning electron microscope Małgorzata Pawińska 1, Anna Kierklo 2, Jan Ryszard Dąbrowski 3 Z Zakładu Stomatologii Zachowawczej AM w Białymstoku 1 Kierownik: prof. dr hab. W. Stokowska Z Zakładu Propedeutyki Stomatologii AM w Białymstoku 2 Kierownik: dr hab. A. Kierklo Z Katedry Materiałoznawstwa Wydziału Mechanicznego Politechniki Białostockiej 3 Kierownik: prof. dr hab. J. R. Dąbrowski Streszczenie Wprowadzenie: przedstawiono nowy system do wypełniania kanałów korzeniowych, który zawiera w swoim składzie: Resilon termoplastyczny syntetyczny polimer, jako ćwiek uszczelniacz Epiphany na bazie żywic złożonych o podwójnym sposobie wiązania oraz samowytrawiający primer. Cel pracy: zbadano zdolności uszczelniające systemu obturacyjnego Resilon-Epiphany w porównaniu do gutaperki z pastą RSA. Materiał i metody: badania wykonano na 8 usuniętych jednokorzeniowych zębach ludzkich, które opracowano techniką crown-down, płukano NaOCl i EDTA i wypełniono z użyciem Systemu B oraz urządzenia Obtura II. Następnie sporządzono poprzeczne przekroje korzeni zębów w połowie ich długości i w odległości 2 mm od wierzchołków. Wyniki: badania w SEM wykazały dobrą adhezję uszczelniacza Epiphany do ścian kanału z widocznymi wypustkami w kanalikach zębinowych. Zaobserwowano również dobre przyleganie zarówno Epiphany do Resilonu, jak i Resilonu do zębiny kanałowej, choć stwierdzono też obecność nielicznych szczelin. Podsumowanie: wstępna ocena wskazuje, że system Resilon-Epiphany nieco szczelniej wypełnia kanały korzeniowe, niż gutaperka w połączeniu z pastą RSA. HASŁA INDEKSOWE: Resilon, szczelność wypełnień kanałowych, leczenie endodontyczne Summary Introduction: The paper presents a new root canal obturation system including Resilon a thermoplastic synthetic polymer-based core material, Epiphany a dual resin-based sealer, and a self-etching primer. Aim of the study: The sealing property of the Resilon-Epiphany obturation system has been examined as compared with gutta-percha plus RSA sealer method. Material and methods: The study was carried out on 8 extracted single-rooted human teeth that were prepared by the use a crown-down technique, irrigated with NaOCl and EDTA and obturated with System B and Obtura II device. Subsequently, the roots were sectioned transversally in half of their lengths and 2 mm apically. Results: SEM examination revealed a very good adhesion of the Epiphany sealer to the canal walls, with visible resin tags in dentinal tubules. Also good adaptation was observed of both Epiphany to Resilon and Resilon to dentine in the canal, although the presence of a few gaps was noted as well. Conclusion: Preliminary analysis demonstrates that Resilon-Epiphany system gives a better seal when obturating the canal than gutta-percha with RSA paste. KEYWORDS: Resilon, seal of root canal obturation, endodontic treatment 307

2 M. Pawińska i in. Czas. Stomatol., Wstęp Materiały adhezyjne są od wielu lat z powodzeniem używane do odbudowy twardych tkanek koron zębów. Ciągła modernizacja tych wypełnień oraz stosowanych wraz z nimi czynników wiążących doprowadziły do wykorzystania ich w endodoncji. Przypuszcza się, że w niedalekiej przyszłości mogą one zastąpić gutaperkę, uważaną dotychczas za materiał z wyboru do wypełniania kanałów (19). Mimo, że gutaperka spełnia większość drugorzędnych wymagań stawianych wypełnieniom kanałowym, to nie zapewnia idealnie szczelnego zamknięcia kanału na całej jego długości, nawet jeśli jest stosowana z różnymi rodzajami uszczelniaczy (8). Nowym materiałem, który może sprostać temu zadaniu jest Resilon termoplastyczny syntetyczny polimer na bazie alifatycznego poliestru polikaprolaktonu (część organiczna). Część nieorganiczną stanowi bioaktywne szkło, tlenochlorek bizmutu i siarczan baru. Resilon może być uplastyczniany pod wpływem ciepła i rozpuszczalników organicznych, jest też łatwo usuwany z kanałów w przypadku konieczności ponownego leczenia endodontycznego. Występuje w postaci ćwieków standaryzowanych (o różnych kątach zbieżności), dodatkowych oraz peletek (do uplastyczniania w urządzeniu Obtura). Może być wprowadzany do kanału różnymi technikami (pojedynczego ćwieka, kondensacji bocznej na zimno czy termoplastycznej) z użyciem tych samych narzędzi i urządzeń, które stosuje się do kondensacji gutaperki. Pod względem wyglądu i właściwości Resilon przypomina gutaperkę, dlatego bywa określany mianem resinperki. Materiał ten ma zdolność łączenia się z uszczelniaczami na bazie żywic złożonych, takimi jak Epiphany (Pentron), Next (Heraeus Kulzer), Real Seal (Sybron Endo). Uszczelniacze te zbudowane są z części organicznej (żywice Bis-GMA, EtoksylBis-GMA, UDMA, hydrofilowe dwufunkcyjne metakrylany) i nieorganicznej (wodorotlenek wapnia, siarczan baru, szkło barowe, krzemionka). Wiążą się pod wpływem reakcji chemicznych i światła lampy halogenowej. Z zębiną korzeniową łączą się za pośrednictwem hydrofilowego primera zawierającego w swoim składzie monomer z resztami kwasu sulfonowego, żywice HEMA, wodę i inicjator polimeryzacji. Do zestawu dołączona jest jeszcze specjalna żywica, która nadaje odpowiednią konsystencję i lepkość uszczelniaczowi. Unikalne właściwości Resilonu i uszczelniacza złożonego sprawiają, że tworzy on wraz ze ścianą kanału jednolitą strukturę monoblok (1, 2, 7, 20, 21). Może to zapewnić bardzo szczelne wypełnienie kanału, odporne na mikroprzeciek bakteryjny (16, 17). Dodatkowo sprzyja temu niska kurczliwość podczas termicznego uplastyczniania Resilonu (0,5% w porównaniu do 3%-7% skurczu gutaperki) dzięki zawartości w pełni spolimeryzowanych żywic z wytworzonymi wiązaniami krzyżowymi (21). Cel pracy Oceniono szczelność wypełnienia kanałów systemem Resilon Epiphany w elektronowym mikroskopie skaningowym. Jako grupę kontrolną zastosowano układ gutaperka uszczelniacz Roeko Seal Automix. Materiał i metody Badania wykonano na 8 usuniętych jednokorzeniowych i jednokanałowych zębach ludzkich, które przechowywano po ekstrakcji w 1% roztworze podchlorynu sodu. Korony zębów odcinano na wysokości połączenia 308

3 2006, LIX, 5 Szczelność wypełnienia kanałów korzeniowych szkliwno-cementowego wiertłem diamentowym na turbinę. Ujścia kanałów poszerzano wiertłem Gates-Glidden, a miazgę wyłuszczano miazgociągiem. Długość roboczą kanałów wyznaczano na poziomie 1 mm przed wierzchołkiem anatomicznym, poprzez cofnięcie narzędzia o 1 mm, gdy jego szczyt ukazywał się w otworze wierzchołkowym. Następnie opracowywano kanały korzeniowe metodą crown-down z użyciem rotacyjnych narzędzi niklowo-tytanowych Hero 642 (MicroMega) do rozmiaru pilnika głównego 30/04. Podczas opracowywania kanały płukano 1% podchlorynem sodu, 17% wersenianem sodu i wodą destylowaną aplikowanymi ze strzykawki zaopatrzonej w igłę z otworem bocznym. Osuszano je standaryzowanymi sączkami papierowymi, a następnie wypełniano systemem Resilon-Epiphany (Pentron) (grupa I 4 korzenie) oraz gutaperką i uszczelniaczem Roeko Seal Automix (Roeko) (grupa II 4 korzenie). W grupie I przed aplikacją systemu obturacyjnego, ściany