dr Lidia Grabowska prof. IWNiRZ dr hab. Krzysztof Heller

Transkrypt

1 Materiały szkoleniowe nt. Uprawa lnu i konopi w ekologicznych gospodarstwach agroturystycznych dr Lidia Grabowska prof. IWNiRZ dr hab. Krzysztof Heller w ramach projektu Ekologizacja gospodarstw agroturystycznych Podlasia Białystok-Sulin, marca 2009 Wsparcie udzielone przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a także ze środków budżetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych 1

2 Spis treści 1. Len włóknisty 1.1 Biologiczna charakterystyka lnu 1.2 Znaczenie gospodarcze lnu 1.3 Uprawa lnu Charakterystyka i dobór odmian lnu włóknistego Wymagania glebowe Uprawa gleby Nawożenie Siew Zabiegi pielęgnacyjne Niszczenie skorupy Nawożenie dolistne Ochrona roślin 1.4 Zbiór (wyrywanie) lnu 1.5 Roszenie 1.6 Terminarz zabiegów w uprawie lnu włóknistego 2. Konopie włókniste 2.1. Biologiczna charakterystyka konopi 2.2. Uprawa konopi Wymagania klimatyczno-glebowe Wymagania agrotechniczne Polskie odmiany jednopiennych konopi włóknistych 2.3. Schemat organizacyjny produkcji włókna konopnego w Polsce 2.4. Znaczenie gospodarcze konopi Konopie w Unii Europejskiej Konopie w Polsce 2.5. Regulacje prawne uprawy konopi w Polsce 2

3 1. Len zwyczajny (Linum usitatissimum L.) Krzysztof Heller, Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich, Poznań, ul. Wojska Polskiego 71b, khel@inf.poznan.pl 1.1. Biologiczna charakterystyka lnu. Len zwyczajny (Linum usitatissimum L.) posiada 15 par chromosomów (2n = 30). Znaczenie gospodarcze mają jednoroczne, jare odmiany lnu oleistego i włóknistego. Len włóknisty Nasiona lnu włóknistego (grupa microspermum) są w zarysie kształtu jajowatego, jednym końcem szeroko zaokrąglone, na drugim końcu zaznaczony jest spiczasty dzióbek. Masa tysiąca nasion (MTN) waha się w granicach 4,1 5,5 g. Średnie wymiary nasion lnu włóknistego: długość: 3,0 4,9 mm, szerokość: 1,8 2,6 mm grubość: 0,5 1,0 mm Nasiona lnu są płaskie, lekko wypukłe z obu stron. Mają najczęściej barwę brunatną (w różnych odcieniach brunatności od czarnobrunatnych do jasnobrunatnych); powierzchnia nasion jest błyszcząca i gładka, co powoduje, że przesypywane siemię lniane swobodnie płynie. W budowie anatomicznej nasion lnu wyróżnia się trzy podstawowe części: okrywa nasienna, bielmo i zarodek, który składa się z silnie rozwiniętych liścieni i korzonka. Skład chemiczny nasion lnu jest następujący: tłuszcze 22,5-45,0 % substancje azotowe 16,1-30,0 % substancje bezazotowe 17,6-28,8 % woda 5,5 14,2 % celuloza 4,3 11,6 % Korzeń len ma palowy system korzeniowy tzn. występuje jeden korzeń główny (rosnący prostopadle ku dołowi) oraz liczne odchodzące od niego korzenie boczne. Korzenie lnu włóknistego są słabiej wykształcone niż u lnu oleistego. Wielkość korzeni uzależniona jest od ilości wody i jej rozmieszczenia w glebie. Słabszy system korzeniowy wytwarzają rośliny uprawiane na stanowiskach zasobnych w wodę. W przeciętnych warunkach uprawowych długość korzeni lnu jest taka sama jak wysokość części nadziemniej roślin lnu tzn. waha się w granicach od cm. Łodyga W części nadziemnej roślina lnu składa się z trzech zasadniczych części: szyjki korzeniowej, nierozgałęzionej łodygi, wiechy. Lny włókniste w warunkach gęstego siewu wytwarzają na ogół łodygi wysmukłe; u samego wierzchołka niezbyt silnie rozgałęzione. Ulistnienie jest skrętoległe na ogół obfitsze w dolnej niż górnej połowie łodygi. 3

4 Budowę morfologiczną łodyg lnu, z technologicznego punktu widzenia, ocenić można w oparciu o wartość następujących wskaźników: - długość ogólna łodyg jest to całkowita długość łodygi lnu mierzona od nasady liścieni do wierzchołka rośliny, - długość techniczna łodyg jest to nierozgałęziona część łodygi mierzona od nasady liścieni do pierwszego górnego rozgałęzienia, - grubość łodyg średnica łodygi w środku długości technicznej ma wpływ na wydajność włókna oraz jego jakość. Im mniejsza jest grubość słomy lnianej tym większa jest wartość uzyskanego surowca, - wysmukłość łodyg jest to parametr określający stosunek długości technicznej do jej średnicy mierzonej w środku długości technicznej. - gałęzistość łodyg - to cecha budowy morfologicznej roślin lnu określająca liczbę rozgałęzień głównych oraz wtórnych. Budowa anatomiczna łodygi (przekrój poprzeczny): wiązki włókien skórka (zewnętrzna część łodygi utworzona ze skórek epidermy) kora pierwotna - utworzona z 2-7 warstw komórek parenchymatycznych warstwa włókien łykowych (pęczki włókien ułożone w kształcie luźnego pierścienia) tkanka korowa kora wtórna utworzona z drobnych komórek tworzących rurki sitowe cambium (warstwa miazgi oddzielająca korę od drewna) drewno (silnie rozwinięta część łodygi składająca się z grubościennych, zdrewniałych komórek) rdzeń (wewnętrzna część drewna) kanał rdzeniowy (przestrzeń powietrzna, w postaci kanału rdzeniowego przebiegająca wzdłuż łodygi) Wiązki włókna, zwane pęczkami włókna, umieszczone są w warstwie korowej łodygi. Lny włókniste charakteryzuje duża liczba pęczków włókna o zwartej strukturze. Mała liczba pęczków i ich luźne ułożenie jest typowe dla lnów oleistych. Budowa łodygi lnu włóknistego wiązki włókien tkanka twórcza kanał rdzeniowy tkanka miękiszowa nabłonek skórka drewno 4

5 Kwiat Kwiatostanem lnu jest zwisające grono lub wiecha. Kwiat samopylny, podzalążkowy, regularnie 5. dzielny, z pięciolistnym kielichem i pięciopłatową koroną. Kolor kwiatu w zależności od odmiany najczęściej niebieski (od jasnoniebieskiego do fioletowego) lub biały. Pięć pręcików, zrośniętych u podstawy, w kształcie szydełkowatym, długości 2-5 mm. Słupek zbudowany z 5. komorowej zalążni i 5. wolnych szyjek przechodzących w części wierzchołkowej w maczugowate znamiona. Owoc Owocem jest torebka, w kształcie prawie kulistym, zakończona ostrym czubkiem. Dojrzała torebka ma barwę żółtą do brunatnej. Wewnątrz torebki znajduje się 5 przegród rzeczywistych, z których każda podzielona jest na dwie półprzegrody. Wzrost i rozwój lnu. Wzrost i rozwój lnu oceniać można zgodnie ze skalą BBCH. Skala BBCH jest jednolitym systemem, powstałym w wyniku połączenia wielu skal i przeznaczonym do określenia faz rozwojowych większości ważniejszych gospodarczo roślin uprawnych i chwastów. Dla lnu przyjęto 8 głównych faz rozwojowych FAZY ROZWOJOWE ROŚLIN LNU 0 Kiełkowanie 1 Rozwój liści, wzrost młodej rośliny 3 Rozwój łodygi 5 Rozwój pąków kwiatowych 6 Kwitnienie 7 Rozwój torebek nasiennych 8 Dojrzewanie lnu 9 Zamieranie, początek okresu spoczynku Każda z głównych faz rozwojowych dzieli się na fazy szczegółowe Przykłady szczegółowych faz rozwojowych lnu wg skali BBCH BBCH 10 BBCH 12 BBCH 18 BBCH 32 BBCH 35 liścienie całkowicie rozwinięte 2 pary liści właściwych 8 par liści właściwych wysokość lnu 20 cm wysokość lnu 50 cm 5

