STUDENCKIE ZESZYTY NAUKOWE

Transkrypt

1 STUDENCKIE ZESZYTY NAUKOWE STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE PRAWNIKÓW UMCS ZESZYT 21

2

3 STUDENCKIE ZESZYTY NAUKOWE Zeszyt 21 Studenckie Koło Naukowe Prawników UMCS Lublin 2011 Rok XIV

4 Publikacja dofinansowana z grantu Rektora Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz przez Dziekana Wydziału Prawa i Administracji UMCS Recenzenci numeru: Joanna Bodio, Tomasz Demendecki, Jarosław Dudzik, Krzysztof Filipiak, Marta Gontarczyk-Skowrońska, Wiesław Kozielewicz, Marek Kulik, Roman Kwiecień, Leszek Leszczyński, Janusz Niczyporuk, Krzysztof Stefaniuk, Jerzy Stelmasiak, Tomasz Tulejski, Dariusz Walencik, Andrzej Wrzyszcz Kolegium redakcyjne: redaktor naczelny Jarosław Kostrubiec zastępca redaktora naczelnego Anna Stankiewicz-Malec zastępca redaktora naczelnego Iwona Rzucidło sekretarz redakcji Marta Podstawka członek redakcji Dorota Kołtun Adres redakcji Studenckie Koło Naukowe Prawników UMCS Lublin, Pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5 tel. (081) sknp@sknp.umcs.lublin.pl ISSN Skład i przygotowanie do druku: C.P.H. M&M, cph@op.pl

5 SPIS TREŚCI Słowo wstępne... 5 Michał Rybicki Popper i Oakeshott, czyli epistolarna polemika krytyków racjonalizmu. 7 Tobiasz Adam Bocheński Słów kilka o grze w piłkę, czyli co panowie Burke i Tocqueville prawili na temat rewolucji francuskiej 18 Karol Dąbrowski Działalność izb przemysłowo-handlowych w latach , ze szczególnym uwzględnieniem informacji zawartych w Monitorze Polskim.. 29 Iwona Rzucidło Funkcje uzasadnienia sądowego. 52 Lesław Grzonka Normy programowe w prawie pracy 59 Wioleta Baranowska-Zając Zakaz ograniczeń ilościowych i środków o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości z lat Żaneta Zacharska Prawo narodu palestyńskiego do samostanowienia w świetle opinii doradczej Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie prawnych konsekwencji budowy muru na okupowanych terytoriach palestyńskich z dnia 9 lipca 2004 roku.. 86 Marek Wocka Indywidualne gwarancje wolności sumienia i religii w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku. 99

6 4 Bogusz Bomanowski Tryby udostępniania informacji o środowisku. Ogólny zarys i propozycje systematyzacyjno-terminologiczne Wojciech Ciszewski, Ewa Matejkowska Student a prawo do sądu w świetle ustawy z dnia 27 lipca 2005 roku Prawo o szkolnictwie wyższym. 119 Mirosław Karpiuk Roszczenie o odszkodowanie z tytułu braku możliwości (istotnego ograniczenia) korzystania z nieruchomości w sposób zgodny z dotychczasowym przeznaczeniem oraz z tytułu obniżenia wartości nieruchomości w związku z uchwaleniem (zmianą) miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego 125 Joanna Jasińska Użycie znaku towarowego w reklamie porównawczej Mateusz Chrzanowski Instytucja przywrócenia terminu w polskim prawie podatkowym Kamil Bobel Jakość polskiej legislacji na przykładzie tzw. ustaw policyjnych. Zagadnienia wybrane Paweł Sławicki, Piotr Sławicki Samoobrona w polskim prawie karnym na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego Jakub Petkiewicz Macierzyństwo w znowelizowanym kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. 183 Arkadiusz Sadza Nowe zasady dziedziczenia ustawowego Piotr Łukasik Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia r., III CSK 245/ Informacje o autorach

7 5 SŁOWO WSTĘPNE Niniejszy numer Studenckich Zeszytów Naukowych zawiera osiemnaście artykułów. Część z nich została wygłoszona jako referaty na konferencjach, seminariach i sesjach naukowych zorganizowanych przez Studenckie Koło Naukowe Prawników UMCS. Wśród nich znalazł się tekst Wojciecha Ciszewskiego i Ewy Matejkowskiej Student a prawo do sądu w świetle ustawy z dnia 27 lipca 2005 roku Prawo szkolnictwie wyższym, który został wygłoszony 6 stycznia 2010 r. podczas ogólnopolskiej konferencji naukowej Sądownictwo administracyjne jako forma kontroli administracji w postępowaniu administracyjnym, przygotowanej pod nadzorem merytorycznym dr. hab. Janusza Niczyporuka, prof. nadzw., a w bezpośrednim porozumieniu z pracownikami Katedry Postępowania Administracyjnego UMCS. Artykuł Wiolety Baranowskiej-Zając Zakaz ograniczeń ilościowych i środków o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości z lat stanowi rozwinięcie wystąpienia wygłoszonego podczas ogólnopolskiego seminarium naukowego Swobody rynku wewnętrznego Unii Europejskiej w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości UE w latach , zorganizowanego 5 stycznia 2010 r. pod nadzorem merytorycznym prof. dr. hab. Ryszarda Skubisza, w bezpośrednim porozumieniu z pracownikami Katedry Prawa Unii Europejskiej. Artykuł Jakuba Petkiewicza Zmiany w zakresie macierzyństwa wprowadzone nowelizacją kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 6 listopada 2008 jest tekstem referatu wygłoszonego podczas sesji naukowej Wybrane zagadnienia prawa rodzinnego w świetle nowelizacji Kodeksu rodzinnego

8 6 i opiekuńczego z 6. listopada 2008 r., która odbyła się 28 kwietnia 2010 r. pod nadzorem merytorycznym prof. dr. hab. Mirosława Nazara, a w bezpośrednim porozumieniu z mgr A. Golec-Grzymek. Pozostałe teksty zostały zgłoszone indywidualnie. Studenckie Koło Naukowe Prawników oraz Redakcja Studenckich Zeszytów Naukowych pragną ponadto złożyć serdeczne wyrazy wdzięczności Panu Profesorowi Marianowi Klementowskiemu oraz Panu Doktorowi Krzysztofowi Filipiakowi za nieocenioną pomoc w realizacji przedsięwzięć naukowych i organizacyjnych Koła. Kolegium Redakcyjne

