Spis treści. Wstęp Rozdział I Systemy polityczne problemy ogólne Rozdział II Historyczne systemy polityczne. Rewolucje demokratyczne..

Transkrypt

1 Spis treści Wstęp... 7 Rozdział I Systemy polityczne problemy ogólne Rozdział II Historyczne systemy polityczne. Rewolucje demokratyczne.. 27 Rozdział III Demokracja i totalitaryzm. Kryzys polityczny XX wieku Rozdział IV Współczesne systemy polityczne typologia Rozdział V Model współczesnej demokracji. Teorie demokracji Rozdział VI Wybory i ich problematyka Rozdział VII Reprezentacja polityczna parlament Rozdział VIII Rząd i władza wykonawcza Rozdział IX Głowa państwa i jej rola Rozdział X Otoczenie i zaplecze systemów politycznych. Komunikowanie się systemu z otoczeniem... 99

2 Rozdział XI Struktury społeczne a systemy polityczne Rozdział XII Konstytucja, prawo, władza sądownicza a polityka Rozdział XIII Prawica centrum lewica Rozdział XIV Współczesne systemy polityczno-partyjne w państwach europejskich Rozdział XV Współczesne systemy polityczno-partyjne w niektórych państwach pozaeuropejskich Zakończenie Bibliografia

3 Wstęp Celem niniejszej pracy jest przedstawienie zagadnienia, które znajduje się na styku kilku dyscyplin nauk społecznych: poliologii, prawa (zwłaszcza, choć nie tylko, prawa konstytucyjnego), socjologii (zwłaszcza socjologii stosunków politycznych, ale także socjologii struktur społecznych), historii (w tym historii ustroju, historii myśli społecznej oraz nowszej i najnowszej historii politycznej). Tym, co łączy te różne zakresy badań i obszary wiedzy, jest przedmiot systemy polityczne. We współczesnym języku naukowym i potocznym pojęcie to jest często używane, ponieważ nosi charakter syntetyczny i umożliwia, a w każdym razie ułatwia, ogólną ocenę systemów ustrojowych i polityczno społecznych historycznych i współczesnych. Co za tym idzie, pojęcie to jest niezbędne dla porównywania między sobą struktur państwowo- -społecznych w poszczególnych krajach, ich klasyfikacji i odróżniania od siebie poszczególnych typów tych struktur. Istotnym zadaniem jest zaproponowanie i ustalenie typologii systemów politycznych, co można dokonać przez postępowanie porównawcze i wyodrębnienie ważnych i akcydentalnych cech tych systemów. Takie wyodrębnienie może zostać dokonane na podstawie określonej teorii politycznej, z wykorzystaniem materiału historycznego. Jeśli próbujemy dokonać klasyfikacji systemów politycznych np. z punktu widzenia ich bardziej lub mniej demokratycznego charakteru, musimy oprzeć się na takiej lub innej teorii demokracji. Taka klasyfikacja jest szczególnie istotna w dzisiejszym świecie, w którym demokracja jako wartość nadrzędna jest coraz szerzej akceptowana. Ale ten wymiar klasyfikacji nie jest jedynym ważnym jej wymiarem. Pierwszym z natury rzeczy zagadnieniem jest ustalenie, jakie znaczenie pojęcia system polityczny przyjmujemy dla potrzeb niniejszego opracowania. Oczywiście, można bowiem system polityczny rozumieć w znaczeniu węższym bądź szerszym. Spis rozdziałów orientuje, jakie zagadnienia mamy zamiar omówić, charakteryzując współczesne systemy