6 BBCH 55 wykształconych 50 % pąków kwiatowych BBCH 65 pełnia kwitnienia BBCH % torebek osiągnęło ostateczną wielkość BBCH 83 zielono-żółta dojrzałość roślin lnu - optymalny termin zbioru słomy na włókno BBCH 85 żółta dojrzałość roślin lnu termin zbioru lnu na plantacjach nasiennych BBCH 79 Dojrzałość zielona Łodygi lnu są na całej długości zielone, dolne liście zaczynają żółknąć. Torebki nasienne są zielone, nasiona białozielone, miękkie. BBCH 83 Dojrzałość wczesnożółta ( zielonożółta dojrzałość) łodygi pożółkłe do 1/3 wysokości, liście opadły od dołu do 1/4 wysokości. Torebki nasienne zaczynają żółknąć. BBCH 85 Dojrzałość żółta - łodygi całkowicie pożółkłe, liście opadły z 2/3 wysokości rośliny. Torebki nasienne są żółte. Nasiona lnu są w pełni uformowane, zaczynają brązowieć Znaczenie gospodarcze lnu Istnieją dwa typy użytkowe lnu (Linum usitatissimum L.) len włóknisty i len oleisty. Len włóknisty roślina klimatu wilgotnego i umiarkowanego uprawiany jest głównie w Europie w takich krajach jak: Rosja, Białoruś, Ukraina, Francja, Hiszpania, Wielka Brytania, Belgia, Czechy, Słowacja, Polska, Węgry, Rumunia oraz poza Europą w Egipcie i Chinach. Włókno lniane, znane w naszej cywilizacji od ponad lat, stanowi wysokowartościowy, ekologiczny surowiec dla przemysłu włókienniczego. Z włókna lnianego wytwarzane są tkaniny oraz dzianiny odzieżowe charakteryzujące się wysokimi walorami zdrowotnymi, higienicznymi i estetycznymi, dlatego też moda na te produkty nigdy nie przemija. Surowiec ten, dzięki wymienionym walorom użytkowym, zaliczany jest do tzw. włókien ekologicznych z ang. eco-fibre lub green fibre. Tkaniny i dzianiny lniane oddychają wraz ze skórą, doskonale wchłaniają pot a także stanowią dobry wymiennik ciepła, przez co w okresie upałów ubrania lniane chłodzą. Dodatkową zaletą włókna lnianego jest jego mała podatność na elektryzowanie się, przez co ubiory wykonane z lnu są przyjazne dla zdrowia człowieka zapewniając komfort psychofizyczny przy ich użytkowaniu. Ponadto jest to tradycyjnie surowiec do wyrobu materiałów domowego użytku (obrusy, serwety itp.) i obiciowych, a w ostatnim okresie coraz większego znaczenia nabiera zagadnienie nietekstylnego wykorzystania włókna lnianego np. do produkcji wykładzin podłogowych i samochodowych a także geowłóknin. W procesie produkcji włókna, podczas trzepania słomy roszonej, uzyskuje się paździerze, które są surowcem do wytwarzania płyt lignocelulozowych będących materiałem stosowanym w budownictwie (okładziny ścian i sufitów) i przemyśle meblarskim. Poza włóknem i paździerzami len włóknisty jest surowcem dla szeregu innych produktów wytwarzanych przez przemysł spożywczy i farmaceutyczny. Nasiona lnu dodawane do pieczywa podnoszą jego walory smakowe i dietetyczne; olej lniany, w związku z wysoką zawartością nienasyconych kwasów tłuszczowych, które szybko utleniają się na powietrzu, należy do olejów szybko schnących i stanowi podstawowy surowiec przy produkcji lakierów, 6

7 farb olejnych i pokostów. Ponadto olej lniany ma wysoką wartość leczniczą i dietetyczną. Makuchy lniane (produkt uboczny po tłoczeniu oleju) zawierające około 36% białka i około 7 % tłuszczu podobnie jak wymłócone torebki nasienne, stanowią cenny komponent pasz. Siemię lniane ma właściwości zarówno dietetyczne jak i lecznicze. Dzięki jego osłaniającym i zmiękczającym właściwościom zalecane jest przy chorobach przewodu pokarmowego (wrzody, nieżyty) i oddechowego (nieżyty np. kaszel, chrypka) a także do stosowania zewnętrznego (doskonale wpływa na skórę). Dietetyczne właściwości nasion lnu polegają na korzystnym ich wpływie na perystaltykę jelit, przemianę materii, obniżeniu poziomu cholesterolu we krwi, zapobieganiu chorobom skóry oraz działaniu przeciwmiażdżycowym. Tak więc, plon rolniczy uzyskany w wyniku uprawy lnu włóknistego jest w całości wykorzystywany przez różne rodzaje przemysłu i nie pozostawia żadnych odpadów. Len oleisty uprawiany jest w krajach klimatu suchego i ciepłego lub umiarkowanego, głównie w Kanadzie (największy producent i eksporter nasion) ponadto w Indiach, Argentynie, USA, Rosji oraz w Chinach; a w Europie na mniejszym obszarze w Wielkiej Brytanii, Rumunii. Len oleisty uprawiany jest przede wszystkim dla nasion jego włókno wykorzystywane jest niekiedy do produkcji wysokiej jakości papieru a także podobnie jak włókno lnu włóknistego w nietekstylnym przetwarzaniu włókien do produkcji wykładzin w budownictwie i przemyśle samochodowym Uprawa lnu. W Polsce uprawiany jest głównie len włóknisty, którego podstawowym plonem jest słoma, będąca surowcem do produkcji włókna. Charakterystyka i dobór odmian lnu włóknistego. Aktualnie w naszym kraju uprawiane są następujące odmiany lnu włóknistego: Artemida (PL), Atena (PL), Luna (PL), Modran (PL), Nike (PL), Sara (PL), Selena (PL) i Temida (PL). Wszystkie wymienione odmiany są wyhodowane w Zakładach Doświadczalnych Instytutu Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich. Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę botaniczną i technologiczną uprawianych odmian. Artemida Odmiana wyhodowana w Zakładzie Doświadczalnym IWN Stary Sielec koło Rawicza. Charakteryzuje się bardzo dużą odpornością na fuzaryjne więdnięcie, jak również na wyleganie. Genotyp tej odmiany pochodzi z przekrzyżowania bardzo odpornej odmiany Natasja ze średnio podatną odmianą Tajga. Długość okresu wegetacji wynosi 104 dni. Artemida osiąga bardzo wysoką jakość włókna długiego. ( tex 68). Atena Najnowsza odmiana Instytutu Włókien Naturalnych. Wyhodowana została w Zakładzie Doświadczalnym IWN w Starym Sielcu i wpisana na listę odmian roślin uprawnych w 2004 roku. Materiał wyjściowy stanowiły znane odmiany lnu włóknistego: Viking i Laura. Atena charakteryzuje się bardzo wysokim plonem, dobrego jakościowo włókna. (tex 68) Długość okresu wegetacji 105 dni. Atena wykazuje także wysoką odporność na choroby, głównie na Fusarium oraz na wyleganie. Luna Jest odmianą (wpisana do rejestru w 2002 roku) wyhodowaną w ZD IWN Stary Sielec. Bardzo odporna na fuzaryjne więdnięcie. Posiada także wysoką odporność na wyleganie. Podstawą w hodowli tej odmiany było wykonanie krzyżówki roślin odmian Viking i Ariadna. Długość okresu wegetacji wynosi 102 dni. Średnia wysokość roślin 72,1 cm. Luna posiada wysoką jakość włókna długiego (tex 68). Plon nasion wynosi 8,8 dt/ha. Modran Jedna z najnowszych odmian (zarejestrowana w 2001 roku) wyhodowana w Zakładzie Doświadczalnym IWN w Pętkowie. Charakteryzuje się dużą odpornością na fuzariozę i wykazuje najwyższą odporność na wyleganie. Genotyp tej odmiany uzyskano w 7