9 7 Michał Rybicki Popper i Oakeshott, czyli epistolarna polemika krytyków racjonalizmu Polityczny dyskurs, w którym oręż stanowi zespół krytycznych argumentów dotyczących praktycznych zagadnień i realnych problemów ma swoje filozoficzne podłoże, będące niejako glebą konkretnych politycznych idei. Jest to warstwą meta, która determinuje idee niczym rodzaj ziemi żywiący właściwe sobie rośliny. Można powiedzieć, że spór polityczny wyrasta z tej płaszczyzny i tam ma swoje korzenie. Jedną z kości niezgody, od co najmniej czterystu lat, jest stosunek do możliwości poznawczych ludzkiego rozumu. Jeden biegun konfliktu wyznacza racjonalizm, drugi zaś ustanowiony jest przez jego antytezę. Precyzyjne określenie istoty i natury problemu było przedmiotem rozważań wielu myślicieli. Historycznej genezy należy poszukiwać w oświeceniowym buncie filozofów jasnych umysłów przeciwko ponurym i mistycznym intelektualnym tendencjom ich przodków. Filozoficznym znamieniem owego buntu było odrzucenie wszelkiego zabobonu i próba podniesienia ludzkiego umysłu do rangi omnipotentnego narzędzia dającego klarowne i skuteczne produkty w postaci rozwiązań problemów ludzkości. Filozoficzne i naukowe osiągnięcia Kartezjusza, Bacona, Spinozy, Leibniza, Newtona, dały zachodnim myślicielom w osobach Diderota, Woltera czy Holbacha iskry, by rozpalić ogień, który miał strawić wszelki zabobon, mit, mistycyzm, przeczucie, intuicje, a pozostawić jedynie nieomylne drzewo ludzkiego rozumu dające owoce poznania dobra i zła. Natura tej intelektualnej mody i jej ocena to szereg filozoficznych diagnoz. Jednym z pierwszych doniosłych krytyków nowego nurtu myślowego był jego naoczny świadek Hume, który jak pisze o nim Carl Becker wysadził w powietrze całe oświeceniowe stanowisko, dowodząc, iż konieczności, w które wierzyli oświeceniowi filozofowie, że siatka ścisłych logicznych zależności, z których ich zdaniem, składał się świat i które był w stanie radzić sobie rozum, w rzeczywistości nie istnieje 1. Kolejny cios osiemnastowiecznym kon- 1 I. Berlin, Pierwszy szturm na oświecenie [w:] Korzenie romantyzmu, przekł. A. Bartkowicz, Poznań 2004, s. 62.

10 8 cepcjom wymierzył Kant publikując Krytykę czystego rozumu. Wytykając błędy racjonalistycznej tradycji podważył jej wszystkie aksjomaty. Tworząc własną wizję racjonalności dał jednocześnie intelektualne zaplecze szkole neokantystów, która zaistniała obroną swego protoplasty przed atakiem Hegla. Historycznie upadłe oświecenie ustąpiło miejsca romantyzmowi pozostawiając jednak po sobie trwałą spuściznę oraz rzeszę apologetów i krytyków. W XX wieku wzbudzało namiętności Kierkegaarda, Sartre a (egzystencjalistyczny irracjonalizm), marksistów, Heideggera, Gadamera (hermeneutyka), Levinasa (filozofia dialogu), Deridy (postmodernizm), Adorno, Habermasa, Horkheimera (szkoła frankfurcka) czy wreszcie myślicieli konserwatywnych. Rzesza jego krytyków zdaje się być połączona jedynie spoiwem wspólnego wroga, bowiem zarówno argumenty, jak i wnioski jakie pojawiają się na w tych, jakże różnorodnych, koncepcjach są daleko odmienne. Te filozoficzne koncepcje powiązane są jednak, o czym zawsze pamiętać należy, z konkretnymi fenomenami ze świata polityki, w którym ujawniają się ich istotnie odmienne konsekwencje. W ich uchwyceniu pomóc może korespondencja jaką zdarzyło się wymienić dwóm dwudziestowiecznym myślicielom, istniejącym po przeciwległych biegunach politycznego dyskursu, których połączyła wspólna pogarda do oświeceniowego racjonalizmu. Michael Oakeshott ( ) był brytyjskim myślicielem politycznym, jednym z najwybitniejszych przedstawicieli filozofii konserwatywnej, spadkobiercą wielkiej sceptycznej tradycji szkockiego oświecenia i starych wigów. Jego wizja ładu społeczno-politycznego, choć wprowadza zamieszanie wśród historyków tradycji politycznego myślenia, której przysłużył się najbardziej, przez samego autora określana jest jednoznacznie jako konserwatywna 2. Oakeshott zapisał się w dziejach idei politycznych filozofią pozbawioną odwołań do absolutu i czerpiącą swą siłę ze swoistej koncepcji dobra wspólnego i zachowawczego usposobienia, w myśl dictum: Kto lepsze goni, często w gorsze wpadnie 3 oraz pokory przejawiającej się w przekonaniu o niedoskonałości ludzkiego rozumu. Kamień węgielny jego rozważań to krytyka nowożytnego racjonalizmu, której syntetyczny wykład zawarty jest w eseju Racjonalizm w polityce. Racjonalizm, w którego ostrze krytyki wymierza Oakeshott ujęty jest w perspektywie filozoficznej i historycznej, lecz przede wszystkim osadzo- 2 Oakeshott w swoim eseju O postawie konserwatywnej oddaje sens zachowawczego konserwatyzmu. Swoją doń aprobatę wyraża entuzjazmem do takiego modelu, a nawet expressis verbis, pisząc: [ ] konserwatywna postawa w odniesieniu do rządu jest odbiciem owego konserwatyzmu, który, jak ustaliliśmy powyżej, jest odpowiednią postawą wobec zasad postępowania. M. Oakeshott, O postawie konserwatywnej [w:] Wieża Babel i inne eseje, przekł. A. Lipszyc, Warszawa 1999, s W. Shakespeare, Król Lear, Akt I, scena IV, przekł. J. Paszkowski, Gdańsk 2000, s. 36.

11 ny jest w sferze praxis, praktycznej działalności człowieka w sferze społecznej polityce. Tam bowiem wytyka on wypaczenia schedy, jaką pozostawili po sobie filozofowie wieku rozumu. Jednym z jego oponentów w dyskusji o tym czym jest i czym powinien być w polityce racjonalny namysł jest Karl Popper ( ), którego najważniejszą ideą, stanowiącą głos w post-oświeceniowym sporze, jest racjonalizm krytyczny, jako alternatywa wobec racjonalizmu nowożytnego. Słynne społeczeństwo otwarte jest wizją powstałą na tym właśnie fundamencie. Według Poppera istniały ograniczenia postawy racjonalizmu 4 i choć sam nazywał siebie racjonalistą to jego racjonalizm nie był dogmatyczny 5, był bowiem oparty na irracjonalnej wierze w postawę racjonalizmu 6. Skrajną formę dogmatycznego racjonalizmu Popper określił mianem utopizmu. Jego główny błąd dostrzegał w założeniu o uniwersalnym rozumie, który jest źródłem pychy jego wyznawców. Racjonalizm krytyczny wymagał intelektualnej pokory 7, która płynąć miała ze świadomości, że nie jesteśmy wszechwiedzący i że większość naszej wiedzy zawdzięczamy innym 8. Receptą na polityczne problemy była dla niego zatem polityka argumentacji, czyli przepełniona pokorą, droga poszukiwania kompromisu. Celem polityki zaś winna być nie próba poszukiwania szczęścia, lecz eliminacja cierpienia. Koncepcja Oakeshotta powstała z pesymistycznej oceny rzeczywistości społecznej, w której przyszło mu żyć 9 i próby odnalezienia przyczyn stanu rzeczy. Popper zaś wyraźnie artykułuje, że jego koncepcja jest receptą na eliminację przemocy, której jak pisze nienawidzi 10. Filozoficzny błąd nowożytnego racjonalizmu Oakeshott dostrzega w wadliwej koncepcji ludzkiej wiedzy, która wbrew oczekiwaniom jego współczesnych wyznawców nie ogranicza się jedynie do techne a obejmuje także praxis 11. Dla Poppera sedno problemu tkwi w sceptycznym przekonaniu, że osiągnięcie wiedzy pewnej, o ile w ogóle jest 9 4 K.R. Popper, Utopia i przemoc, Znak, rok XXX, nr 283, styczeń 1978, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Oakeshott pisze: Twierdzę więc, że zwyczajna, praktyczna polityka narodów Europy została na trwałe opanowana przez chorobę racjonalizmu, że znaczna część jej niepowodzeń [ ] wynika w rzeczywistości z wad racjonalistycznego charakteru [ ] Racjonalizm w polityce [w:] Wieża Babel i inne eseje, przekł. A. Lipszyc, Warszawa 1999, s K.R. Popper, Utopia i przemoc, s Podobnie czyni Karl Mannheim, patrz: K. Mannheim, Myśl Konserwatywna, przekł. S. Magala, Warszawa 1986, s. 20.

