Comparison of effectiveness of edetate disodium and citric acid in removal of smear layer from canal dentine surface*

Transkrypt

1 J Stoma 2013; 66, 2: Polish Dental Society O R I G I N A L A R T I C L E Comparison of effectiveness of edetate disodium and citric acid in removal of smear layer from canal dentine surface* Porównanie skuteczności wersenianu sodu i kwasu cytrynowego w usuwaniu warstwy mazistej z powierzchni zębiny kanałowej* Agnieszka Skórska-Jasak 1, Leszek Klimek 2, Halina Pawlicka 1 1 Zakład Endodoncji Katedra Stomatologii Zachowawczej i Endodoncji, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Polska Department of Endodontics, Chair of Conservative Dentistry, Endodontics and Periodontology, Medical University of Łódź, Poland Kierownik: prof. dr hab. H. Pawlicka 2 Zakład Badań Materiałów Instytutu Inżynierii Materiałowej Politechniki Łódzkiej, Polska Department of Materials Research,Institute of Materials Science and Engineering, Technical University of Lodz, Poland Head: prof. dr hab. inż. L. Klimek Summary Introduction. During root canal preparation, irrespective of the instrumentation used, there is a layer of contaminants on the surface of canal dentine which can be removed with sodium hypochlorite and EDTA. Aim of the study. To compare purity level of root canal dentine walls after the application of citric acid and EDTA. Material and methods. Twenty roots from extracted human teeth were used in the study. The samples were randomly divided into two groups I and II of ten teeth each, and exposed to irrigations with EDTA, citric acid and sodium hypochlorite. Results. The results show that average values of canal dentine are similar in both examined groups in the vicinity of the canal orifice and in the apical region of roots. Conclusions. Following the application of EDTA and citric acid, the similar purity level of dentinal tubules was obtained. Streszczenie Wprowadzenie. Podczas mechanicznego opracowania kanału, niezależnie od użytych narzędzi, na ścianach zębiny kanałowej powstaje warstwa zanieczyszczeń, którą możemy usunąć stosując podchloryn sodu i związki chelatujące. Cel pracy. Porównanie czystości ścian zębiny kanałowej korzeni zębów po działaniu kwasu cytrynowego i wersenianu sodu. Materiał i metody. Do badań użyto 20 korzeni, usuniętych zębów ludzkich. Próbki zębów podzielono losowo na dwie grupy I i II, po 10 zębów każda i poddano działaniu środków płuczących, tj. EDTA, kwasu cytrynowego i podchlorynu sodu. Wyniki. Z uzyskanych danych wynika, że średnie wartości czystości ścian zębiny kanałowej w obu badanych grupach, zarówno w okolicy ujścia kanału, jak również w części wierzchołkowej korzeni zębów, są zbliżone. Wnioski. Po zastosowaniu EDTA i kwasu cytrynowego uzyskuje się zbliżoną czystość ścian zębiny korzeniowej. KEYWORDS: purity level, smear layer, sodium hypochlorite, EDTA, citric acid *The study financed from own resources. *Praca finansowana ze środków własnych. HASŁA INDEKSOWE: czystość ścian, warstwa mazista, podchloryn sodu, EDTA, kwas cytrynowy 181

2 J Stoma 2013; 66, 2 Skórska-Jasak A., Klimek L., Pawlicka H. Introduction During mechanical canal preparation, irrespective of the instrumentation used, contaminations called a smear layer occur on the walls of canal dentine. Leaving them can contribute to the failure of endodontic treatment. The use of rinsing sequence including sodium hypochlorite and chelating agents is necessary for the removal of this layer. The most commonly suggested chelating agents include EDTA. In endodontic literature, there is also information about the use of sodium hypochlorite and citric acid for the removal of the