8 rezultacie skrzyżowania bardzo odpornej na Fusarium odmiany Ariane z odmianą odporną Smoleński. Długość okresu wegetacji odmiany Modran jest stosunkowo krótka i wynosi 100 dni. Modran (wraz z Seleną) jest odmianą o najwyższej jakości włókna długiego (tex 68). Nike Odmiana uprawiana w Polsce od 1987 roku. Cechuje ją bardzo duża odporność na fuzariozę oraz wyleganie. Nike jest odmianą kwitnącą niebiesko. Odmiana została wyhodowana w ZD IWN w Pętkowie. Genotyp otrzymany został z przekrzyżowania odmian Natasja i Orszański 3. Średnia długość okresu wegetacji wynosi około 106 dni. Odmiana Nike daje wysoki i dobry jakościowo plon włókna (tex 68) jak również wysoki plon nasion (10,5 dt/ha). Selena Jest odmianą autorstwa hodowców ZD IWN Stary Sielec. Wpisana do Rejestru Odmian w 2001 roku. Bardzo odporna na fuzariozę, posiada także wysoką odporność na wyleganie. Selena powstała z krzyżówki odmian Natasja i Datcha. Odmiana ta osiąga (wraz z Modranem) najwyższą jakość włókna długiego (tex 56). Selena posiada stosunkowo krótki okres wegetacji 101 dni. Wysokość roślin wynosi około 72 cm. Selena osiąga również wysokie plony nasion (8,9 dt/ha). Temida - to druga z najnowszych odmian lnu włóknistego wyhodowana IWN. Plon słomy wynosi około 82,7 dt/ha, plon nasion 9,4 dt/ha. Wydajność włókna ze słomy surowej odziarnionej ogółem wynosi 24,1 %, a włókna długiego 18,9 %. Wykazuje bardzo wysoki plon włókna ogólnego, który kształtuje się średnio na poziomie 20 dt/ha, również wysokim plonem włókna długiego (średnio 15,6 dt/ha). Jakość włókna długiego wynosi (tex 63) Kwiaty tej odmiany są niebieskie. Długość okresu wegetacji wynosi średnio 101 dni, a średnia wysokość dojrzałych roślin 70,1 cm. Odmiana odporna na wyleganie. W Europie zachodniej uprawiane są obecnie odmiany: Hermes, Agata, Electra, Ilona oraz Escalina, w Czechach: Venica, Texa, Jitka. ARTEMIDA MODRAN NIKE SELENA LUNA Uprawa lnu włóknistego Wymagania klimatyczne len włóknisty jest rośliną klimatu umiarkowanego. Najlepsze warunki pogodowe dla lnu to niezbyt wysoka temperatura powietrza i wysoka wilgotność względna powietrza. Suma opadów w okresie wegetacji lnu powinna się wahać w granicach mm (rocznie mm). Do wytworzenia 1 kg suchej masy len włóknisty zużywa l wody. W Polsce najlepsze warunki klimatyczne dla uprawy lnu panują w rejonach podgórskich i nadmorskich. Wymagania glebowe najbardziej przydatne dla lnu są gleby lessowe oraz będące w kulturze, średnio zwięzłe gleby gliniasto-piaszczyste i piaszczysto-gliniaste. Len należy uprawiać na glebach strukturalnych, przewiewnych, mających zdolność magazynowania wody i udostępniania jej roślinom w okresie suszy. Pod uprawę lnu nie nadają się gleby klasy V i VI, a niekiedy i klasy IVb. Najbardziej odpowiednie dla prawy lnu są gleby klasy II i III a czasem klasy IVa. 8

9 Uprawa gleby Dobór przedplonu zależy od poziomu agrotechniki i gatunku gleby. W warunkach intensywnej gospodarki dobrym przedplonem są kłosowe. Z okopowych najlepsze są buraki, gdyż nie wyczerpują tak jednostronnie jak ziemniaki gleby ze składników pokarmowych i wilgoci. Na słabszych stanowiskach dobrym przedplonem są motylkowe. W uprawie gleby ważnym elementem jest zespół zabiegów arotechnicznych powodujących mechaniczne niszczenie chwastów (jesienią i na wiosnę) a także zatrzymanie parowania gleby (na wiosnę). Nawożenie N 0-20, P 60, K kg/ha W tradycyjnej uprawie lnu włóknistego bardzo ważnym elementem struktury plonu jest wielkość plonu włókna i jego jakość. Obecnie dominuje tendencja wykorzystywania włókna lnianego w przemyśle odzieżowym, a co się z tym wiąże istnieje popyt na cienkie włókno o wysokich numerach (NS 35 i więcej), dlatego też obok tradycyjnego nawożenia NPK w nowoczesnej uprawie lnu duże znaczenie ma również nawożenie magnezem i wapniem a także mikroelementami ( bor, cynk, miedź, mangan, molibden) Siew Termin siewu lnu przypada na okres, gdy wierzchnia warstwa gleby ogrzeje się do temp. 7-9 o C [okres kwitnienia kaczyńców (knieci), zawilca gajowego]. Optymalny termin siewu przypada najczęściej: - rejony północne Polski II III dekady kwietnia - rejony Polski środkowej I połowa kwietnia - rejony Polski południowej (Dolny Śląsk) koniec marca - I dekada kwietnia. Technika wysiewu - Materiał kwalifikowany {nasiona zdrowe, zaprawione preparatami grzybobójczymi), - Norma wysiewu nasion lnu: Plantacje przemysłowe: kg/ha ( nasion na 1 m 2 ), Plantacje nasienne: kg/ha ( nasion na 1 m 2 ) - Rozstawa rzędów najczęściej cm [bardzo dobrą jakość włókna uzyskać można stosując mniejszą szerokość międzyrzędzi (7-10 cm)], - Głębokość wysiewu: 2 cm. Zabiegi pielęgnacyjne Niszczenie skorupy glebowej Na zaskorupionych ciężkich i zlewnych glebach, aby ułatwić roślinom lnu wschody należy stosować wał kolczasty lub wał pierścieniowy a niekiedy bronkę przedsiewną. Ochrona roślin Zwalczanie chwastów Herbicydy to chemiczne środki chwastobójcze stanowiące uzupełnienie agrotechnicznych metod zwalczania chwastów. - bezpośrednio po siewie lnu do zwalczania chwastów dwuliściennych stosować można opryskiwanie plantacji lnu herbicydami doglebowymi m.in.: preparatami Afalon 50 WP (1,3-1,5 L/ha), Linurex 50 WP (1,3-1,5 L/ha). - po wschodach lnu, gdy rośliny mają wysokość 6-12 cm (w fazie jodełki ) zalecane są następujące herbicydy: - do zwalczania chwastów dwuliściennych m.in.: Glean 75 WG (10-15 g/ha), Chisel 75 WG (30-40 g/ha), Chwastox 750 SL (0,5 L/ha), Barox 460 SL (2-3 L/ha) - do zwalczania chwastów jednoliściennych graminicydy: Perenal 104 EC (0,5-1,0 L/ha), Targa Super 05 EC (1,0-2,0 L/ha), Fusilade Forte 150 EC (0,75-1,4) L/ha, Gallant Plus 104 EC (0,5 1,0 L/ha). Niższe dawki graminicydów stosować do zwalczania traw jednorocznych, wyższe na perz właściwy. 9