12 10 możliwe o tyle jest nieweryfikowalne dialektycznie 12. Dla autora Racjonalizmu w polityce rozwiązaniem problemu jest dostrzeżenie, że tajemnica zawarta w praktyce czy nawyku jest równie istotnym, a może ważniejszym elementem ludzkiej wiedzy, co jej suchy destylat zawarty w teorii oraz płynąca stąd kontestacja, że ludzki rozum nigdy nie stworzy niezawodnych modeli postępowania będących odpowiedzią na problemy rzeczywistości społecznej. Najistotniejsze różnice pomiędzy oboma myślicielami pojawiają się w ich postulatach. To właśnie konkluzje determinują istniejącą pomiędzy nimi zasadnicza antynomie. Oakeshott proponuje zachowawczą politykę kultywowania porządków 13, Popper zaś politykę argumentacji, której areną miało być egalitarne społeczeństwo otwarte. Wizja ładu społecznego miała być zatem u Austriaka projektem racjonalnego namysłu, u Brytyjczyka zaś ładem ukształtowanym spontanicznie. Można więc, być może z pewna przesadą stwierdzić, iż Popper był ostatecznie twórcą ideologii, której Oakeshott był zagorzałym oponentem Dialog był dla Poppera metodą dojścia bliżej prawdy. Sądzę pisze że mam rację, ale być może mylę się i może rację masz ty, w każdym razie poddajmy to dyskusji, bowiem w ten sposób znajdziemy się prawdopodobnie bliżej prawdziwego rozumienia, niż wtedy, gdy każdy z nas będzie jedynie upierał się, że to on ma rację. Ibidem, s Bogdan Szlachta, powołując się na A. Quintona identyfikuje konserwatystę z politycznym sceptykiem. Zauważa, że Oakeshott nie wyklucza racjonalizmu z polityki przy czym Oakeshott rozumiał racjonalizm jako styl myślenia, który odmawia racji istnienia praxis. Polityka wiary to przede wszystkim dążenie do politycznej doskonałości. Racjonalistę w polityce cechuje wprawdzie tęsknota za doskonałością (ona prowadzi go na manowce zauroczenie konserwatysty pewnością ) ale co najważniejsze popełnia w swym działaniu błąd metodologiczny: przecenia techne. (Patrz: Bogdan Szlachta, Konserwatyzm. Z dziejów tradycji myślenia o polityce, Kraków-Warszawa 1998, s.139; M. Oakeshott Racjonalizm w polityce [w:] Wieża Babel i, s. 32); Oakeshott zdaje się poszukiwać złotego środka i takie też zadania stawia przed politykiem-zrównywaczem (trimmer), (patrz: M. Oakeshott, Politics of Faith and Politics of Scepticism, edit. Timothy Fuller, Estate of Michael Oakeshott, Great Britain 1996, s. 128). 14 Jak pisze Oakeshott: Większość ideologii [ ] jest abstraktami politycznych tradycji jakiegoś społeczeństw (Edukacja polityczna [w:] Wieża Babel i, s. 70). Polityka jest zatem aktywnością kultywowania porządków nie zaś ustanawiania porządków (ibidem, s. 60). Dla Poppera natomiast rola tradycji polega nie tylko na wprowadzaniu porządku czy czegoś w rodzaju struktury społecznej, lecz również na tym, że stać się ona może przedmiotem naszych działań i krytyki, że możemy ją przekształcać. (K.R. Popper, Droga do wiedzy, Domysły i Refutacje, przekł. S. Amsterdamski, Warszawa 1999, s. 225). Różnice stanowisk pojawia się zatem na płaszczyźnie odmiennego podejścia do tradycji i jej roli jaką pełni w przestrzeni społecznej.

13 11 Tym co należy dostrzec w przeciwstawieniu post-oświeceniowej i konserwatywnej krytyki racjonalizmu są nie tylko oczywiste odrębności w antidotum na społeczne dolegliwości, ale przede wszystkim sama metoda krytyki. Myśliciele pierwszego obozu zdają się dzielić włos na czworo. Świadomi historycznie weryfikowalnych niedomagań oświeceniowego racjonalizmu dzielą racjonalizm na różne odmiany, by w ten sposób ostatecznie obronić kategorię rozumu jako kategorię fundamentalną i niepodważalną 15. Tak czyni Popper wyróżniając racjonalizm właściwy i utopizm 16. Tak czyni Barbara Skarga, wyróżniając trzy racjonalności 17, podobnie Herbert Schnadelbach, który broniąc właściwego racjonalizmu dokonuje parcelacji immanentnego racjonalizmowi pojęcia rozumu na rozum obiektywny, subiektywny, teoretyczny, praktyczny, ujawniając przy tym cel takiego zabiegu: Jeżeli filozofia nie chce zrezygnować z idei oświecenia i z zasady rozumu, musi podjąć to wyzwanie w ten sposób, by krytykę rozumu i dążeń oświeceniowych uczynić własną sprawą, nie pozostawiając jej irracjonalizmowi i antyoświeceniu. Może zaś czynić to z powodzeniem tylko wtedy, kiedy dysponuje przekonującą teorię rozumu, która pozwala najpierw na odrzucenie uogólniających i nie usprawiedliwionych ataków irracjonalizmu oraz na występowanie przeciwko zafascynowaniu nim 18. Z perspektywy zachowawczej natomiast, napięcie pojawia się pomiędzy dwoma punktami widzenia, spośród których Pierwszy pokłada w rozumie ludzkim całkowicie swą nadzieję, drugi akceptuje świat takim, jakim jest, nie ufając zanadto w możliwości ludzkiego rozumu. Pierwszemu towarzyszy upojenie możliwościami poznawczymi rozumu, drugiemu 15 Oczywiste z punktu widzenia historii filozofii jest rozróżnienie na racjonalizm starożytny (scholastyka arystotelesowska) i oświeceniowy. Dla Oakeshotta racjonalizm nowożytny (który pada ofiarą jego krytyki) był wypaczeniem koncepcji Kartezjusza i Bacona. Dla Karla Mannheima zaś współczesny racjonalizm powstał jako opozycja wobec arystotelesowskiej scholastyki i renesansowej filozofii przyrody. K. Mannheim, Myśl konserwatywna, przekł. S. Magala, Warszawa 1986, s Właściwy racjonalizm to racjonalizm krytyczny. Geneza pojęcia: Filozofia Hansa Alberta i podstawowe idee racjonalizmu krytycznego [w:] K.R. Popper, H. Albert, Krytyczny racjonalizm,wrocław 1992, s Jej rozróżnienie nie ma charakteru jedynie analitycznego. Pisze ona: Żyjemy w epoce, której właściwością może się stać zmierzch rozumu, upadek samounicestwiającej się racjonalności. Nie można się z tym pogodzić. Postulat, by na nowo odczytać pojęcie racjonalności jest puentą wywodu. Patrz: B. Skarga, Trzy idee racjonalności [w:] Przeszłość i jej interpretacje, Warszawa 1987, s H. Schnadelbach, Rozum [w:] Filozofia. Podstawowe pytania, red. E. Martens, H. Schnadelbach, przekł. K. Krzemieniowa, Warszawa 1995, s. 100.