kanałów powlekano czynnikiem łączącym (Epiphany primer) wprowadzanym za pomocą szczoteczek dołączonych do zestawu. Nadmiar primera usuwano sączkami papierowymi. W obu grupach 1/3 przywierzchołkową część korzenia wypełniano metodą kondensacji fali ciągłej (ang. continuous wave) z zastosowaniem Systemu B (SybronEndo). Właściwie dobrany ćwiek główny z Resilonu lub gutaperki, odpowiadający średnicą i kątem zbieżności pilnikowi głównemu, wprowadzano na długość roboczą wraz z niewielką ilością uszczelniacza. Odpowiedniego rozmiaru plugger Systemu B aplikowano do kanału na głębokość 4-6 mm przed osiągnięciem długości roboczej. Uruchamiano urządzenie na 2 sekundy, w wyniku czego upychacz był rozgrzewany do temperatury 200 º C i penetrował w głąb kanału przez ćwiek na pełną długość roboczą. Następnie aparat wyłączano, a plugger utrzymywano z naciskiem w kierunku wierzchołka korzenia przez 10 sekund. Na zakończenie aparat ponownie włączano na 1 sekundę i upychacz wyjmowano z kanału. Pozostałą część kanału wypełniano resinperką (grupa I) lub gutaperką (grupa II) uplastycznioną do temperatury 160 C w urządzeniu Obtura II (Obtura Corp.). Wypełnienie wprowadzano dwuetapowo z użyciem igły nr 25. Uszczelniacza Epiphany nie utwardzano światłem lampy halogenowej w celu stworzenia porównywalnych warunków w obu grupach. Wykonywano kontrolne zdjęcie rentgenowskie, a ujście kanału zamykano cementem fosforanowym Agatos. Korzenie zębów przechowywano przez 7 dni w temperaturze 37 C, w szczelnie zamkniętych fiolkach zawierających waciki nasączone wodą destylowaną. Następnie sporządzano przekroje poprzeczne korzeni zębów w połowie ich długości i w odległości 2mm od wierzchołka anatomicznego korzeni (14). Do tego celu używano przecinarki wolnoobrotowej Minitom z ciągłym chłodzeniem wodnym (Struers) zaopatrzonej w tarczę diamentową oraz szlifierko-polerki Labopol-5 (Struers). Przecięte fragmenty korzeni zatapiano w pierścieniach aluminiowych wypełnionych klejem epoksydowym. Sporządzono 16 próbek, po 8 w każdej grupie. Obrazy próbek analizowano w elektronowym mikroskopie skaningowym Hitachi S 300 (Hitachi), bez napylania w warunkach niskiej próżni (40 Pa); (10). Podczas oglądania przekrojów poprzecznych korzeni w obu grupach zwracano uwagę na przyleganie uszczelniacza do resinperki/gutaperki i do zębiny korzeniowej, a także przyleganie gutaperki/resinperki do ścian kanału. Rejestrowano również szerokość szczelin między poszczególnymi elementami wypełnienia i zębiną. 309

4 M. Pawińska i in. Czas. Stomatol., Wyniki Wyniki zilustrowano na rycinach 1-5. W każdym fragmencie (przywierzchołkowym i przykoronowym) rejestrowano obraz przekroju poprzecznego na całym jego obwodzie. W grupie I (Resilon-Epiphany) we wszystkich próbkach stwierdzono bardzo dobrą adhezję uszczelniacza do zębiny, jak i do resinperki. W dużych powiększeniach (1500 x, 3000x) obserwowano obecność wypustek silera w kanalikach zębinowych (ryc. 1a, b). Pojedyncze szczeliny (w dwóch fragmentach wierzchołkowych i jednym koronowym), o szerokości od 1,2 μm do 6 μm obserwowano między uszczelniaczem a Resilonem (ryc. 2a, b). Ponadto w czterech miejscach analizowanych obrazów (2 próbki), w których brakowało uszczelniacza, zauważalne było nierównomierne przyleganie Resilonu do zębiny i szczeliny o szerokości od 0,75 μm do 8 μm (ryc. 3). W większości próbek granica między silerem a zębiną była niewidoczna, co utrudniało pomiar grubości warstwy uszczelniacza. Stwierdzona Ryc. 1. Przekrój poprzeczny kanału