smear layer. The aim of the study The aim of the study is to compare the purity of teeth root canals walls after the application of sodium hypochlorite and citric acid, and sodium hypochlorite and edetate disodium. Materials and methods Twenty roots of the extracted human teeth were used in the study. The teeth, till the time of examination, had been stored in 10% formalin solution, and before preparation, they had been rinsed with running water. The teeth crowns were cut off at amelodentinal junction with the use of a diamond separator. Then, with fissure bur (Ø 12) fixed to the contra-angle handpiece, the cuts were made on both sides of the root, along its length. The samples prepared this way were randomly divided into two groups of 10 teeth each. The teeth canals in group I and II were prepared with traditional method to size 60 with the use of tools such as a file by Mani. In group I, the following sequence of irrigants was used: Chloraxid (2% solution of sodium hypochlorite) 5 ml by Cerkamed Endosal (15% of EDTA solution with agent lowering surface tension) by Cerkamed 5ml Chloraxid (2% solution of sodium hypochlorite) 5 ml by Cerkamed Physiological salt solution (0.9% NaCl solution) by Frezenis Kabi 5 ml In group II canals, the following pattern of irrigating agents was used: Wstęp Podczas mechanicznego opracowania kanału, niezależnie od użytych narzędzi, na ścianach zębiny kanałowej powstają zanieczyszczenia nazwane warstwą mazistą (ang. smear layer), których pozostawienie może przyczynić się do niepowodzenia w leczeniu endodontycznym. Obecnie uważa się, że w celu usunięcia warstwy zanieczyszczeń, niezbędne jest stosowanie sekwencji płuczącej składającej się z podchlorynu sodu i związków chelatujących. Proponując związki chelatujące najczęściej wymienia się wersenian sodu. W piśmiennictwie endodontycznym, pojawiają się również informacje o stosowaniu podchlorynu sodu i kwasu cytrynowego do usuwania warstwy mazistej. Cel pracy Celem pracy jest porównanie czystości ścian zębiny kanałów korzeniowych zębów po działaniu podchlorynu sodu i kwasu cytrynowego oraz podchlorynu sodu i wersenianu sodu. Materiał i metody Do badań użyto 20 korzeni usuniętych zębów ludzkich. Zęby, do momentu badania, przechowywano w 10% roztworze formaliny, a przed przystąpieniem do opracowywania płukano je pod bieżącą wodą. Korony zębów odcinano na wysokości połączenia szkliwno zębinowego przy użyciu separatora o obustronnym nasypie diamentowym. Następnie wiertłem szczelinowym (Ø 12) umocowanym w kątnicy na mikrosilnik z chłodzeniem wodnym wykonywano nacięcia po obu stronach korzenia, wzdłuż jego długości. Tak przygotowane próbki zębów podzielono losowo na dwie grupy po 10 zębów każda. Kanały zębów grupy I i II opracowano metodą tradycyjną do nr 60 przy użyciu narzędzi typu pilnik firmy Mani. W grupie I zastosowano następującą sekwencję środków płuczących: Chloraxid (2% roztwór podchlorynu sodu) firmy Cerkamed 5ml Endosal (15% roztwór EDTA z dodatkiem środka obniżającego napięcie powierzchniowe) firmy Cerkamed 5ml Chloraxid (2% roztwór podchlorynu sodu) fir

3 Comparison of effectiveness of edetate disodium and citric acid in removal... J Stoma 2013; 66, 2 Chloraxid (2% solution of sodium hypochlorite) by Cerkamed 5 ml 40% citric acid (40% solution of citric acid) by Cerkamed 5 ml Chloraxid (2% solution of sodium hypochlorite) by Cerkamed 5 ml Physiological salt solution (0.9% of NaCl solution) 5 ml Canals of all teeth were dried, roots were divided along the previously made cuts, sprayed and subjected to observation in Scanning Electron Microscope (SEM) Hitachi S-3000 N. In the analyzed groups of teeth, the pictures were taken from the distance of 0.5 mm from the root canal foramen and 0.5 mm below the canal orifice. Next, with the use of quantitative metallography, the contaminations in the examined region were evaluated. 