14 12 głęboki sceptycyzm. Drugi szuka odpowiedzi w historycznym doświadczeniu, pierwszy próbuje je modelować dla własnych korzyści 19. Dla konserwatystów krytyka racjonalizmu służyć ma więc temu, by sprzeciwić się rozumowi jako deus ex machina ideologii. Cała krytyka prób teoretycznego opisu rzeczywistości służyć ma zapobieżeniu teoretycznym projektom jej naprawy. Konserwatyzm bowiem jak pisze Bogdan Szlachta, jest zespołem argumentów krytycznych kierowanych pod adresem <<dogmatycznie>> pojmowanych idei i doktryn politycznych 20, jest sprzeciwem wobec upraszczania i sprowadzania wielowymiarowej struktury świata do zero-jedynkowej formuły matematycznego równania, bowiem są wielkie siły w niebie i na ziemi, których ludzka filozofia nie może poznać ani zgłębić 21. Oakeshott do Poppera Gonville & Caius College Cambridge 28 stycznia 1948 Drogi Poperze, dziękuję Ci bardzo za przesłanie mi swego artykułu z Hibbert Journal 22. Słyszałem o nim i starałem się go zdobyć. Jak pewnie przypuszczasz, wszystko co mówisz o utopizmie jest bliskie memu sercu i zgadzam się z tym całkowicie. Ale wybacz mi, jeśli powiem słowo o innej części Twojego wywodu. Po pierwsze, oczywiście, kiedy argumentuję przeciwko racjonalizmowi, nie argumentuję przeciwko rozumowi 23. Racjonalizm w moim mniemaniu jest, pośród innych rzeczy, gruntownie nierozumny 24. Rozum powinien mieć swe w polityce, nie mam co do to tego żadnych wątpliwości, ale to co ja poczytuję za racjonalizm, jest doktryną która uznaje, że na nic innego w polityce miejsca być nie powinno co jest bardzo powszechnym poglądem. Po drugie, jeśli utopizm jest wielkim wrogiem rozumu, powinienem postrzegać również za wroga tę zmodyfikowaną formę utopi- 19 T. Tulejski, Konserwatyzm bez Boga. Dawida Hume a wizja społeczeństwa, państwa i prawa, Warszawa 2009, s B. Szlachta, Konserwatyzm Z dziejów tradycji myślenia o polityce, Kraków-Warszawa 1998, s K.G. Feiling, Toryism: A Political Dialogue, cyt. za: T. Tulejski, op. cit., s K.R. Popper, Utopia and Violence, Hibbert Journal 16(2), January 1948, s

15 13 zmu, która skupia się na jednym problemie społeczeństwa w danej chwili i jest gotowa zdezorganizować całość społeczeństwa w celu rozwiązania tegoż problemu na przykład, problem bezrobocia, jako konkretny problem w danej chwili, winien być rozwiązany i to rozwiązany trwale. Ja jednak uważam, że żaden problem w polityce nie jest rozwiązywalny trwale i że żaden problem w polityce nie powinien być przesadnie wyolbrzymiany w ten sposób, by niweczył prawdziwy cel polityki jakim jest utrzymywanie społeczeństwa jako całości we wszystkich jego założeniach, tak spójnych i stabilnych jak również postępowych 25. I jak sądzę Twój prawdziwy racjonalizm prowadzi do zaburzenia proporcji partykularnych interesów. Po trzecie, pod wpływem inspiracji prawdziwym racjonalizmem wydajesz mi się dzielić życie polityczne na atomy politycznych działań i uznawać uprawianie polityki jako właściwe i słuszne, gdy zmierza do rozwiązania szeregu pojedynczych problemów. Ale życie polityczne staje się takie tylko, gdy jest zarządzane przez ideologie: normalnie w XIX wieku, na przykład, tak nie było. Życie moralne człowieka nie polega całkowicie na wykonywaniu szeregu słusznych czynności, polega natomiast na życiu w zgodzie z pewnymi nawykami zachowań, które mogą być analizowane jako osobne czynności, ale które nie jawią się jako osobne czynności poza kilkoma przypadkami. Po czwarte, kiedy mówisz, że prawdziwy racjonalista zdaje sobie sprawę, że zawdzięczamy większość swojej wiedzy innym, myślę, że przyznajesz mu cechę, której nie posiada. Może on wiedzieć, że zawdzięcza coś innym, ale racjonalność jego postępowania nigdy nie opiera się na tym założeniu opiera się na jego ocenie, że to co zyskał od innych jest rozsądne w rzeczywistości zaczyna i kończy na samym sobie. Na koniec, nie uważam, by Twoje przeciwstawienie rozumu i przemocy było właściwe to znaczy, że ja, który nienawidzę prze- 23 Oakeshott odwołuje się do swojego eseju Racjonalizm w polityce [w:] Wieża Babel i 24 Ten pogląd jest rozwinięty przez Oakeshotta w eseju Postępowanie racjonalne [w:] Wieża Babel i 25 Polityka jest aktywnością kultywowania ogólnych porządków zbiorowiska ludzi, którzy na mocy powszechnej świadomości jakiegoś sposobu kultywowania tych porządków stanowią jedno społeczeństwo. Edukacja polityczna [w:] Wieża Babel i, s. 72.

16 14 mocy, tak samo jak Ty, nie wierzę, ani w to, że rozum jest zdolny wyeliminować przemoc (nawet w długim czasie), ani w to, że skoro rozum nie jest do tego zdolny, to nic nie jest w stanie tego dokonać. Myślę, że znam metodę uprawiania polityki, która nie jest ani prawdziwie ani fałszywie racjonalistyczna ale która jest zaprzeczeniem przemocy. Pokrótce, powiem, że polityka, którą mam na myśli jest to polityka konserwacji, będąca w opozycji wobec Twojej polityki argumentu. Zrozum, że nie wierzę, by rozum był jedynym spoiwem łączącym ludzi, nie dlatego, że ludzie są czasem nierozsądni, ale dlatego, że istnieje coś innego, znacznie silniejszego, co ich łączy, na przykład wspólna cywilizacja (tam gdzie istnieje), wspólne nawyki zachowań (tam gdzie istnieją) żaden z tych czynników nie jest racjonalny, zależne od argumentu lub wspólny wszystkim ludziom. Nie istnieje, jak sądzę, nic, co jest wspólne wszystkim. W skrócie, problemem z twoim prawdziwym racjonalizmem nie polega na tym, że jest on niemożliwy, ale że jest niemożliwy z samej swej istoty. Rolą rozumu w polityce i w życiu nie jest zastępowanie nawyków zachowań, trzymanie się z dala od zabobonu itp. To, co racjonalista próbuje tymczasem uczynić, jest, że tak powiem, stworzenie literatury obejmującej tylko krytykę literacką. Zamierzam napisać coś na temat życia moralnego jako świadomej pogoni za ideami moralnymi, gdzie spróbuję rozwinąć ten wątek, ale prawdopodobnie w gruncie rzeczy nie zgadzamy się w punkcie, gdy używamy słów rozumny i racjonalizm 26. Dziękuję Ci raz jeszcze za Twój artykuł. The London School of Economics and Political Science (Univeristy of London) Houghton Street, Aldwich London, W.C.2 31 stycznia 1948 r. Drogi Oakeshott, Byłem uradowany, gdy otrzymałem Twój długi list i jestem bardzo wdzięczny za Twoją odpowiedź na moją małą rozprawę (którą napisałem osiem miesięcy temu; było to przemówienie na konferencji filozoficznej w Brukseli, zdominowanej przez komunistów). 26 Opublikowano jako Wieża Babel i