10 Ochrona przed chorobami Spośród chorób występujących na lnie najbardziej groźne są: fuzarioza, antraknoza, szara pleśń, polysporioza, rdza, ryzoktonioza, mączniak oraz pasmo lnu: - fuzarioza czynnikiem sprawczym są grzyby z rodzaju Fusarium. W zależności od fazy wzrostu roślin lnu, w której nastąpi infekcja, choroba może powodować: zgorzel przedwschodową kiełków, zgorzel powschodową siewek a także w późniejszym okresie fuzaryjne więdnięcie i zamieranie całych roślin. Najbardziej charakterystyczne objawy choroby obserwować można w fazie szybkiego wzrostu lnu, wówczas wierzchołki roślin więdną, całe rośliny brunatnieją i zamierają. Ochrona plantacji lnu przed fuzariozą to działania profilaktyczne: płodozmian (len uprawiać na tym samym polu co 6-7 lat), nawożenie (nadmiar azotu zmniejsza odporność roślin na chorobę, mikroelementy: cynk, miedź, mangan zwiększają odporność lnu na fuzariozę), uprawiać odmiany odporne (Nike, Wiko, Aremida), zaprawiać nasiona lnu [np. Zaprawa Oxafun T 75 DS/DW (3g + 15 ml H 2 0 na 1 kg nasion lnu), Sarox T 500 FS (4,5 ml + 9 ml H 2 0 na 1 kg nasion) Zaprawa nasienna T zawiesinowa (2 g na 1 kg nasion)], stosować wczesne terminy siewu. - antraknoza czynnikiem sprawczym jest grzyb Colletotrichum lini. Choroba przenoszona głównie przez nasiona. Rozwojowi grzyba sprzyjają duża wilgotność siedliska, kwaśny odczyn gleby, opóźniony, gęsty siew lnu. Antraknoza powoduje pogorszenie jakości włókna. Zapobiegać chorobie można poprzez: odpowiednie zmianowanie (len uprawiać na tym samym polu co 5 lat), nawożenie wyższym dawkami fosforu i potasu, zaprawianie nasion lnu [np. Zaprawa Oxafun T 75 DS/DW (3g + 15 ml H 2 0 na 1 kg nasion lnu), Sarox T 500 FS (4,5 ml + 9 ml H 2 0 na 1 kg nasion) Zaprawa nasienna T zawiesinowa (2 g na 1 kg nasion)], stosowanie wczesnych terminów siewu. - szara pleśń choroba powodowana przez grzyb Botritis cinerea, który znajduje się w glebie w formie przetrwalnikowej oraz w nasionach. Chłodna i deszczowa pogoda na wiosnę sprzyja rozwojowi agrofaga, w takich warunkach może dojść do całkowitego zniszczenia siewek oraz młodych roślin lnu. - polisporioza tzw. brunatnienie i łamliwość łodyg lnu. Chorobę powoduje grzyb Polispora lini, znajdujący się w glebie, w resztkach pożniwnych chorych nasion i łodyg. W warunkach dużej wilgotności powietrza na łodygach chorych roślin lnu pojawiają się owalne, szarobrunatne plamy, które powiększają się i zlewają powodując brunatnienie oraz łamanie się łodyg u podstawy. - rdza źródłem infekcji jest grzyb Melampsora lini. Charakterystycznymi objawami choroby są skupienia zarodników letnich pojawiające się przed kwitnieniem lnu po obu stronach liści. Największe straty powodowane przez te chorobę to pogorszenie jakości włókna (w miejscach, gdzie grzyb wystąpił wiązki włókna są posklejane i ciemne). Działania profilaktyczne zapobiegające występowaniu choroby to: niszczenie resztek pożniwnych chorego lnu, uprawa odmian odpornych (Nike, Belinka), izolacja przestrzenna w uprawie lnu na kilku polach. Interwencyjnie w początkowej fazie rozwoju choroby można zastosować jeden z następujących fungicydów: Bayleton 25 WP (0,3 kg/ha), Calixin (0,5 L/ha), Saprol (0,3 L/ha). - rizoktonioza choroba wywoływana przez grzyb Rhizoktonia solani, rozwija się głównie w dolnych częściach roślin, w okolicach szyjki korzeniowej. Powoduje zahamowanie wzrostu i rozwoju lnu, a następnie zasychanie całych roślin. Choroba najczęściej występuje na źle uprawianych, kwaśnych glebach piaszczystych w warunkach zastosowania opóźnionego i zbyt głębokiego siewu lnu. - mączniak grzyb Oidium lini rozwija się najczęściej w późnych fazach rozwojowych lnu. Liście, łodygi, torebki nasienne chorych roślin lnu pokryte są charakterystycznym mączystym nalotem. Choroba zmniejsza asymilację, gdyż porażone liście opadają i rośliny lnu wcześniej zasychają. Oidium lini jest patogenem zimującym w glebie (w 10

11 formie przetrwalników) oraz na nasionach lnu (jako grzybnia). W okresie wegetacji zarodniki grzyba przenoszone są z rośliny na roślinę przy pomocy wiatru. - pasmo lnu choroba kwarantannowa, dlatego każde jej pojawienie należy zgłaszać w najbliższym Inspektoracie Ochrony Roślin. Czynnikiem sprawczym jest grzyb Septoria linicola. Agrofag atakuje rośliny lnu we wszystkich fazach rozwojowych i łatwo przenoszony jest z rośliny na roślinę. Zapobieganie i zwalczanie: nasion bez pozwolenia, nie wolno wywozić z zakażonego gospodarstwa, resztki roślin po przerobie i pozostałe w polu muszą być spalone. Do siewu nie wolno używać nasion porażonych. Szkodniki lnu i ich zwalczanie. Najgroźniejszymi szkodnikami lnu są pchełki i wciornastki. - pchełki (długostopka lnowa i zapadka lnowa) powodują największe szkody w pierwszym okresie wegetacji lnu (początek wschodów - do wysokości roślin 5 cm). W tym czasie, gdy liczba chrząszczy pchełek wyniesie 5-10 szt./m 2, należy zastosować opryskiwanie plantacji lnu insektycydami takimi jak np.: Karate Zeon 050 CS (0,15 L/ha). - wciornastek lnowiec to owad długości 1 mm, barwy brązowej do czarnej, atakujący rośliny lnu w fazie szybkiego wzrostu, najczęściej na przełomie maja i czerwca. Z chwilą pojawienia się pierwszych wciornastków (w nasileniu 2 osobniki na 10. roślinach lnu) należy zastosować preparaty owadobójcze np.: Karate Zeon 050 CS (0,15 L/ha) Zbiór (wyrywanie) lnu Termin Optymalnym terminem wyrywania lnu, z przeznaczeniem na włókno, jest faza wczesnożółtej dojrzałości słomy lnianej (zielonożółta dojrzałość) tj. wówczas, gdy łodygi są pożółkłe do 1/3 wysokości, a liście opadły od dołu do około 1/4 wysokości łodygi a torebki nasienne zaczynają żółknąć. Len nasienny zbieramy w fazie tzw. dojrzałości żółtej, tzn. wówczas gdy łodygi są już całkowicie pożółkłe, liście opadły z 2/3 wysokości rośliny. Torebki nasienne są żółte. Nasiona lnu są w pełni uformowane, zaczynają brązowieć. Maszyny do wyrywania lnu. Do wyrywania lnu i ścielenia na polu najczęściej stosuje się rosyjskie kombajny typu: ŁKW 4T, ŁK 4T, ŁKW 4A i ŁK 4A. Kombajny ŁKW 4T i ŁK 4T umożliwiają wyrywanie, odziarnianie i ścielenie w warstwę słomy lnianej; kombajny ŁKW 4A i ŁK 4A. wyrywanie, odziarnianie i wiązanie w snopy (lub wykonywanie tych zabiegów bez wiązania) Roszenie. Roszenie słomy lnianej jest to proces biologicznej degradacji (rozkładu) pektyn łączących włókno techniczne z otaczającymi je tkankami (szczególnie z drewnem). Roszenie może odbywać się w basenach - metodą moczenia lub na polu - metodą słania. W Polsce dominuje technologia roszenia metodą słania. Podczas roszenia na polu, na łodygach wyścielonego lnu rozwijają się grzyby saprofityczne (głównie Cladosporium herbarum, a także Mucor pumbeus i Rizopus nigricans) oraz bakterie (Bacillus mesentericus, Bacillus asterosporus, Bacterium coli), które rozkładają pektyny łączące włókno z otaczającymi tkankami, co umożliwia podczas dalszego procesu technologicznego słomy roszonej metodami mechanicznymi (międlenie, trzepanie) wydobycie włókna lnianego. W czasie roszenia metodą słania, w dni wilgotne i deszczowe, łodygi znajdujące się w górnej części rozścielonego lnu są bardziej nawilżone, natomiast w dni suche (bez opadów i rosy) bardziej wilgotne są łodygi znajdujące się w spodniej warstwie rozścielonego lnu. Nierównomierne uwilgocenie lnu powoduje nierównomierne roszenie lnu co zmusza plantatora lnu do odwrócenia wyścielonego lnu aby wyrównać warunki wilgotnościowe. W połowie procesu roszenia tj po 2-3 tygodniach od wyścielenia należy odwrócić len. 11