1 For this purpose, a special net with 400 knots was applied. The relation of knots expressed in percentage falling on contaminations to the general number of knots constituted the percentage of contaminated field. For statistical analysis of the significance of the differences between average values of canal dentine purity after the use of different rinsing agents, non-parametrical correspondent of variation analysis Kruskal-Wallis test was used followed by Mann-Whitney test. The significance level for all applied statistical tests was α=0.05. The calculations were made with the use of the STATGRAPHICS v.5.1 software. Results The exemplary images from SEM of the canal dentine walls subjected to the activity of rinsing agents are presented in Fig. 1, 2, 3, 4. The results of the purity of canal dentinal walls subjected to the activity of EDTA is presented in Table 1 and in the histogram (Fig. 5). As the presented data show, average values of the purity of canal dentine walls in both groups are similar. The results of the purity of canal dentinal walls (the region of canal orifice and root apex) subjected to the activity of EDTA is presented in Table 2 and in the histogram (Fig. 7). The results of the purity of canal dentinal walls (the region of canal orifice and root apex) subjected to the my Cerkamed 5ml Fizjologiczny roztwór soli (0,9% roztwór NaCl) firmy Frezenis Kabi 5ml. W kanałach zębów grupy II zastosowano następujący schemat środków płuczących: Chloraxid (2% roztwór podchlorynu sodu) firmy Cerkamed 5ml 40% kwas cytrynowy(40% roztwór kwasu cytrynowego) firmy Cerkamed 5ml Chloraxid (2% roztwór podchlorynu sodu) firmy Cerkamed 5ml Fizjologiczny roztwór soli (0,9% roztwór NaCl) 5ml. Kanały wszystkich zębów suszono, korzenie zębów przepołowiono wzdłuż wcześniej wykonanych nacięć, napylono i poddano obserwacjom w elektronowym mikroskopie skaningowym(sem) Hitachi S-3000 N. W ocenianych grupach zębów wykonano zdjęcia w odległości 0,5 mm od otworu anatomicznego korzenia zęba i 0,5 mm poniżej ujścia kanału. Następnie, metodami metalografii ilościowej, obliczono zanieczyszczenia na ocenianym obszarze. 1 W tym celu użyto specjalnej siatki o 400 węzłach. Wyrażony w procentach stosunek węzłów padających na zanieczyszczenia, do ogólnej ilości węzłów stanowił procent pola zanieczyszczonego. Do oceny statystycznej, istotności różnic pomiędzy średnimi wartościami czystości zębiny kanałowej po zastosowaniu różnych środków płuczących wykorzystano nieparametryczny odpowiednik analizy wariancji test Kruskala-Wallisa, a następnie test Manna-Whitney a. Dla wszystkich stosowanych testów statystycznych przyjęto poziom istotności α=0,05. Obliczenia wykonano za pomocą programu STATGRAPHICS v.5.1 Wyniki Przykładowe obrazy z SEM ścian zębiny kanałowej poddanych działaniu środków płuczących przedstawiają ryciny 1, 2, 3, 4. Wyniki czystości ścian zębiny korzeniowej, poddanej działaniu środków płuczących zestawiono w tabeli 1 oraz na histogramie (Fig. 5). Jak wynika z przedstawionych danych, średnie wartości czystości ścian zębiny kanałowej w obu badanych grupach są zbliżone