korzeniowego wypełnionego systemem Resilon-Epiphany. Widoczne ścisłe przyleganie uszczelniacza (U) do zębiny (Z) i Resilonu (R), z obecnością wypustek silera w kanalikach zębinowych (strzałka); a powiększenie 1500 x, b powiększenie 3000 x. Ryc. 2. Przekrój poprzeczny kanału korzeniowego wypełnionego systemem Resilon-Epiphany; a widoczna szczelina między uszczelniaczem (U) a Resilonem (R) o szerokości 1,2 μm (strzałka). Powiększenie 2500 x, b widoczne bardzo dobre przyleganie uszczelniacza (U) do zębiny (Z) oraz szczeliny między uszczelniaczem a Resilonem (R) (strzałki), które mogły powstać podczas przecinania korzeni. Powiększenie 3000 x 310

5 2006, LIX, 5 Szczelność wypełnienia kanałów korzeniowych Ryc. 3. Przekrój poprzeczny kanału korzeniowego wypełnionego systemem Resilon-Epiphany. Widoczne nierównomierne przyleganie Resilonu (R) do zębiny (Z). Powiększenie 2500 x. grubość warstwy uszczelniacza wynosiła od 2 μm do 6,2 μm. W grupie II (gutaperka-rsa), podobnie jak w grupie I, we wszystkich próbkach uzyskano bardzo dobrą adhezję uszczelniacza do zębiny, jednak bez widoczności wypustek w kanalikach zębinowych (ryc. 4a). Granica między silerem a zębiną była wyraźnie zaznaczona. Grubość warstwy uszczelniacza wahała się od 1,6 μm do 14 μm. Nieco gorsze przyleganie zarejestrowano w stosunku do połączenia gutaperka-zębina. W pięciu próbkach (trzech koronowych i dwóch wierzchołkowych) obser- Ryc. 4. Przekrój poprzeczny kanału korzeniowego wypełnionego gutaperką i pastą RSA; a widoczne bardzo dobre przyleganie uszczelniacza (U) do zębiny (Z) i gutaperki (G). Powiększenie 1000 x, b widoczne bardzo dobre przyleganie uszczelniacza (U) do zębiny (Z). Niewielka szczelina miedzy gutaperką (G) a zębiną o szerokości 0,6 μm (strzałka) Powiększenie 1800 x. Ryc. 5. Przekrój poprzeczny kanału korzeniowego wypełnionego gutaperką i pastą RSA; a widoczne bardzo dobre przyleganie uszczelniacza (U) do zębiny (Z) i gutaperki (G). Niewielka szczelina między uszczelniaczem a gutaperką o szerokości 0,25 μm (strzałka). Powiększenie 6000 x, b widoczna szczelina miedzy uszczelniaczem (U) a gutaperką (G) o szerokości 0,75 μm (strzałka). Powiększenie 4000 x. 311

6 M. Pawińska i in. Czas. Stomatol., wowano szczeliny o szerokości od 0,6 μm do 7,5 μm (ryc. 4b). Powtarzającym się obrazem były szpary między gutaperką a uszczelniaczem, których szerokość wahała się od 0,25 μm do 7 μm (ryc. 5a, b). Dyskusja Zaletą oceny w mikroskopie skaningowym jest możliwość określenia rozkładu warstwy uszczelniającej, szerokości, głębokości i ciągłości szczelin powstających między tkankami zęba a wypełnieniem. Dostarcza to pełniejszych informacji na temat jakości wypełnienia kanałów korzeniowych w porównaniu z innymi metodami (9). Spośród licznych uszczelniaczy do badań w grupie kontrolnej wybrano pastę Roeko Seal Automix na bazie polidimetylosiloksanu. Materiał ten jest konfekcjonowany w podobny sposób jak uszczelniacz Epiphany, w specjalnej dwukaniulowej strzykawce zakończonej wymiennym aplikatorem. Podczas dozowania składniki materiałów są mieszane w aplikatorze, co umożliwia uzyskanie jednorodnej masy pozbawionej pęcherzyków powierza. Dodatkowo, oba uszczelniacze charakteryzują się płynną konsystencją i zbliżonym czasem wiązania. Badania laboratoryjne dowodzą, że preparat RSA ma lepsze zdolności uszczelniające niż stosowane dotychczas materiały, takie jak pasta AH Plus czy cement Ketac Endo (4, 15). W obu grupach uzyskano bardzo dobre, bezszczelinowe przyleganie uszczelniaczy do zębiny, zarówno