12 Zbiór słomy roszonej W warunkach agro-klimatycznych Polski, roszenie lnu na polu trwa od 28 do 40 dni. W czasie roszenia należy odwracać wyścieloną słomę (pierwszy raz po 2. tygodniach od wyścielenia) co przyspiesza i wyrównuje proces roszenia. Do odwracania warstw lnu zastosować można odwracacz OSN 1 i odwracaczo-zbieracz mechaniaczny do zbierania słomy lnianej wyroszonej maszyny typu: odwracaczo-wiązacz lub przystosowaną do zbioru lnu prasę zwijająca. Przerób technologiczny słomy lnianej (70 dt/ha) odziarnianie (50 dt/ha) roszenie torebki nasienne (nasiona 8 dt/ha) ( 35 dt/ha) miedlenie trzepanie (12 dt/ha) (7 dt/ha) (5 dt/ha) czesanie (2,5 dt/ha) (3,5 % plonu ogólem) wyczeski (2,5 dt/ha) 12

13 1.6. Terminarz zabiegów w uprawie lnu włóknistego Wrzesień 2008 Wybór stanowiska, len w zasadzie udaje się po każdej roślinie, która dała dobry plon i pozostawiła glebę w kulturze. Z roślin kłosowych dobrymi przedplonami są pszenica, owies z okopowych buraki i ziemniaki, oczywiście owies i ziemniaki są stanowiskami słabszymi. Mechaniczna walka z chwastami. Październik Listopad Orka przedzimowa na pełną głębokość warstwy ornej cm. Można stosować nawożenia mineralne przy użyciu nawozów potasowych i fosforowych. Orkę na zimę pozostawić w ostrej skibie. Styczeń- Luty Wybór odmiany i zaopatrzenie w nasiona siewne dobrej jakości, czyste, zdrowe i zgodne z normą określającą siłę i energię kiełkowania. Zakup niezbędnych środków ochrony roślin. Marzec - Kwiecień Uprawki przedsiewne, włókowanie, bronowanie, walka mechaniczna z chwastami. Nawożenie nawozami azotowymi, jeśli pominięto termin jesienny również potasowymi i fosforowymi, najlepiej 10 dni przed siewem nasion. Termin siewu uzależniony jest od warunków pogodowych, jakie panują w danym roku i jest zróżnicowany dla trzech regionów Polski. Wysiewamy około nasion na 1 m 2 ( kg/ha), w dobrze przygotowaną glebę. Jeżeli gleba jest luźna, należy ją zwałować. Po siewie można stosować herbicydy doglebowe. Maj Zabiegi pielęgnacyjne mają na celu niszczenie skorupy glebowej w czasie wschodów i później oraz zwalczanie pchełki, jeżeli się pojawi (insektycyd Karate 025 EC), zwalczanie chwastów dwu i jednoliściennych, ewentualnie nawożenie pogłówne. Czerwiec Obserwować czy nie występuje groźna choroba lnu tzw. fuzarioza. Pod koniec czerwca w okresie kwitnienia może pojawić się szkodnik lnu wciornastek, który żeruje na stożkach wzrosu (zastosować Karate 0 25 EC). Lipiec Przy późniejszych siewach prowadzić zabiegi dot. zwalczania fuzarium, jeżeli się ta choroba pojawi. Prowadzić przygotowania do wyrywania lnu. Przygotować maszyny wyrywające lub kombajny. W okresie wczesnych siewów i dobrej pogody, wyrywanie lnu może nastąpić już pod koniec lipca. Sierpień Wrzesień Wyrywanie lnu przeznaczonego na produkcję włókna powinno nastąpić w okresie dojrzałości wczesnożółtej. Słomę rozścielić na polu w równe rzędy w celu roszenia słomy w sposób naturalny Po 2-3 tygodniach słomę odwrócić w celu wyrównania roszenia. Po upływie 4-6 tygodni (od dnia wyrywanialnu), gdy słoma jest wyroszona należy przeprowadzić zbiór słomy wyroszonej, zmagazynować ją w miejscach suchych. Po krótkim okresie klimatyzacji (3-4 dni) można przystąpić do jej przerobu na włókno. 13

14 HARMONOGRAM OCHRONY LNU WŁÓKNISTEGO CHOROBY WCIORNASTKI CHWASTY WYRYWANIE LNU PCHEŁKI CHOROBY BBCH

15 2. Konopie (Cannabis sativa L.) Lidia Grabowska, Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich, Poznań, ul. Wojska Polskiego 71b, grabowska@inf.poznan.pl 2.1. Biologiczna charakterystyka konopi Gatunek - konopie siewne (Cannabis sativa L.) należy do rodziny konopiowatych (Cannabaceae), rodzaju Cannabis. Uważane są za roślinę łatwo przystosowującą się do zmieniających się warunków wegetacji. W obrębie gatunku występuje wiele typów, form i odmian o znacznych różnicach biologiczno - morfologicznych i o różnej wartości gospodarczej. Pod względem zróżnicowanych warunków środowiskowych, do jakich musiały się przystosować rozprzestrzeniające się w różnych strefach klimatycznych konopie, dzielimy je na: północne - niskopienne, o krótkim okresie wegetacji, południowe - wysokie, o długim okresie wegetacji oraz pośrednie. Istnieje też podział na konopie włókniste zawierające poniżej 0,2% substancji halucynogennej i konopie haszyszowe. Ponadto we wszystkich tych typach konopi wyodrębnić można konopie dwupienne i jednopienne Konopie uprawne są rośliną jednoroczną, wiatropylną, rozdzielnopłciową, dwupienną (fot. 1) lub jednopienną (fot. 2). U konopi dwupiennych osobniki męskie (płaskonie) i osobniki żeńskie (głowacze) są roślinami podlegającymi odmiennym prawom rozwojowym. Płaskonie okres wegetacji kończą o około 4 tygodnie wcześniej, co powoduje szereg komplikacji, zarówno w sprzęcie, jak i w przerobie. W celu wyeliminowania tych problemów wyhodowano jednocześnie dojrzewające konopie jednopienne dające jednolity surowiec oraz wyższy plon nasion. Foto 1. Konopie dwupienne Foto 2. Konopie jednopienne System korzeniowy Konopie posiadają korzeń główny typu palowego. Korzenie konopi o ile nie przeszkodzi im poziom wody gruntownej lub rodzaj podłoża sięgają do głębokości 2-3 m. Pozwala im to na pobieranie wody z głębszych warstw gleby i przetrwanie okresów suszy. Na glebach mineralnych główna masa korzeni rozwija się na głębokości cm. Na glebach torfowych korzeń główny rzadko przenika na głębokość większą niż cm, natomiast główna masa korzeni rozwija się na głębokości cm. Na zmeliorowanych torfach głębokość korzenienia dochodzi zaledwie do cm. 15