17 15 Pomijając być może kilka pomniejszych terminologicznych różnic, jestem skłonny zgodzić się z każdym słowem, które wypowiadasz w swoim bardzo interesującym liście. W pełni zgadzam się z Tobą, że żaden problem nie zostaje rozwiązany trwale; powinienem nawet wyrazić to tak: żaden problem w polityce nie może być rozwiązany bez stworzenia nowego. Jestem też gotów zaakceptować Twoją zachwycająca formułę, że polityka konwersacji powinna zastąpić moją politykę argumentacji. Kolejną Twoją formułę że rozum nie powinien zastępować nawyków zachowań, ale powinien działać jako krytyk nawyków i zachowań z trudem postrzegam jako krytykę mojego poglądu, jako że zdaje się być ich częścią. Ale mimo wszystkich tych zgodności, czuję, że są między nami różnice. Wierzę w tradycję (w tradycję, na przykład, sokratejskiego racjonalizmu, ducha pytania ale również w Twoje nieświadome naśladowanie tradycji zachowań moralnych, jak to napisałeś w Cambridge Journal na stronie 156). Nie wierzę jednak, że czas miniony jest jedynym wartym uwagi remedium na bolączki społeczne (s. 153). Innymi słowy, jestem przeciwny odwoływaniu się do tradycji dlatego, że jest tradycją i jestem za dowolnym status quo, z wyjątkiem sytuacji gdzie są ważne powody do ingerencji. Równocześnie jestem przeciwko duchowi nie-interwencji i postawy czekaj-i-patrz i być może także satysfakcji z używania silnego i być może nie do końca właściwego zwrotu, który przemawia z drugiego zacytowanego fragmentu oraz innych. To jest ten duch, który ze względu na sposób reakcji nań, wykreował najwięcej z symptomów, które zwiesz racjonalizmem. Wykreował Francuską (i Rosyjską?) Rewolucję (do wielkich rozmiarów) i dał szansę marksizmowi. Ale jestem daleki od pochwały reform dlatego tylko, że unikamy przez nie rewolucji. Jestem przekonany, że jest to dyrektywa, która nie funkcjonuje najlepiej. Jestem za reformami, bo wierzę w nie dla nich samych jeśli chcesz, przez mój (własny) sen o Utopii. Ale sednem jest to, że ten sen to moralny idealizm (Ty piszesz: Moralne ideały są osądem, etc., s. 157). Doniosła prawda, ale czyż nie jest to tylko pół-prawda? Co z moralnymi rewolucjami? Powstanie Chrześcijaństwa 27 jest rzeczywistością, historyczną siłą, jeśli chcesz, która nie została zniweczona przez upływ ostatnich Związek pomiędzy zmianą charakteru moralności i powstaniem Chrześcijaństwa jest omówione przez Oakeshotta w eseju Wieża Babel [w:] Wieża Babel i

18 16 lat. Ten moralny idealizm jest różny od Twojej tradycji moralnego zachowania. Możliwe, że to drugie jest rzeczą istotniejszą, politycznie i moralnie; możliwe, że jest element histeryczny w tym moralnym idealizmie Chrześcijaństwa i humanitarianizmu, w odmowie biernego patrzenia na ludzkie cierpienie (jeśli już, jesteśmy zdolni, by odrobinę je złagodzić). Aczkolwiek wydaje mi się całkiem jasne, że prawdziwy motyw napisania przez Ciebie artykułu jest w jakiś sposób inspirowany przez fakt, że nie chcesz uznawać jego realności. To sprawiło, że także przeoczyłeś (a) religijny charakter siły, którą chcesz zbywać jako racjonalizm ; (b) fakt, że wielu ludzi Kościoła, szczególnie w Anglii, nie jest zbytnio oddalonych od Dziekana Canterbury i nie dlatego, że są nawiedzeni racjonalizmem. Choć ten ostatni fakt jest pewnie nieistotny, jednak symptomatyczny. Mój główny pogląd mogę wyłożyć w ten oto sposób: Nawet burkeanizm (jeśli to słowo jest możliwe) nie jest wolny od możliwości stania się utopią 28. (Jestem przekonany, że idealizujesz stare doświadczone politycznie klasy w romantyczny sposób, przez implikacje, w Twoim opisie Lockowskiego bryku 29. Czy nie jest to Twoja transformacja doświadczenia w abstrakcję? Ale ten Twój racjonalizm jest mimo tego olśniewający i zabawny.) Prawda, my racjonaliści często zapominamy o Burke u jego nauka jest przez nas słabo przyswojona, lecz Ci, którzy są zwolennikami Burke a są w równie kłopotliwym położeniu: nie dostrzegają, że ich idee są utopijne; że idee równości etc. mogą być wypaczone (w racjonalizm etc.), jednak nie mogą być łatwo zneutralizowane. Skrytykowałeś racjonalizm, lecz czy spróbowałeś zauważyć potrzeby, pragnienia, nadzieje, etc. którym on odpowiada z właściwej perspektywy? Z wielkim poważaniem, [Karl Popper 30 ] 28 W swoim eseju O postawie konserwatywnej (1956) Oakeshott dystansuje się od konserwatyzmu Burke a, pisząc moim zdaniem o tym usposobieniu [konserwatywnym-przyp.aut.] można znacznie więcej nauczyć się od Montaingne, Pascala, Hobbesa i Hume a niż od Burke a czy Benthama. M. Oakeshott, O postawie konserwatywnej [w:] Wieża Babel i, s bryku, [czyli-przyp.aut.] politycznej doktryny, która zajęłaby miejsce zespołu zwyczajów politycznych zachowań, Michael Oakeshott, Racjonalizm w polityce, [w:] Wieża Babel i s Jest to prawdopodobnie niepodpisana kopia oryginalnego listu wysłana do Oakeshotta.

19 17 Summary The article Popper and Oakeshott, an epistolary polemic between critics of rationalism is an introduction to the issues that were a the subject of correspondence of the two twentieth-century philosophers, widely known for their critique of Enlightenment rationalism. The author was trying to briefly present intellectual discourse that appeared around one of the leading Western philosophical concepts. Due to the pluralism of existing positions taken towards rationalism, the author evokes differences that exist between critics from conservative tradition and other schools. The author endeavours to highlight the major difference. To do so, he quotes the modern scholars, which leads him to the conclusion that it is encompassed in the aim of the critique. While some try to abolish rationalism, others defend it. The correspondence between Oakeshott and Popper contributes to the reinforcement of that thesis.

20 18 Tobiasz Adam Bocheński Słów kilka o grze w piłkę, czyli co panowie Burke i Tocqueville prawili na temat rewolucji francuskiej Wziąwszy pod uwagę wszystkie okoliczności, rewolucja francuska stanowi najbardziej zdumiewające wydarzenie dotychczasowych dziejów świata. Najcudowniejsze rzeczy są w wielu przypadkach urzeczywistniane za pomocą najbardziej absurdalnych i bezsensownych środków, w najbardziej bezrozumny sposób i, jak się zdaje, przy użyciu najbardziej niegodziwych instrumentów 1 Edmund Burke dochodzę do przeświadczenia, że rewolucja przeprowadzona przez despotę mniej by nam może przeszkodziła stać się kiedyś wolnym narodem niż rewolucja dokonana w imię suwerenności ludu i przez lud. Alexis de Tocqueville 2 I. Zapomniane, stojące na uboczu, niepozorne pomieszczenie jest jedynym do dziś istniejącym świadkiem prolegomeny rewolucyjnej. 20 czerwca 1789 roku ciszę panującą wewnątrz sali do gry w piłkę zakłócił rwetes kilkudziesięciu podnieconych głosów 3. To przedstawiciele stanu trzeciego, niewpuszczeni na obrady Stanów Generalnych Francji, pełni oburzenia i roznamiętnieni postanowili ostentacyjnie zamanifestować swoje veto przeciwko 1 E. Burke, Rozważania o rewolucji we Francji, przeł. D. Lachowska, Warszawa 2008, s A. de Tocqueville, Dawny ustrój i rewolucja, przeł. H. Szumańska-Grossowa, Warszawa 2005, s J. Baszkiewicz, S. Meller, Rewolucja francuska Społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 1983, s. 7-8; M. Żywczyński, Historia powszechna , Warszawa 2002, s