4 J Stoma 2013; 66, 2 Skórska-Jasak A., Klimek L., Pawlicka H. Fig. 1. Group I. Level of canal dentine clearance (canal orifice region) group I after irrigation with EDTA NaOCl, NaOCl, NaCl. Grupa I. Obraz czystości ścian zębiny kanałowej (okolicy ujścia kanału) grupa I (po płukaniu EDTA, podchlorynem sodu, fizjologicznym roztworem soli). Fig. 2. Group II. Level of canal dentine clearance (canal orifice region) group II (after irrigation with citric acid NaOCl, NaOCl, NaCl. Grupa II. Obraz czystości ścian zębiny kanałowej (okolicy ujścia kanału) gr. II (po płukaniu kwasem cytrynowym, podchlorynem sodu, fizjologicznym roztworem soli). Fig. 3. Group I. Level of canal dentine clearance (canal orifice region) group I after irrigation with EDTA NaOCl, NaOCl, NaCl. Grupa I. Obraz czystości ścian zębiny kanałowej (okolicy wierzchołkowej) grupa I po płukaniu: (EDTA, podchlorynem sodu, fizjologicznym roztworem soli). Fig. 4. Group II. Level of canal dentine clearance canal orifice region) group II (after irrigation with citric acid NaOCl, NaOCl, NaCl. Grupa II. Obraz czystości ścian zębiny kanałowej (okolicy wierzchołkowej) grupa II po płukaniu (kwasem cytrynowym, podchlorynem sodu, fizjologicznym roztworem soli). activity of citric acid is presented in Table 2 and in the histogram (Fig. 7). The data presented in Tables 2 and 3 show that average values of contaminants in both studied groups in the vicinity of canal orifice and apical part are similar. Statistical analysis shows that there are no statistically significant differences between group I treated with NaOCl, EDTA NaOCl, NaCl and group II subjected to the activity of NaOCl, citric acid NaOCl, NaCl. Wyniki czystości ścian zębiny korzeniowej (okolicy ujścia kanału i wierzchołka korzenia) poddanej działaniu EDTA zestawiono w tabeli 2 oraz na histogramie (Fig. 7). Wyniki czystości ścian zębiny korzeniowej (okolicy ujścia kanału i wierzchołka korzenia) poddanej działaniu kwasu cytrynowego zestawiono w tabeli 3 oraz na histogramie (Fig. 6). Z danych przedstawionych w tabelach 2 i 3 wynika, że średnie wartości zanieczyszczeń w obu badanych grupach zarówno w okolicy ujścia ka

5 Comparison of effectiveness of edetate disodium and citric acid in removal... J Stoma 2013; 66, 2 Table 1. Comparison of purity level results of canal dentine exposed to irrigants The purity level of canal dentine Group Number of samples Average Standard deviation EDTA group I Citric acid group II Table 2. Comparison of percentage of canal dentine contamination (region of canal orifice and apex) exposed to EDTA Contamination of canal dentine (region of canal orifice and apex) Number of samples Average Standard deviation Canal orifice Root apex Table 3. Comparison of percentage of canal dentine contamination (region of canal orifice and apex) exposed to citric acid Contamination of canal dentine (region of canal orifice and apex) Number of samples Average Standard deviation Canal orifice Root apex Analysis of results and discussion The purity of canal dentine walls is strictly related to the layer of contaminations smear layer covering canal walls as well as with preparations responsible for its removal sodium hypochlorite, citric acid and EDTA. The removal of organic and non-organic components of smear layer throughout the alternating use of the agents listed above is the condition of obtaining appropriate purity of canal walls. Microscopic methods SEM, most easily define the intensity of EDTA, citric acid and sodium hypochlorite activity in dissolving organic and nonorganic components of the contamination layer. In the SEM studies, the surface of canal dentine was evaluated after mechanical canal preparation and the activity of irrigants. The satisfactory effects were obtained in the vicinity of canal orifice after 5 minutes of alternating use of sodium hypochlorite with citric acid and sodium hypochlorite with EDTA. Dentinal tubules were denuded and nału, jak również w części wierzchołkowej są zbliżone. Z badań