16 Łodyga Roślina ma tylko jedną łodygę. Rozgałęzienia u podstawy są zjawiskiem wyjątkowym. Rozgałęzienia w górnej części rośliny tworzą wiechę. W zależności od warunków wegetacji konopie osiągają na ogół 1 5 m wysokości. Wysokość łodygi jest ważną cechą morfologiczną decydującą w znacznym stopniu o plonie słomy i zależy głównie od zastosowanej gęstości siewu i właściwości odmianowej. Konopie są roślinami włóknodajnymi co oznacza, że zawartość łatwego do wyizolowania włókna w roślinie jest dostatecznie duża, a jego jakość jest dostatecznie wysoka, aby wydobycie i przerób włókna były opłacalne. W wyniku przerobu słomy polskich odmian jednopiennych konopi włóknistych uzyskujemy 25-30% włókna i około 70% paździerzy. Włókno w łodydze konopnej rozmieszczone jest nierównomiernie, najwięcej znajduje się go w środkowej części łodygi, a jego ilość i jakość zależy od przebiegu warunków atmosferycznych w okresie wegetacji oraz od czynników agrotechnicznych. Foto 3. Łodyga konopi i schemat rozmieszczenia wiązek włókna (w przekroju poprzecznym i podłużnym) oraz wzajemne łączenia się wiązek ze sobą za pomocą anastomoz (a) Włókno konopne ma budowę kompleksową. Składa się z pierścieni włókna pierwotnego i wtórnego. Włókno pierwotne tworzy się przez cały okres wegetacji i rozłożone jest na całej długości łodygi. Włókno wtórne formułuje się nieco później, głównie od początków tworzenia się zawiązków kwiatowych do okresu dojrzewania. Jest ono pod względem jakości znacznie gorsze od pierwotnego, a przede wszystkim mniej wytrzymałe i w trakcie przerobu mechanicznego przechodzi przeważnie do włókna krótkiego. Kwiatostan (wiecha) Rozwój kwiatów zaczyna się najpierw w dolnych cześciach kwiatostanu, a kończy rozwojem kwiatów przy wierzchołku. Kwiaty męskie, na zwisającej szypułce, składają się z pięciu zółto-zielonych pylników o wydlużonej formie. Od chwili wytworzenia kwiatów męskich do chwili rozpoczęcia przez nie pylenia mija zwykle 4-7 dni. Kwiaty męskie w pełni kwitnienia dają masę pyłku, który wiatr przenosi o kilka kilometrów i dlatego plantacje nasienne powinny być zakładane z zachowaniem odpowiedniej izolacji przestrzennej. Foto 4. Kwiaty konopi 1 - część łodygi z kwiatami męskimi 2 - kwiat męski 3 - część łodygi z kwiatami żeńskimi 4 kwiat żeński 16

17 Kwiaty żeńskie pozbawione są okwiatu (wiatropylne), a jednozalążkowy słupek posiada dwa znamiona. Po około 4 tygodniach od zapylenia wytwarzają owoce zwane nasieniem. Nasiona (owoce) Nasiono jest orzeszkiem jednonasiennym, kształtu kulisto -jajowego, z boku lekko spłaszczonym. Przeciętna masa 1000 nasion wynosi: konopie południowe g konopie pośrednie g konopie dzikie 8-12 g Nasiona osadzone w wiesze dojrzewają stopniowo, poczynając od dolnej cześci wiechy. Barwa nasion zmienia się w trakcie dojrzewania od zielonej do szarozielonej lub ciemnobrązowej. Nasiona konopi zawierają ok. 25% białka, 35% tluszczu i 25% węglowodanów Uprawa konopi włóknistych Wymagania klimatyczno-glebowe Foto 5. Nasiona konopi Szacuje się, że konopie z uwagi na stosunkowo wysoki współczynnik transpiracji (zużywają około 3 razy więcej wody niż kukurydza), w okresie wegetacji potrzebują przynajmniej mm opadów atmosferycznych. Jednakże dla prawidłowego rozwoju konopi istotna jest nie tylko ogólna suma, ale również rozkład opadów w okresie wegetacji. Zużycie wody skorelowane jest bowiem z intensywnością wzrostu roślin największe w okresie strzelania rośliny w łodygę. W warunkach Polski suma opadów wystarcza na ogół konopiom do prawidłowego rozwoju, albowiem system korzeniowy konopi, o ile nie przeszkodzi poziom wody gruntownej lub rodzaj podłoża sięga głęboko, co pozawala na pobieranie wody z głębszych warstw gleby i przetrwanie okresów suszy. Wieloletnie obserwacje wykazały, że w prawidłowym rozwoju konopi znacznie większą rolę odgrywa dostateczna ilość wody w glebie niż duża ilość opadów atmosferycznych. Mimo dużego zapotrzebowania na wodę konopie źle znoszą wysoki poziom wód gruntowych, który na glebach mineralnych nie powinien być wyższy niż 80 cm. Nadmierna zaś wilgotność przekraczająca 80% polowej pojemności wodnej gleby hamuje rozwój systemu korzeniowego i ujemnie odbija się na wzroście konopi. Zapotrzebowanie cieplne konopi jest stosunkowo wysokie. W strefie geograficznej pomiędzy 51 o i 58 o suma ciepła w okresie wegetacji konopi wynosi o C. Zapotrzebowanie cieplne w okresie od wschodów do dojrzałości technicznej konopi wynosi od 1900 do 2000 o C, a do dojrzałości biologicznej od 2700 do 3000 o C. Jednakże dla prawidłowego rozwoju konopi bardzo ważna jest wystarczająca ilość ciepła w okresie ich najintensywniejszego rozwoju tj. w czerwcu i lipcu. Dotychczasowe obserwacje dowodzą, że niska temperatura i brak opadów w tym okresie wpływają hamująco na wzrost i odbijają się niekorzystnie na wysokości plonów słomy, włókna i nasion, natomiast optymalna temperatura w tych miesiącach umożliwia dzienne przyrosty konopi przekraczające cm. Nasiona konopi kiełkują przy temperaturze 8-10 o C w ciągu 8-12 dni., a młode rośliny znoszą przymrozki do -6 o C. Umożliwia to stosunkowo wczesny siew konopi, pozwalający na osiągnięcie dojrzałości biologicznej nie później niż w połowie września. W naszych warunkach klimatycznych ma to istotne znaczenie wobec konieczności dosuszenia słomy i nasion. Pamiętajmy, że temperatura i opady współdziałają ze sobą, a rośliny są zdolne zrekompensować sobie efekt niekorzystnych warunków pogodowych panujących w jednej z faz rozwojowych 17