21 19 ich zdaniem, dyskryminacji przedstawicieli ludu 4. Wspólnie uchwalili, iż nie rozejdą się dopóki nie zostanie uchwalona nowa konstytucja 5. W ten oto sposób, miejsce w którym ludzie zwykli przelewać pot, a może czasem i łzy, nabrało znaczenia na skalę światową. Od tego czerwcowego dnia żaden historyk nie może nie wiedzieć, co wydarzyło się w wersalskiej sali do gry w piłkę 6. W jakiż to dziwny sposób fortuna obchodzi się z historią. Czy komuś przyszło do głowy pytanie, ile fenomenalnych bramek zostało zdobytych w tym pozornie apolitycznym miejscu, które Jaques-Louis David przedstawił potomnym w tak marnym stylu? Nie wiem czy panowie Burke i Tocqueville kiedykolwiek oglądali salę do gry w piłkę, jednakże ciąg wydarzeń, który został zapoczątkowany w tym miejscu miał ogromne znaczenie dla Europy oraz obu tych gentelmanów 7. II. Zdaniem niektórych rewolucja we Francji wywołała w poglądach Edmunda Burke a dramatyczną przemianę. W ich oczach zmienił się z liberalnego piewcy wolności, zagorzałego zwolennika niepodległości angielskich kolonii w Ameryce Północnej w skostniałego, wstecznego myśliciela, obrońcę tyranii. Sam Burke nie uważał, że w jego postawie zaszła jakakolwiek zmiana. Twierdził, iż niezmiennie krytykuje ludzi, którzy chcą zdusić ducha wolności, a jego żarliwy brak przyzwolenia na to co działo się we Francji po 1788 roku, stanowi oczywisty przykład stałości jego poglądów. Ten przedstawiciel partii wigów przeszedł do historii jako twórca konserwatyzmu 8 i krytyk rewolucji oświeceniowej, autor Rozważań o rewolucji we Francji 9. Alexis de Tocqueville nie widział na własne oczy rewolucji, ponieważ urodził się w latach największych tryumfów Napoleona Bonaparte (29 lipca 1805r.). Wydarzenia mające miejsce po 1789 roku odcisnęły wyraźne piętno na życiu zdecydowanej większości francuskich rodzin szlacheckich. Familia To- 4 M. Szczaniecki, Powszechna historia państwa i prawa, Warszawa 2003, s J. Baszkiewicz, Historia Francji, Wrocław 2004, s J. Kowalski, A. Loba, M. Loba, J. Prokop, Dzieje kultury francuskiej, Warszawa 2006, s N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 2004, s ; J. Black, Europa XVIII wieku , Warszawa 1997, s K. Pieliński przedstawia i pokrótce analizuje konserwatyzm i stara się skategoryzować różne jego doktrynalne przejawy. W schemat ten doskonale można wpisać E. Burke a; K. Pieliński, Konserwatyzm jako oswajanie chaosu świata empirycznego, Warszawa 1993, s Podobnie jeżeli chodzi o kategorie myślenia konserwatywnego wyszczególnione przez T. Tulejskiego; Tomasz Tulejski, Konserwatyzm bez Boga. Dawida Hume a wizja społeczeństwa, państwa i prawa, Warszawa 2009, s J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2007, s. 138.

22 20 cqueville ów również doświadczyła, czym jest w rzeczywistości rewolucja i jakimi środkami się posługuje 10. Rodzice Alexis a zostali wtrąceni do więzienia. Przez cały pobyt w nim oczekiwali egzekucji, która mogła nastąpić każdego dnia. Permanentny stan zagrożenia życia spowodował, iż ojciec przyszłego autora O demokracji w Ameryce zapłacił w wieku lat trzydziestu za swe urodzenie, przyprószeniem włosów siwizną 11. Była to wieczna pamiątka po ludowych rządach. Stosunek Tocqueville a do rewolucji francuskiej był naznaczony z jednej strony atmosferą nostalgii za dawnym ustrojem, panującą w jego domu, a z drugiej filozofią Kartezjusza, którego bardzo poważał. Z tego powodu jego postrzeganie rewolucji było bardziej ambiwalentne i złożone, niż wyrazista lecz mało zawoalowana w przekazie krytyka Burke a. W żadnym razie nie mam zamiaru analizować wszystkich tez i argumentów je potwierdzających, przytaczanych przez obu myślicieli. Postawiłem sobie inny cel. Chciałbym wykazać, iż w niektórych konkluzjach Tocqueville a na temat rewolucji francuskiej widać refleks spojrzenia Edmunda Burke a. Nie jest to spostrzeżenie innowacyjne, lecz przewrotne utrudnia klasyfikację Tocqueville a jako myśliciela przypisanego do liberalnego nurtu myślenia 12, a w przypadku Burke a pozwala spojrzeć na jego postać, nie tylko jak na obrońcę ostatniego bastionu trwałego porządku społecznego, prawnego i politycznego w Europie, ale także jak na osiemnastowiecznego proroka tyranii. Moim zdaniem, zarówno Tocqueville, jak i Burke, dzięki gruntownej i przemyślanej analizie empirycznej rzeczywistości przeszli do historii idei jako dwie Sybille 13. Jeden trafnie ocenił możliwe konsekwencje panowania demokracji, a drugi zza kanału La Manche dostrzegł despotyzm rewolucji. III. Burke w ciągu swojego życia odwiedził Francję tylko raz w 1773 roku. W trakcie owej wizyty w szczególny sposób jego uwagę przykuła racjonalistyczna filozofia, która wówczas święciła tryumfy 14. Jego światopogląd, ufundowany na empiryzmie, doznał szoku wskutek obcowania z ówczesną modą filozoficzną panującą na kontynencie 15. Irlandczyk określił ją jako konfe- 10 M.Tracz-Tryniecki, Myśl polityczna i prawna Alexisa de Tocqueville, Kraków 2009, s K. Pisa, Aleksander de Tocqueville, Warszawa 1996, passim. 12 Z. Rau, Liberalizm. Zarys myśli politycznej XIX i XX wieku, Warszawa 2000, s J. Hart, Burke and Radical Freedom, Review of Politics 1967, nr 29, s P. Chaunu, Cywilizacja wieku oświecenia, Warszawa 1989, s ; P. Hazard, Myśl europejska w XVIII wieku od Monteskiusza do Lessinga, Warszawa 1972, s F. P. Canavan, Edmund Burke s Conception of Role of Reason in Politics, Review of Politics 1959, nr 21, s. 61.