statystycznych wynika, że brak jest różnic istotnych statystycznie pomiędzy grupą I, na którą działano NaOCl, EDTA NaOCl, NaCl a grupą II poddaną działaniu NaOCl, kwasu cytrynowego NaOCl, NaCl. Omówienie wyników i dyskusja Czystość ścian zębiny korzeniowej, jest ściśle powiązana z warstwą zanieczyszczeń warstwą mazistą, pokrywającą ściany kanału, jak i z preparatami odpowiedzialnymi za jej usunięcie podchlorynem sodu, kwasem cytrynowym i EDTA. Usunięcie organicznych i nieorganicznych składowych warstwy mazistej poprzez naprzemienne stosowanie wyżej wymienionych środków, jest warunkiem uzyskania prawidłowej czystości ścian kanału. Metody mikroskopowe SEM, najłatwiej określają stopień działania EDTA, kwasu cytryno

6 J Stoma 2013; 66, 2 Skórska-Jasak A., Klimek L., Pawlicka H. Fig. 5. The comparison of average values the purity level of dentinal tubules exposed to irrigants: group I, group II. Porównanie średnich wartości czystości ścian zębiny kanałowej poddanej działaniu środków płuczących: grupa I, grupa II. Fig. 6. The comparison of average values the purity level of dentinal tubules (region of canal orifice and apex) exposed to EDTA group I. Porównanie średnich wartości odsetka zanieczyszczeń zębiny kanałowej (okolicy ujścia kanału i wierzchołka korzenia) poddanej działaniu EDTA grupa I. Fig. 7. The comparison of average values the purity level of dentinal tubules (region of escape of canal orifice and apex) exposed to citric acid gr. II Porównanie średnich wartości odsetka zanieczyszczeń zębiny kanałowej (okolicy ujścia kanału i wierzchołka korzenia) poddanej działaniu kwasu cytrynowego gr II. clearly visible with no contaminations that are characteristic for an unprepared surface. The purity of walls in the region of canal apex, irrespective of the used irrigants, was slightly worse than in the canal orifice region. Takeda et al. 2 have a similar view and their SEM study of dentine wall surface revealed the same results using 17% EDTA and 6% citric acid. Similarly, Pawlicka 3 and Petschelt et al. 4 noticed contaminations blocking the apical region in some prepared and irrigated canals. Khedmad at al. 5 drew similar conclusions after studying the effect wego i podchlorynu sodu w zakresie rozpuszczania komponentów organicznych i nieorganicznych warstwy zanieczyszczeń. W badaniach w SEM oceniano powierzchnię zębiny korzeniowej, po mechanicznym opracowaniu kanału i działaniu środków płuczących. Zadawalające efekty uzyskano w okolicy ujścia kanału, już po 5 minutach naprzemiennego stosowania podchlorynu sodu z kwasem cytrynowym i podchlorynu sodu z EDTA. Kanaliki zębinowe były odsłonięte i wyraźnie widoczne, bez zanieczyszczeń charakterystycznych dla nieopracowanej powierzchni. Czystość ścian w okolicy wierzchołka kanału, bez względu na zastosowane środki płuczące, była nieco gorsza od okolic ujścia kanałowego. Podobnego zdania są Takeda i wsp., 2 którzy badaniem w SEM powierzchni ścian zębiny otrzymali te same wyniki stosując 17% EDTA i 6% kwas cytrynowy. Również Pawlicka 3 oraz Petschelt i wsp. 4 spostrzegli zanieczyszczenia blokujące okolicę przyszczytową w części opracowanych i płukanych kanałów. Do podobnych wniosków doszedł Khedmad i wsp. 5 badając wpływ 17% EDTA i 10% kwasu cytrynowego na czystość ścian zębiny kanałowej. Klimek i wsp. 6 analizowali oszlifowane próbki zębiny poddane działaniu preparatu Endosal. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez autorów efektywność działania preparatu była wprost proporcjonal