18 Jednym z podstawowych warunków uzyskania dobrego plonu jest wybór właściwej gleby. Konopie uważane są za rośliny dolin rzecznych i nizin. Najodpowiedniejsze są dla nich gleby żyzne, bogate w próchnicę, azot i wapń o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym. Unikać powinno się lekkich gleb piaszczystych i ciężkich ilastych, jak również terenów stale podmokłych. Doskonałym stanowiskiem są nowiny, na których konopie znajdują dobre warunki rozwoju i dodatkowo oczyszczają je z chwastów Wykonana w Instytucie Włókien Naturalnych w Poznaniu analiza warunków klimatyczno glebowych Polski i wymagań konopi w tym zakresie wykazała, że uprawa konopi jest możliwa niemal w całym kraju. Wymagania agrotechniczne Stanowisko w płodozmianie. Konopie wyróżniają się bardzo dobrą samotolerancją tzn. przy odpowiedniej żyzności gleby i odpowiednim nawożeniu można je uprawiać wielokrotnie na tym samym stanowisku bez strat plonu, jednakże pamiętać należy wówczas o sprzyjających warunkach do szerzenia się chorób grzybowych i nasilenia pchełki ziemnej. Przy wyznaczaniu właściwego stanowiska w zmianowaniu powinniśmy pamiętać o następujących dodatnich cechach konopi: wprowadzenie konopi do zmianowania można traktować jako zabieg odchwaszczający - wytwarzając duże ilości biomasy zagłuszają chwasty; zapewniają dobre przewietrzenie gleby i wzbogacenie jej w próchnicę w wyniku rozkładu głębokiego i rozwiniętego systemu korzeniowego; są dobrym przedplonem dla innych roślin ocieniając i osłaniając glebę pozostawiają ją w dobrej strukturze; Są więc doskonałym przedplonem dla zbóż (w przypadku pszenicy ozimej powodują. zwyżkę plonu o około 20%). Nawożenie. Konopie, wyróżniające się szybkim przyrostem biomasy potrzebują, nie tylko żyznych gleb, ale również odpowiedniego nawożenia. Im stanowisko jest słabsze, tym silniej powinno być nawożone. Zalecane w czystym składniku dawki to: kg/ha N, kg/ha P 2 O 5, kg/ha K 2 O na glebach zakwaszonych q/ha CaO. Poszczególne składniki pokarmowe wpływają różnie na jakość i ilość uzyskanego plonu: azot wpływa na wzrost rośliny, potas wykorzystany jest przy tworzeniu się włókna, a fosfor bierze czynny udział w wykształceniu nasion. Podobnie jak w przypadku tworzenia się biomasy innych roślin, decydującą rolę w kształtowaniu się wysokości plonu słomy i włókna odgrywa azot. Jednakże pamiętać należy, że nadmierna dawka azotu przedłuża okres wegetacji konopi, sprzyja wybujałości roślin i obniża zawartość oraz jakość włókna w łodygach. Termin siewu. Właściwy termin siewu w znacznym stopniu wyznaczany jest przez przebieg warunków atmosferycznych wiosną i ma zasadnicze znaczenie przy uprawie konopi. W Polsce południowej optymalny termin siewu konopi przypada w I i II dekadzie kwietnia, w Polsce środkowej w II i III dekadzie, a w Polsce północnej wydłuża się do połowy maja. Wysiew konopi w zimna glebę powoduje zbyt długie kiełkowanie nasion i wzrost procentu zaników roślin. Natomiast nadmierne opóźnienie siewu skraca gwałtowne okres wegetacji obniżając wysokość i jakość plonu. Konopie zasiane bardzo późno tj. na początku lipca, dojrzewają niewiele później niż zasiane na początku kwietnia, jednakże dają znacznie niższe plony słomy, zwłaszcza włókna i nasion. 18

19 Gęstość siewu i rozstawa rzędów. Siejemy tylko kwalifikowany materiał siewny. Optymalna gęstość siewu konopi zależy przede wszystkim od przeznaczenia plonu i warunków klimatyczno-glebowych. Liczba roślin na jednostce powierzchni ma podstawowe znaczenie dla wydajności i jakości włókna. Na plantacjach nasiennych zaleca się wysiew kg/ha i rozstawę rzędów 50 cm. Na plantacjach przemysłowych stosuje sie rozstawę rzędów 7,5-15 cm, a ilość wysiewu zależy od celu uprawy i waha się od 40 do 70 kg/ha: kg/ha biokompozyty, celuloza kg/ha cele włókiennicze. Zabiegi pielęgnacyjne. Z uwagi na silny wzrost konopi i konkurencyjność w stosunku do chwastów, zabiegi pielęgnacyjne mogą okazać się zbyteczne, zwłaszcza w uprawie na włókno. Jeśli jednak pole pozostaje w słabej kulturze, to zaleca się stosowanie przedwschodowo Afalonu w dawce 1 1,2 kg/ha. Szkodniki i choroby. Istnieje opinia, że konopie tylko w niewielkim stopniu, albo wcale nie wymagają stosowania środków ochrony roślin. Jednakże wraz z rozpowszechnieniem uprawy i koncentracji plantacji konopi należy liczyć się z możliwością wystąpienia szkodników (np. pchełka chmielowa i omacnica prosowianka) oraz chorób (np. zgorzel siewek, szara pleśń, zgnilizna twardzikowa) Termin zbioru konopi należy do najważniejszych czynników warunkujących wielkość i jakość plonu. Zależy on przede wszystkim od przebiegu warunków klimatycznych w okresie wegetacji, odmiany i kierunków uprawy - odbywa sie w miesiącach: sierpień-wrzesień. W pełnej dojrzałości gdy dojrzewają nasiona w środkowej części wiechy zbieramy plantacje nasienne - opóźnienie sprzętu powoduje osypanie się nasion i straty wynikłe z żerowania ptaków, występowania chorób i obniżenia klasy materiału siewnego. Na plantacjach przemysłowych w tym terminie uzyskujemy wysoki plon włókna nieco gorszej jakości i nasiona, które są materiałem przemysłowym (np. na olej lub pokarm dla ptaków, czy ryb). Zbiór 1-2 tygodnie po okwitnieniu pozwala na uzyskanie wysokiego plonu mocnego włókna, natomiast zbierając ok. 2 tygodnie wcześniej uzyskujemy delikatne włókno przędzalnicze. Polskie odmiany jednopiennych konopi włóknistych W roku 2008, w Rejestrze Krajowym COBORU i we Wspólnotowym Katalogu Odmian Roślin Rolniczych (CCA) znajdowały się cztery odmiany jednopiennych konopi włóknistych wyhodowane w Instytucie Włókien Naturalnych w Poznaniu: Białobrzeskie, Beniko, Silesia, Tygra. Odmiany te charakteryzują się wysoką wartością gospodarczą. Nie stanowią zagrożenia narkotycznego - zgodnie z wymogami Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii zawierają poniżej 0,2% 9 THC. Należą do form środkowo-europejskich i przystosowane są do warunków klimatu umiarkowanego. Zapewnienie im optymalnych warunków klimatyczno - glebowych i zastosowanie właściwej agrotechniki gwarantuje uzyskanie wysokiego plonu o określonych parametrach technologicznych: nasion (w zależności od kierunku uprawy: 0,3-1,0 t/ha), słomy (8-10t/ha), włókna (2,5 3,0 t/ha). 19