23 21 derację sił ciemności 16. Burke owska krytyka rewolucji opiera się głównie o materiały z posiedzeń Zgromadzenia Narodowego, artykułów prasowych i relacji francuskich emigrantów. Burke przyglądał się galijskim wydarzeniom z oddali, jednakże oceniał materię w ruchu. Trafność jego wniosków jak i późniejsze zainteresowanie jego poglądami, świadczy o przenikliwości i kunszcie intelektualnym Irlandczyka. Nie lada problem stanowi wyselekcjonowanie, spośród setek bieżących informacji, sprzecznych relacji, wiadomości które przedstawiają istotną wartość i stworzenie na ich podstawie opisu rzeczywistości. Burke owi powiodła się ta sztuka. Tocqueville analizował na potrzeby swojej pracy dokumenty archiwalne dotyczące dawnego ustroju 17. Starał się odnaleźć korzenie rewolucji francuskiej w prawniczych kazamatach ancien regime u 18. Burke Rozważania o rewolucji we Francji kierował do Anglików ku przestrodze. Chciał uchronić swoich rodaków przed grożącym im zagrożeniem. W ten sposób postrzegał rewolucję jako plagę, która może nawiedzić każde z państw. Jego obawa przed rozprzestrzenieniem się nowych idei francuskich była tak znaczna, iż poświęcił swe krytyczne dzieło Francji, odwiecznemu wrogowi Anglii. Świadczy to o jego poziomie moralnym i intelektualnym. Miał nadzieję, że jego książka otworzy oczy widzom teatru Europa. Tocqueville starał się wytłumaczyć rodakom ich najnowszą historię. W planach autora jego dzieło nie miało posiadać jedynie ściśle naukowego, apolitycznego charakteru. Jego ostatnia książka Dawny ustrój i rewolucja miała składać się z dwóch tomów. Pierwszy miał odsłonić rudymenty rewolucji a drugi miał przestrzec Francuzów przed zagrożeniami jakie niesie ze sobą demokracja oraz miał stanowić ukrytą krytykę rządów Napoleona III. Nie tylko różne cele tym dwóm gentelmanom przyświecały, nie tylko opierali się o odmienny materiał źródłowy, nie tylko utwory swe kierowali do różnych odbiorców, ale również stosowali różnorodne metody literackie. Piotr Morawski zauważa, idąc tropem myśli Hayden a White a, iż z rozważań o rewolucji we Francji i Dawnego ustroju i rewolucji wyłaniają się odmienne konwencje opisu. Rozważania o rewolucji we Francji Edmunda Burke a wydane w 1790 są więc satyrą [ ] zaś Dawny ustrój i rewolucja (1856) de Tocqueville a to tragedia. Fakty we wszystkich przypadkach zasadniczo te same, problemem jest narracja. Nadawanie sensu opowieści o wielkiej rewolucji, czy jak określa 16 Speech of 1773 in Burke Works, the Rivington edition, vol. x, p. 39, on a Bill for the relief of Protestant Dissenters, s.189 za: E. Barker, Essays on government, Oxford 1946, s A. de Tocqueville, Dawny, s F. Furet, Wstęp [w:] A. de Tocqueville, Dawny ustrój i rewolucja, przeł. H. Szumańska-Grossowa, Warszawa 2005, s. 9.

24 22 to White, przekodowanie obrazu 19. Styl Burke a jest pełen finezji i złośliwości. Świadczy o jego erudycji. Irlandczyk często wplata w tekst odwołania do dzieł Shakespeare a. O jego wyjątkowej elokwencji pełni podziwu wypowiadali się jego współpracownicy z parlamentu, m. in. William Pitt Młodszy. Styl pisarski Tocqueville a jest wyważony, stonowany. Jest charakterystyczny dla dzieł pretendujących do miana naukowych. Również forma obu tekstów jest odmienna. Rozważania zostały napisane w formie listu do Charles a Jean a Francois a Depont a. Dawny ustrój był zaplanowanym studium o rewolucji. IV. Tocqueville w swym dziele przyglądał się rewolucji przez pryzmat instytucji prawnych, publicznych i społecznych dawnego ustroju. Nie starał się rozstrzygnąć na płaszczyźnie pojęciowej, czym jest rewolucja. Burke wprowadza rozróżnienie między rewolucją a ewolucją 20. Rewolucja dąży do gwałtownych i sprzecznych z obowiązującym porządkiem prawnym przemian 21. Jej korzenie sięgają płytko pod powierzchnię filozofii. Soki, które ją odżywiają, jak pisze Burke, to współczesne wydarzeniom poczucie komfortu i przelotne skłonności. O słuszność podejścia ewolucjonistycznego, jako podstawowego narzędzia kreującego rzeczywistość, przesądza oparcie się na tradycji, czyli określając to inaczej na prawdziwych zasadach [ ] wewnętrznych praw, które należy solennie pielęgnować. Jego wizję społeczeństwa Małłek opisuje następująco: dla niego naturalną podstawą społeczeństwa jest stosunek moralny łączący ludzi, narzucony i usankcjonowany przez akt stworzenia 22. Tocqueville analizuje instytucje ancien regime u. Skrupulatnie bada procesy jakie jego zdaniem doprowadziły Francję na drogę rewolucji. Burke pisze dla Anglików i Rozważania rozpoczyna od krytyki poczynań pewnych londyńskich towarzystw, dokładnie Towarzystwa Konstytucyjnego i Towarzystwa Rewolucji. O prewencyjno-edukacyjnym walorze jego pracy przesądza fakt, iż zaczynając swój list, stara się rozprawić z angielskimi entuzjastami oświecenia na modłę francuską. W polemice z czołowym reprezentantem tych towarzystw, duchownym Richarde em Price em, Burke posługuje się argumentacją historyczno-prawną a nie doktrynalną sensu stricto. Jego przekonanie o konieczności stosowania teorii wyhamowanego ewolucjonizmu, wypływa z obrony dotychczasowych 19 P. Morawski, Każdy historykiem samego siebie, Przegląd Polityczny 2010, nr 99, s E. Burke, Rozważania, s B. Mazlish, The Conservative Revolution of Edmund Burke, The Review of Politics 1958, nr 20, s E. Małłek, Wojna pamfletów w Anglii , Toruń 1993, s. 36.

25 23 instytucji, nie tylko z legalnego punktu widzenia, ale również z pewnej politycznej metafizyki. Jest to obrona konstytucji angielskiej z punktu widzenia ducha narodu i czasów, w których powstała. Jej podporę stanowi zupełnie odrębny porządek intelektualny, niż światopogląd encyklopedystów. W burke owskiej wizji społeczeństwa wszyscy, zarówno poddani jak i władca, są zdeterminowani przez najwyższy, metafizyczny porządek, którego obrazem jest konstytucja. Dla filozofów oświeceniowych wszyscy podlegają prawom obiektywnym, które w rzeczywistości mają charakter instrumentalny. To wyraźnie zarysowuje różnicę między Burke iem a na przykład Rousseau. Pierwszy widział wolność w funkcjonowaniu w społeczeństwie ułożonym zgodnie z tradycją, dla drugiego była ona cechą umożliwiającą masom wszelkie zmiany rzeczywistości. Wizja konkurencyjna była silnie przez Burke a krytykowana, jak źródło chaosu i anarchii. Opisywał ją w sposób następujący [ ] mówią, iż lud może zgodnie z prawem usuwać z tronów królów, nie tylko za rażąco złe zachowanie, lecz również w przypadku braku owego. Wyłącznie dla własnej przyjemności może ustanawiać dla siebie jakiekolwiek nowe rządy albo żyć bez żadnej władzy. Określają go jako lud, który może sam sprawować rządy, będąc jednocześnie sam dla siebie miarą postępowania 23. Burke, podobnie jak Tocqueville, jest nastawiony krytycznie wobec filozofii roszczącej sobie prawo do ferowania ostatecznych wyroków w oparciu o aprioryczną analizę różnorakich pojęć. Nie wierzy on w urzeczywistnienie raju na ziemi. Jego myślenie pozbawione jest pierwiastka utopistycznego. Brak mu znamiennej dla francuskich myślicieli XVIII-wiecznych predylekcji ulepszania świata za wszelką cenę. W Rozważaniach widać wyraźnie przeświadczenie o ułomności ludzkiego poznania, nauka o rządzeniu jest praktyczna i ma służyć praktycznym celom, wymaga doświadczenia i to większego niż to, jakie w toku całego swego życia może zyskać nawet najmądrzejsza i najbardziej spostrzegawcza osoba 24. Burke owski polityk całe życie znajduje się za swoistego rodzaju zasłoną niewiedzy. U Burke a inna niż u Rawls a wyłania się wizja tej niewidzialnej bariery. Burke jej istnienie wyczuwa. Ukrywa się ona w jego przeczuciach i spostrzeżeniach. Moim zdaniem jej byt można uzasadnić na dwa sposoby. Pierwszym jest odwołanie się do koncepcji psychologicznych. Aby zagłębiać się w tę materię nie czuję się kompetentny, jednakże w mojej ocenie niechęć lub strach do dokonywania zmian może mieć swe źródła w psyche. Drugim uzasadnieniem istnienia zasłony jest spójna argumentacja Burke a, którą odczytuję określony sposób. 23 E. Burke, An Appeal from the New to the Old Whigs [w:] Edmund Burke. Selected Writings and Speeches, red. P. J. Stanlis, Chicago 1963, s E. Burke, Rozważania, s