7 Comparison of effectiveness of edetate disodium and citric acid in removal... J Stoma 2013; 66, 2 of 17% EDTA and 10% citric acid on the purity of canal dentine. Klimek et al. 6 analyzed the trimmed dentine samples subjected to the activity of Endosal preparation. As the studies performed by the authors show the effectiveness of preparation activity was directly proportional to the duration of its application. Entire denudation of dentinal tubules was achieved after 15 minutes of Endosal application. Goldberg and Spielberg 7 agree with the above opinion and they consider the time of 15 minutes as optimal period of chemomechanical canal preparation in order to obtain the appropriate level of dentinal walls purity. The conclusions drawn by Scelza et al. 8 from the SEM study of EDTA, EDTA-T and citric acid effect on the purity of canal dentine walls differ. The authors, when evaluating the effectiveness of the abovementioned agents after the application of 3-, 10 and 15-minute duration concluded that longer period of application does not directly affect their effectiveness. Prado et al. 9 evaluated the purity of canal walls after 30 seconds, one and three minutes of the use of 37% phosphoric acid and 10% of citric acid. The authors concluded that neither of the studied substances was effective after 30 seconds of their use. By prolonging the time of application to 1 minute, the authors obtained in comparison with citric acid the significant purity of canal walls after the use of phosphoric acid, even in the apical region of tooth root. Pitoni et al. 1 studied the effectiveness of sodium hypochlorite with 17% EDTA and sodium hypochlorite with 6% citric acid in the removal of the smear layer. The authors observed that sodium hypochlorite was the most effective agent in the removal of the smear layer. On the other hand, EDTA + NaOCl, and citric acid + NaOCl gave similar results. Khedmat and Shokouhinejad 5 reported no statistically important differences when evaluating the effectiveness of 10% citric acid with NaOCl, and EDTA with sodium hypochlorite in the smear layer removal in the apical region of the root. Pawlicka 10 achieved the satisfactory purity of root dentine walls after 5 minutes of tooth rinsing with edetate disodium, and McComb and Smith 11 na do czasu jego aplikacji. Całkowite odsłonięcie kanalików zębinowych uzyskano po 15 minutach stosowania Endosalu. Podobnego zdania są Goldberg i pielberg, 7 którzy uważają czas 15 minut za optymalny okres chemomechanicznego opracowania kanału, celem uzyskania odpowiedniej czystości ścian zębiny. Do innych wniosków doszedł Scelza i wsp. 8 badając w SEM wpływ EDTA, EDTA-T i kwasu cytrynowego na czystość ścian zębiny kanałowej. Autorzy oceniając efektywność wyżej wymienionych środków po okresie aplikacji 3, 10 i 15 minut stwierdzili, że dłuższy czas stosowania preparatów, nie wpływa bezpośrednio na ich skuteczność. Prado i wsp. 9 oceniali czystość ścian kanału po 30 sekundach, jednej i trzech minutach stosowania 37% kwasu fosforowego oraz 10% kwasu cytrynowego. Autorzy stwierdzili, że żadna z badanych substancji nie była skuteczna po 30 sekundach ich stosowania. Przedłużając okres aplikacji do 1 minuty autorzy uzyskali, w porównaniu z kwasem cytrynowym, znaczną czystość ścian kanału po zastosowaniu kwasu fosforowego, nawet w okolicy wierzchołkowej korzenia zęba. Pitoni i wsp. 1 badali skuteczność podchlorynu sodu, NaOCl z 17% EDTA i podchlorynu sodu z 6% kwasem cytrynowym w usuwaniu warstwy mazistej. Autorzy zaobserwowali, że najbardziej skutecznym środkiem w usuwaniu warstwy mazistej był podchloryn sodu. Natomiast EDTA + NaOCl oraz kwas cytrynowy + NaOCl dawał podobne rezultaty. Khedmat i Shokouhinejad 5 stwierdzili brak różnic istotnych statystycznie oceniając efektywność 10% kwasu cytrynowego w połączeniu z NaOCl oraz EDTA w połączeniu z podchlorynem sodu w usuwaniu warstwy mazistej w okolicy wierzchołkowej korzenia. Pawlicka 10 uzyskała zadowalającą czystość ścian zębiny korzeniowej po 5 minutach płukania jamy zęba wersenianem sodu, a McComb i Smith 11 po 24 godzinach aplikacji tego preparatu. Wayman i wsp. 12 stwierdzili, że 10%, 25% i 50% kwas cytrynowy oczyszcza ściany kanałów pozostawiając otwarte kanaliki zębinowe, czego nie można oczekiwać używając samego podchlorynu sodu. Do podobnych wniosków doszli Mancini i wsp