20 2.3. Schemat organizacyjny produkcji włókna konopnego w Polsce Grupa producentów około 200 ha Grupa producentów około 200 ha Grupa producentów około 200 ha Grupa producentów około 200 ha Wytwórnia brykietów z paździerzy Punkt wstępnego przerobu słomy Stacja usługowa maszyn specjalistycznych oraz transportu Magazyn brykietów Magazyn włókna Magazyn pakuł 2.4. Znaczenie gospodarcze konopi Wraz ze wzrastającą świadomością ekologiczną i poszukiwaniem alternatywnych źródeł surowców, w latach 90-tych ubiegłego wieku, w Europie i na świecie odkryto konopie ponownie jako roślinę atrakcyjną dla rolnictwa i wielu gałęzi przemysłu. Konopie w Unii Europejskiej Wprowadzenie przez UE, w latach 90-tych subwencji do uprawy i przerobu konopi wpłynęło na wzrost zainteresowania tą rośliną wśród rolników. Stało to się w okresie kiedy cofnięty został zakaz uprawy w Wielkiej Brytanii, Holandii, Niemczech i Austrii. Przeszkoleni rolnicy rozpoczynali uprawę, tworzono przedsiębiorstwa bazujące na surowcu konopnym. Do uprawy wprowadzono nowe odmiany o wysokiej wartości gospodarczej i o niskiej zawartości substancji halucynogennych. Opracowano nowe, znacznie wydajniejsze technologie zbioru i przerobu konopi, nowe kierunki zastosowań i nowe rynki zbytu. Powierzchnię uprawy konopi w UE, w latach przedstawiono na wykresie 1. W wyniku zainteresowania kompozytami z udziałem włókien naturalnych, materiałami izolacyjnymi z tych włókien oraz wzrostu cen importowanych egzotycznych włókien naturalnych przewiduje się znaczny wzrost powierzchni konopi. W Czechach, Polsce i krajach 20

21 Europy Wschodniej powstały nowe przedsiębiorstwa pracujące na bazie surowca konopnego, a w Wielkiej Brytanii, Francji i Niemczech inwestycje z tej branży. W roku 2006 na terenie UE wyprodukowano ton włókna konopnego i ton paździerzy (EIHA 2007). Na rysunku 2 przedstawiono rynek zbytu dla wyprodukowanego włókna, na rysunku 3 rynek zbytu paździerzy konopnych. Zastosowanie konopi Włókno Wcześniej: tekstylia odzieżowe, papier, celuloza, dywany, tkaniny techniczne, liny, sznury, węże gaśnicze, siatki, worki, włókno do uszczelniania Obecnie: specjalistyczna celuloza, specjalny papier, kompozyty, tworzywa sztuczne wzmacniane włóknami naturalnymi, materiały izolacyjne, filce ogrodnicze, materiały uszczelniające. Paździerze Wcześniej: papier, papa, płyty lekkie dla budownictwa, materiał opałowy Obecnie: ściółka dla zwierząt, materiały izolacyjne sypane, lekkie płyty budowlane, tynki itp. Nasiona Wcześniej: środki spożywcze, pokarm dla ptaków i ryb, olej jadalny, oleje techniczne, farby, lakiery, makuchy konopne Obecnie: do powyższych zastosowań dochodzi cała gama środków kosmetycznych i pielęgnacyjnych na bazie oleju konopnego z nasion Konopie włókniste w Polsce W Polsce posiadamy wieloletnia tradycje uprawy i przerobu konopi. Pierwsze badania dotyczące uprawy, produkcji włókna i technologii przerobu oraz zagospodarowania surowca prowadzone już były w okresie przedwojennym. W latach sześćdziesiątych obszar uprawy konopi w Polsce sięgał ha. W latach następnych kłopoty ze zbytem oraz zmniejszona opłacalność sprawiły, że rolnicy stopniowo rezygnowali z tej uprawy. Całkowite załamanie nastąpiło na początku lat 90-tych, powierzchnia uprawy gwałtownie spadła z 2650 ha w 1989 roku do 48 ha w 1992 r. Ostatnio również w Polsce, po okresie kryzysu, jesteśmy świadkami wzrostu zainteresowania uprawą i przetwórstwem konopi. Powstały nowe firmy, które rozpoczęły działalność w zakresie kontraktacji i tworzenia bazy przetwórczej. W roku 2008 zasiano ponad 1400 ha konopi, a kontraktacje prowadziły: STEICO S.A. w Czarnkowie (woj. wielkopolskie) jest największym w Polsce odbiorcą słomy konopnej - produkuje ekologiczne płyty i maty izolacyjne z konopi, charakteryzujące się bardzo dobrą izolacją termiczną i akustyczną. 21

22 CANABIS S.C. z siedzibą w Czarnkowie - prowadzi kontraktację dla STEICO S.A. Firma ta nie tylko kontraktuje, ale również prowadzi doradztwo rolnicze, wykonuje zbiór oraz dostarcza słomę konopną do Czarnkowa. Z firmami tymi współpracuje ponad 100 producentów rolnych z województwa wielkopolskiego i zachodnio-pomorskiego. LENKON w Stęszewie prowadzi skup i przerób słomy konopnej. Z uzyskanego włókna produkuje sznurek, włókniny i geowłókniny. W roku 2008 podpisał umowy kontraktacyjne z około 20 plantatorami z województwa dolnośląskiego i wielkopolskiego łącznie około 40 ha. Instytut Włókien Naturalnych w Poznaniu prowadził reprodukcję kwalifikowanego materiału siewnego. W roku 2008 podpisał umowy kontraktacyjne z prawie 40 plantatorami z województw: dolnośląskiego, zachodnio-pomorskiego, pomorskiego, warmińsko-mazurskiego, lubuskiego i lubelskiego łącznie plantacje nasienne założone zostaną na powierzchni 240 ha Regulacje prawne uprawy konopi w Polsce W związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej uprawa konopi i ich przerób objęte zostały dopłatami i regulacjami Rady (WE). Uprawa konopi objęta została dopłatą podstawową i uzupełniająca. Dopłatą objęty został także uznany pierwszy przetwórca słomy konopnej (90 EURO/tonę włókna). Ustawa z dnia 29 lipca 2005r. o przeciwdziałaniu narkomanii reguluje zasady uprawy konopi w Polsce. Konopie włókniste, zgodnie z w/w Ustawą, są to rośliny z gatunku Cannabis sativa zawierające w kwiatowych lub owocujących wierzchołkach roślin poniżej 0,2 % substancji halucynogennych w przeliczeniu na sucha masę. Mogą być uprawiane wyłącznie : na potrzeby przemysłu włókienniczego, chemicznego, celulozowo-papierniczego, spożywczego, kosmetycznego, farmaceutycznego, materiałów budowlanych oraz nasiennictwa; na określonej powierzchni, w wyznaczonych rejonach, na podstawie zezwolenia na uprawę, przy zastosowaniu kwalifikowanego materiału siewnego; w oparciu o umowę zawartą z podmiotem gospodarczym posiadającym zezwolenie wojewody na prowadzenie skupu słomy konopnej. Może to być umowa: - kontraktacji zawarta z podmiotem nie wpisanym do rejestru uznanych pierwszych przetwórców słomy konopnej na włókno wg przepisów o organizacji niektórych rynków rolnych, - sprzedaży zawarta z podmiotem wpisanym do rejestru uznanych pierwszych przetwórców, - o przetworzenie słomy konopnej na włókno zawarta z podmiotem skupiającym słomę i wpisanym do rejestru pierwszych przetwórców, - zobowiązanie do przetworzenia słomy konopnej na włókno składane Prezesowi Agencji Rynku Rolnego, w przypadku gdy prowadzący uprawę jest jednocześnie wpisany do rejestru uznanych pierwszych przetwórców słomy konopnej na włókno. Zezwolenie na uprawę konopi włóknistych wydaje wójt (burmistrz, prezydent miasta) właściwy ze względu na położenie plantacji. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) odmawia wydania zezwolenia, jeżeli wnioskodawca nie gwarantuje należytego zabezpieczenia plonu przed wykorzystaniem go do celów innych niż określone w ustawie. Powyższe zezwolenia nie są wymagane w przypadku upraw konopi prowadzonych przez jednostkę naukowa oraz Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych w ramach 22