w wierzchołkowych, jak i w przykoronowych fragmentach korzeni. Z pewnością sprzyjało temu usunięcie warstwy mazistej. Powszechnie wiadomo, że brak tej warstwy umożliwia wnikanie materiału do kanalików zębinowych i poprawia przyleganie wypełnienia do ścian kanału (3). Nasze badania wykazały istnienie pojedynczych szczelin między Resilonem i Epiphany, a także między Resilonem i zębiną (grupa I). Częściej nieszczelności obserwowano w grupie II, szczególnie w miejscu kontaktu gutaperki i pasty RSA. Podobne wyniki uzyskali Tay i wsp. (19), którzy w mikroskopie skaningowym porównywali szczelność wypełnienia kanałów systemem Resilon-Epiphany oraz gutaperką i pastą AH Plus z zastosowaniem Systemu B i urządzenia Obtura II. Autorzy obserwowali w obu grupach, obok doskonałego przylegania uszczelniaczy do ćwieków i do zębiny, miejsca, w których obecne były szczeliny. Szczególnie częstym obrazem było oddzielenie gutaperki od pasty AH Plus. Przypuszcza się, że przyczyną nieszczelności jest nagły skurcz polimeryzacyjny uszczelniaczy. Szybka polimeryzacja silerów następuje pod wpływem wzrostu temperatury podczas kondensacji materiału gorącym pluggerem. Dodatkowe manipulacje w trakcie dalszego wprowadzania materiału do kanału uszkadzają wiązania powstające między poszczególnymi składnikami wypełnienia i zębiną (5, 19, 19). Badania Lipskiego i wsp. (12) dowodzą jednak, że szczeliny powstają również przy wypełnianiu kanałów korzeniowych systemem Resilon-Epiphany metodą pojedynczego ćwieka, czyli bez udziału podwyższonej temperatury. Może to być związane z czynnościami wykonywanymi podczas przygotowywania próbek do badań w mikroskopie skaningowym, tj. przecinanie korzeni, umieszczanie ich w próżni, odwadnianie przed napyleniem (6, 12). Świadczą o tym także badania własne, gdyż niektóre zarysy szczelin odpowiadały kształtom i wielkościom cząstek wypełniacza, wyrwanym przypuszczalnie podczas przecinania korzeni (ryc. 2b). Brak zdolności chemicznego łączenia się z 312

7 2006, LIX, 5 Szczelność wypełnienia kanałów korzeniowych gutaperką wydaje się być słabym punktem stosowanych dotychczas uszczelniaczy kanałowych (11, 13, 16-19). Zgodnie z informacjami podawanymi przez producenta, uszczelniacz Epiphany łączy się z ćwiekami Resilonu przez wbudowywanie metakrylanów w matrycę poliestrową resinperki. W świetle tych danych zaskakujące są wyniki badań Gesiego i wsp. (5), którzy porównywali wytrzymałość wiązań między powierzchniami zębiny, Resilonu i silera Epiphany (grupa I) oraz między zębiną, gutaperką i pastą AH Plus (grupa II). Autorzy stwierdzili, że zarówno w grupie korzeni wypełnionych gutaperką, jak i Resilonem, następuje oddzielanie uszczelniacza od ćwieka. Prawdopodobną przyczyną słabego połączenia Resilonu i silera Epiphany jest niska zawartość dwumetakrylanów w resinperce (5) lub brak wolnych rodników wewnątrz dobrze spolimeryzowanych ćwieków Resilonu, niezbędnych do efektywnego zespolenia z uszczelniaczem (cyt. wg 5). Podsumowanie Wstępna ocena wskazuje, że system Resilon Epiphany nieco szczelniej wypełnia kanały korzeniowe, niż gutaperka w połączeniu z pastą RSA. Wskazane są jednak dalsze badania na większej liczbie próbek. Mimo, że nowy materiał, w porównaniu do gutaperki z uszczelniaczem, skuteczniej chroni jamę zęba przed mikroprzeciekiem bakteryjnym (16, 17), nie gwarantuje bezszczelinowego zamknięcia kanału na całej długości. Piśmiennictwo 1. Burnett F., Trope M.: Adhesive endodontics: Combining Technologies for enhanced success. Dental Town, 