8 J Stoma 2013; 66, 2 Skórska-Jasak A., Klimek L., Pawlicka H. after 24 hours of the application of this preparation. Wayman et al. 12 concluded that 10%, 25% and 50% citric acid cleans canal walls leaving dentinal tubules open, which cannot be expected when using sodium hypochlorite alone. The conclusions of Mancini et al. 13 are similar after the use of 17% EDTA and 42% citric acid in chemical preparation of root canals. stosując 17% EDTA i 42% kwas cytrynowy w chemicznym opracowaniu kanałów korzeniowych. Podsumowanie Po zastosowaniu podchlorynu sodu z roztworem EDTA lub z kwasem cytrynowym uzyskuje się zbliżoną skuteczność w usuwaniu warstwy mazistej na powierzchni zębiny korzeniowej. Summary After the use of sodium hypochlorite with EDTA solution or with citric acid, similar effectiveness in the removal of smear layer on the surface of root dentine is obtained. References 1. Pitoni CM, Figuiredo MC, Araujo FB, Souza MA: Ethylenediaminetetraacetic acid and citric solutions for smear layer removal in primary tooth root canals.j Dent Child 2011;78: Takeda FH, Harashima Y, Kimura K, Matsumoto K: A comparative study of the removal of smear layer by three endodontic irrigants and two types of laser, Int Endod J 1999; 32: Pawlicka H, Piątowska D, Hajdukiewicz G: Effektivitat der Spulmittel bei Wurzelkanalaufbereitung Untersuchungen im Rasterelektronenmikroskop. Stomatol DDR 1981; 31: Petschelt A, Oberschachtsiek H: Uber die Schmierschicht (smear layer) nach der Wurzelkanalaufbereitung (REM Untersuchung). Dtsch Zahnarztl Z 1985; 40: Khedmat S, Shokouhinejad N: Comparison of the efficacy of three chelating agents in smear layer removal. J Endod 2008; 34: Klimek L, Olejniczak M: Mikroskopowe obrazy zmian powierzchni zębiny po działaniu EDTA. Stomatol Współcz 2006; 4: Goldberg F, Spielberg C: The effect of EDTAC and the variation of its working time analyzed with scanning electron microscopy. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1982; 53: Scelza MF, Scelza VP, Pereira M: Effect of three different time periods of irrigation with EDTA-T, EDTA and citric acid on smear layer removal. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2004; 98: Prado M, Gusman H, Gomes BP, Simão RA: Scanning electron microscopic investigation of the effectiveness of phosphoric acid in smear layer removal when compared with EDTA and citric acid. J Endod 2011; 37: Pawlicka H: Ocena efektywności kwasu cytrynowego jako środka do płukania kanałów korzeniowych. Badania w SEM. Stomatol Współcz 1995; 6: McComb D, Smith DC: A preliminary scanning electron microscope study of root canals after endodontic procedures. J Endod 1975; 1: Wayman BE, Kopp WM, Pinero GJ, Lazzari EP: Citric and lactic acid as root canal irrigants in vitro. J Endod 1979; 5: Mancini M, Armelin E, Casaglia A, Cerroni L, Cianconi L: A comparative study of smear layer removal and erosion in apical intraradicular dentine with three irrigating solutions- a scanning electron microscopy evaluation. J Endod 2009; 35: Address: Łódź, ul. Pomorska 251 Tel.: , Fax: endo@csk.umed.lodz.pl Received: 11 th July 2012 Accepted: 5 th December