4 8 Wstęp polityczne. Dla naszego opracowania wybrano raczej szerszy zakres pojęcia system polityczny. Nie znaczy to jednak, by omówiono tu wszystkie aspekty zagadnienia. Ograniczenia biorą się miedzy innymi z przewidywanej funkcji opracowania, które będzie mogło być wykorzystywane przy okazji wykładu przedmiotu systemy polityczne lub współczesne systemy polityczne. Przedmiot taki znajduje się na liście przedmiotów podstawowych w programach studiów z nauk politycznych i kierunków pokrewnych. Ta przewidywana funkcja książki spowodowała, między innymi, koncentrację jej treści w kilkunastu jednostkach, których dostosowanie do możliwości udostępnianych przez plan wykładów czy ćwiczeń w ciągu semestru lub dwóch będzie stosunkowo łatwe. W kilku zdaniach zostanie tu przedstawiona logika, której podporządkowano kolejność wykładu. Zaczyna się on od omówienia zakresu i części składowych pojęcia systemy polityczne, odpowiedni rozdział (I) zawiera również definicje i wyjaśnienia dotyczące takich podstawowych pojęć, jak polityka, czy państwo. W tej pracy nie można uniknąć odwołania się do historii. Toteż kolejny (II) rozdział przedstawia początki współczesnych systemów politycznych, które wyrastają z rewolucji demokratycznych XVIII wieku amerykańskiej i francuskiej. Obie rewolucje wiążą się z ideologią oświecenia, która ustaliła do dziś aktualne zasady i wzory demokracji. Współczesne systemy demokratyczne oddzielają od tych początków czasy ofensywy demokracji, która w dziewiętnastym wieku obejmowała coraz więcej krajów, a potem czasy wojen światowych i totalitaryzmu, już w dwudziestym wieku, które przyniosły kryzys demokracji. Ten blisko dwusetletni okres i ewolucja systemów politycznych w tym okresie stanowią przedmiot następnego (III) rozdziału. Tu kończy się część wstępna i historyczna naszego opracowania. Właściwa treść książki zaczyna się od klasyfikacji spotykanych dziś na świecie systemów politycznych i wyróżnienia różnych typów tych systemów. Tym sprawom poświęcono odrębny (IV) rozdział. Następny rozdział przedstawia główne zasady współczesnego systemu demokratycznego, który stanowi system rządzenia obecnie niejako oficjalnie obowiązujący, na przykład w deklaracjach ONZ, choć daleki od pełnego urzeczywistnienia (rozdz. V). Nie mogliśmy tu pominąć teorii demokracji, które w różny sposób wywodzą i przedstawiają główne cele systemu demokratycznego. Kilka następnych rozdziałów przedstawia kolejno najważniejsze instytucje systemu demokratycznego i innych współczesnych systemów. Najważniejszą z nich jest z pewnością reprezentacja narodu parlament, powoływana w drodze wyborów powszechnych. W kolejnych rozdziałach omówiono więc naprzód wybory i ich systemy (rozdz. VI), a następnie

5 Wstęp 9 funkcjonowanie parlamentów (rozdz. VII). Emanacją parlamentu (najczęściej, choć nie zawsze) a zarazem najwyższą władzą wykonawczą są rządy, których funkcje i rodzaje zanalizowano w rozdziale VIII. Często udział we władzy wykonawczej albo nawet i zwierzchnictwo nad nią posiada głowa państwa, której funkcje są bardzo zróżnicowane; różnią się w zależności od charakteru ustroju, czy to demokratycznego, czy niedemokratycznego, a najrozleglejsze są naturalnie w monarchii absolutnej lub systemie władzy dyktatorskiej (rozdz. IX). Na tym rozdziale kończy się analiza i opis centralnych instytucji władzy, a więc problematyka ustrojowa. Kolejne rozdziały zostały poświęcone otoczeniu i środowisku, w którym działają wspomniane instytucje władzy. Zaczynamy od otoczenia politycznego (rozdz. X), które stanowią partie polityczne, a więc zinstytucjonalizowane struktury odbijające poszczególne sektory spektrum politycznego, zróżnicowanie samego społeczeństwa a głównie wyborców czyli elektoratu i odpowiednich elit politycznych. Nieco uwagi poświęcamy problemowi elit, jak również kluczowemu zagadnieniu i pojęciu kultury politycznej społeczeństwa. Dalej zwracamy uwagę na otoczenie społeczne władzy i społeczne zróżnicowanie ciała wyborczego i ludności, które na ogół znajduje odbicie w systemie partyjnym (rozdz. XI). Otoczenie prawne, w tym konstytucyjne, a także problem władzy sądowniczej integralnej części systemu władzy jest przedmiotem następnego rozdziału (XII). Rozwinięciem problemu partii i opinii politycznych jest wachlarz kierunków politycznych (prawica centrum lewica), których identyfikacja we współczesnym życiu politycznym nie jest jasna i nasuwa wątpliwości (rozdz. XIII). Dwa ostatnie rozdziały są poświęcone narodowym systemom politycznym w państwach europejskich (rozdz. XIV) i wybranych pozaeuropejskich (rozdz. XV), gdzie autor starał się umieścić możliwie najbardziej aktualne informacje z obszaru, który stale się zmienia. Systemy polityczne ulegają stałej ewolucji i przeobrażeniom, których kierunki możemy ewentualnie rozpoznać tylko na podstawie bliższej analizy, której została podporządkowana niniejsza praca.