2004, 5, 8, Chiwian N.: Resilon the missing link in sealing the root canal. Compendium, 2004, 25, 10A, Cobankara F. K., Adanir N., Belli S.: Evaluation of the influence of smear layer on the apical and coronal sealing ability of two sealers. J. Endod., 2004, 30, 6, Cobankara F. K., Adanir N., Belli S., Pashley D. H.: A quantitative evaluation of apical leakage of four root canals sealers. Int. Endod. J., 2002, 35, 12, Gesi A. R., Goracci C., Pashley D. H., Tay F. R., Ferrari M.: Interfacial strength of resilon and gutta-percha to intraradicular dentin. J. Endod., 2005, 31, 11, Grzebieluch W., Adamski R.: Przyleganie uszczelniacza kanałowego AH Plus. Mag. Stomatol., 1999, 158, 7, Hiraishi N., Papacchini F., Loushine R. J., Weller R. N., Ferrari M., Pashley D. H., Tay F. R.: Shear bond strength of Resilon to a methacrylate-based root canal sealer. Int. Endod. J., 2005, 38, 10, Huumonen S., Lenande-Lumikari M., Sigurdsson A., Ostarvik D.: Healing of apical periodontitis after endodontic treatment: a comparison between a silicone-based and a zinc oxide-eugenol-based sealer. Int. Endod. J., 2003, 36, 4, Klimek L., Banaszek K., Pawlicka H.: Elektronowy mikroskop skaningowy do oceny wypełnień kanałowych. Stomatol. Współcz., 2004, 1, Kozakiewicz M., Łęski M.: Porównanie szczelności normalnego i wstecznego wypełniania kanału w okolicy szczytowej zęba po resekcji wierzchołka korzenia. Czas. Stomatol., 2003, LVI, 12, Lipski M.: Laboratoryjna ocena przylegania i szczelności wypełnień kanałowych z materiału Endion. Stomatol. Współcz., 1996, 3, 5, Lipski M., Woźniak K., Buczkowska Radlińska J., Bochińska J., Nowicka A.: Resilon i Epiphany nowy materiał do wypełniania kanałów korzeniowych zębów. Badania wstępne w SEM. Mag. Stomatol., 2005, 164, 9, Pawińska M., Kierklo A., Sajewicz E., Stokowska W.: Ocena szczelności wypełnień kanałów korzeniowych cementem szklanojonomerowym Ann. Acad. Med. Silesiensis, 1998, 26, Pawlicka H.: Wpływ różnych technik kondensacji bocznej na szczelność i homogenność materiałów wypełniających kanał. Stomatol. Współcz., 1995, 2, 5, Pawlicka H., Banaszek K., 313

8 M. Pawińska i in. Czas. Stomatol., Klimek L., Olejniczak M.: Właściwości uszczelniające RSA Roeko Seal Automix. Ann. Acad. Med. Silesiensis, 2000, 31, Shipper G., Ostarvik D., Teixeira F. B., Trope M.: An evaluation of microbial leakage in roots filled with a thermoplastic synthetic polymer-based root canal filling material (Resilon). J. Endod., 2004, 30, 5, Shipper G., Teixeira F. B., Arnold R. R., Trope M.: Periapical inflammation after coronal microbial inoculation of dog roots filled with guttapercha or Resilon. J. Endod., 2005, 31, 2, Tay F. R., Loushine R. J., Monticelli F., Weller R. N., Breshi L., Ferrari M., Pashley D.: Effectiveness of resin-coated guttapercha cones a dual-cured, hydrophilic methacrylate resinbased sealer in obturating root canals. J. Endod., 2005, 31, 9, Tay F. R., Loushine R. J., Weller R. N., Kimbrough W. F., Pashley D. H., Mak Y. F., Lai C. S., Raina R., Wlliams M. C.: Ultrastructural evaluation of the apical seal in roots filled with a polycaprolactone-based root canal filling material. J. Endod., 2005, 31, 7, Teixeira F. B., Teixeira E. C., Thompson J. Y., Trope M.: Fracture resistance of roots endodontically treated with a new resin filling material. JADA, 2004, 135, 5, Trope M., Debelian G.: Endodoncja w codziennej praktyce. Wydawnictwo Kwintesencja, Warszawa Otrzymano: dnia 23.I.2006 r. Adres autorów: Białystok, ul. Waszyngtona 15A. 314