26 24 Człowiek, a w szczególności polityk, jest w rzeczywistości bohaterem Księgi Koheleta. Nawet najszczodrzej przez Boga obdarzona cnotami umysłu i ducha, jednostka nie jest w stanie przeniknąć i zrozumieć złożoności świata. Burke a charakteryzuje pesymizm odnoszący się do zdolności poznawczych człowieka, który znajduje się za zasłoną niewiedzy. Jak już wspomniałem, o samej koncepcji zasłony, Burke oczywiście nie wspomina. Wydaje się, iż jej istnienie wynika ze sposobu postrzegania świata przez Irlandczyka, który jawi mu się jako sfera w której jedyną omnipotentną i wszechwiedzącą istotą jest Bóg, a człowiek nie ma najmniejszych szans zbliżyć się do tego metafizycznego ideału. Nie oznacza to jednak, iż człowiek ma prawo, powołując się na swoją marność, próżnować. O prawdziwości cnoty należącej do jednostki rozstrzyga istnienie moralnej siły, która mimo świadomości znikomego znaczenia własnego losu, dąży do nieosiągalnej doskonałości gdziekolwiek człowiek panuje nad człowiekiem, przewodzić powinna natura wyższa, dlatego szczególnie w takiej sytuacji człowiek obdarzony władzą powinien się zbliżać w najwyższym możliwym stopniu do doskonałości 25. Inaczej niż u Rawls a, zasłona nigdy nie zostaje rozchylona za ludzkiego życia. Nie można dokonać tego opierając się o kompromisową konwencję, gdyż w systemie Burke a nie ma kompromisów, lecz absolutne pojęcia. W świecie polityki ludzie zmuszeni są opierać się na doświadczeniu. Czerpać z niego nie powinny jednostki, lecz ludzie predestynowani do tego w oparciu o wiedzę, moralność oraz cnotę. Instytucje stworzone na takich fundamentach nie będą tworami idealnymi, lecz lepsza jest jednak sytuacja, gdy potrzeby całości zaspokajane są w sposób niedoskonały i nieprawidłowy, niż taka, w której potrzeby pewnych części są zaspokajane w stopniu doskonałym, a inne części są całkowicie pomijane czy nawet materialnie poszkodowane w wyniku nadmiernej troski o jeden wybrany element 26. Tocqueville szukając przyczyny wybuchu rewolucji francuskiej również zwrócił uwagę na rolę filozofii oświeceniowej, choć odnoszę wrażenie, że z większym spokojem przyjrzał się jej niż Burke, którego stosunek do ówczesnych wydarzeń określa się jako szalenie emocjonalny 27. Początkiem rozważań na ten temat w Dawnym ustroju i rewolucji jest pytanie, dlaczego w XVIII wieku miał miejsce taki rozkwit filozofii i literatury, i dlaczego twórcy tej epoki byli w większym stopniu zaangażowani politycznie niż artyści innych pokoleń? Tocqueville doszedł do wniosku, iż pod rządami ancien regime u nie istniała wolność polityczna. W sytuacji jej braku wolność prasy 25 Ibidem, s Ibidem, s R. M. Hutchins, The Theory of the State: Edmund Burke, The Review of Politics 1943, nr 5, s. 145.

27 25 i publikacji rozrosła się do bardzo dużych rozmiarów. Pisarze epoki oświecenia wyładowywali pasje polityczne w pismach filozoficznych i beletrystyce. Zjawisko to dotyczyło ludzi, którzy nigdy nie odczuli, co oznacza wolność polityczna. Podstawowy tocqueville owski zarzut przeciwko tym twórcom polegał na tym, iż walczyli piórem o idee których żaden z nich nigdy nie widział w działaniu. Tworzyli dzieła, które jedynie teoretycznie zawierały zasadne postulaty. Jednocześnie tezy owych filozofów cieszyły się opinią prawd absolutnych. Wniosek o jaskrawej nieprzystawalności tej filozofii do realiów, łączy Tocqueville a i Burke a. Różnica między obydwoma panami pojawia się przy dalszej analizie. Odpowiedzią Burke a na postulaty oświeceniowych filozofów i rewolucjonistów była koncepcja, którą określiłem wcześniej jako zasłona niewiedzy. Spostrzeżenia Tocqueville a mają inny charakter. Myśliciel ten był pod wpływam filozofii Kartezjusza, która choć w pierwotnych pryncypiach miała charakter agnostyczny, to przez racjonalistyczno-logiczną argumentację doszukiwała się w rzeczywistości praw niezmiennych. Tocqueville z mniejszą ostrożnością podchodził do projektów zmieniających zastany porządek. Bazując na empirycznej analizie wysnuwa kolejne wnioski wznoszące się na coraz wyższe poziomy abstrakcji. Tak samo jak Burke, nie waha się stawiać tez oceniających rzeczywistość. Jednakże bardziej przypomina lekarza starającego się przepisać recepty na poważne jego zdaniem schorzenia społeczne, ustrojowe i polityczne. Proponowane lekarstwa, choć odwołujące się do wzorów z przeszłości, mają charakter dynamiczny. Polegają na syntezie doświadczeń minionych pokoleń, współczesnych realiów z teraźniejszymi i potencjalnymi problemami. Postulaty Burke a mają o wiele większy pierwiastek statyczności. Odwołują się do przeszłości, nie tylko jako skarbnicy wiedzy i mądrości, ale również jako wzorów rozumnych i prawomocnych rozwiązań. Tocqueville w większej mierze stara się zrównoważyć analizę historyczną i refleksję na temat współczesności. Z tej równowagi wyłania się pewniejszy obraz przyszłości, który pozwala na wydawanie bardziej prawdopodobnych sądów odnoście kształtu przyszłych społeczeństw, państw i wszelkiego rodzaju zagrożeń. Edmund Burke jest również krytykiem demokracji 28. Upatruje w niej źródło wielu możliwych nadużyć oraz, mówiąc jego językiem, grzechów. Zło demokracji potęguje, zdaniem Burke a, sanująca moc rozstrzygnięć większości. W demokracji większość może narzucić swą wolę wszystkim, choćby było to dokonywanie najstraszliwszych zbrodni. W dodatku demokraci mogą sami siebie rozgrzeszyć z powodu własnej omnipotencji dlatego doskonała demokracja jest najbardziej bezwstydną rzeczą na świecie 29. Spojrzenie Burke a 28 E. Burke, Rozważania, s Ibidem, s. 170.