RAPORTY I ANALIZY INSTYTUTU POLITYKI SPOŁECZNEJ

Transkrypt

1 RAPORTY I ANALIZY INSTYTUTU POLITYKI SPOŁECZNEJ Zogniskowane wywiady grupowe z imigrantami Projekt Xenophob Ksenofobia w Europie Formy dyskryminacji instytucjonalnej, politycznej i społecznej Seria RAPORTY MIGRACYJNE nr 2/2003 Instytut Polityki Społecznej, ul. Nowy Świat 67, pok. 110, Warszawa Tel./fax: , ips@uw.edu.pl

2 2 Xenophob, Workpackage II Focus Group Interviews, Poland Kierownictwo merytoryczne: Prof. dr hab. Jolanta Supiska Opracowanie raportu kocowego: Jolanta Supiska, Grayna Firlit-Fesnak, Łukasz Łotocki Opracowanie raportów czstkowych: Paweł Hut, Emilia Jaroszewska, Łukasz Łotocki, Bartosz Pieliski, Beata Samoraj, Renata Stefaska Opracowanie narzdzi badawczych i konsultacja metodologiczna: Elbieta Firlit Moderowanie zogniskowanych wywiadów grupowych: Agnieszka Komarczewska Przeprowadzenie indywidualnych wywiadów pogłbionych: Elbieta Firlit, Justyna Godlewska, Emilia Jaroszewska, Łukasz Łotocki, Bartosz Pieliski, Beata Samoraj, Maria Theiss, Aneta Wójcik, Michał ejmis Dobór respondentów i przeprowadzenie wywiadów rekrutacyjnych: Joanna Dec, Elbieta Firlit, Justyna Godlewska, Sylwia Gód, Paweł Hut, Emilia Jaroszewska, Łukasz Łotocki, Marta Mankiewicz, Witold Nieciuski, Ewa Oleksiejczuk, ks. Edward Osiecki, Bartosz Pieliski, Renata Stefaska, Jolanta Supiska, Ewa Trbiska, Roman Wasylewski, Michał ejmis Transkypcje zogniskowanych wywiadów grupowych: Joanna Dec, Paweł Hut, Bartosz Pieliski, Renata Stefaska, Ewa Trbiska, Marzena Winiarska, Piotr Zawadzki, Michał ejmis Tłumaczenie raportu na jzyk angielski: Grayna Magnuszewska-Otulak, Andrzej Magnuszewski, Łukasz Łotocki

3 3 Zogniskowane wywiady grupowe opisywane w raporcie zostały przeprowadzone w profesjonalnych salach fokusowych uyczonych nieodpłatnie przez nastpujce instytucje: SMG / KRC Poland Media (6 sesji fokusowych w Warszawie) Instytut Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu Zielonogórskiego (1 sesja fokusowa w Zielonej Górze) P.U. Andy Andrzej Podleny (1 sesja fokusowa w Lublinie) Zespół Badawczy Instytutu Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego pragnie złoy ww. instytucjom podzikowania za uprzejmo oraz profesjonaln pomoc w przeprowadzeniu bada. Ponadto dzikujemy za zaangaowanie w organizacj bada nastpujcym osobom: Mgr Joanna Dec Mgr Ewa Domaradzka Mgr Sylwia Gód Mgr Marina Hulia Prof. Zbigniew Izdebski Prof. Witold Nieciuski Mgr Ewa Oleksiejczuk Ks. Edward Osiecki Mgr Zofia Rudziska Mgr Ewa Trbiska Dr Roman Wasylewski

4 4 SPIS TRECI I. WPROWADZENIE. MIGRANCI W POLSCE II. PROCES BADAWCZY... 7 DOBÓR MIAST... 7 KOMPOZYCJA GRUP FOKUSOWYCH... 9 DOBÓR RESPONDENTÓW...10 ORGANIZACJA ZOGNISKOWANYCH WYWIADÓW GRUPOWYCH ORAZ INDYWIDUALNYCH WYWIADÓW POGŁBIONYCH...13 III. POLSKA W OCZACH IMIGRANTÓW...15 IV. DYSKRYMINACJA INSTYTUCJONALNA PRACA...23 ROZWIZANIA FORMALNO-PRAWNE REGULUJCE UZYSKANIE PRZEZ CUDZOZIEMCÓW ZEZWOLENIA NA PRAC...23 ORGANIZACJA PRACY URZDÓW PRACY...25 STOSUNEK URZDNIKÓW URZDÓW PRACY DO CUDZOZIEMCÓW...26 STANOWISKO KORPORACJI ZAWODOWYCH...27 V. DYSKRYMINACJA INSTYTUCJONALNA EDUKACJA...29 OTWARTO SZKÓŁ I UCZELNI NA PRZYJCIE DZIECI I MŁODZIEY CUDZOZIEMCÓW...30 STOSUNEK ADMINISTRACJI PLACÓWEK EDUKACYJNYCH DO UCZNIÓW I STUDENTÓW...30 STOSUNEK NAUCZYCIELI, PROFESORÓW, KADRY NAUCZAJCEJ DO UCZNIÓW I STUDENTÓW...31 TRE PROGRAMÓW SZKOLNYCH I EFEKTYWNO NAUCZANIA...32 VI. DYSKRYMINACJA INSTYTUCJONALNA: POLICJA, STRA MIEJSKA, KONTROLERZY BILETÓW, URZD WOJEWÓDZKI, SŁUBA ZDROWIA...34 VII. RASIZM I SKRAJNA PRAWICA...38 POLITYCY, PARTIE POLITYCZNE WOBEC CUDZOZIEMCÓW...38 OBRAZ CUDZOZIEMCÓW W PRZEKAZIE MEDIALNYM...39 VIII. STRATEGIE RADZENIA SOBIE Z DYSKRYMINACJ...42 IX. MOLIWO WIELOKULTUROWEGO OBYWATELSTWA...45 X. PODSUMOWANIE...47 STRESZCZENIE...51 ZAŁCZNIKI...53 ZAŁCZNIK NR 1 PLAN ZOGNISKOWANYCH WYWIADÓW GRUPOWYCH I WYWIADÓW INDYWIDUALNYCH.53 ZAŁCZNIK NR 2 KWESTIONARIUSZE WYWIADU REKRUTACYJNEGO...55 ZAŁCZNIK NR 3 PRZYKŁADOWY SCENARIUSZ ZOGNISKOWANEGO WYWIADU GRUPOWEGO...73 ZAŁCZNIK NR 4 TEST NIEDOKOCZONYCH ZDA (GRUPA W4 UCZNIOWIE)...78 ZAŁCZNIK NR 5 UPOWANIENIE ANKIETERA PRZEDSTAWIANE RESPONDENTOWI...79 ZAŁCZNIK NR 6 WZÓR ZAPROSZENIA NA ZOGNISKOWANY WYWIAD GRUPOWY...80

5 5 I. WPROWADZENIE. MIGRANCI W POLSCE. 1 W okresie od zakoczenia II wojny wiatowej do chwili rozpoczcia głbokich przemian politycznych, gospodarczych i społecznych w latach 1989/1990, społeczestwo polskie było jednym z najbardziej jednorodnych pod wzgldem etnicznym na wiecie. Przemiany lat 90. nie spowodowały głbokich zmian w strukturze etnicznej naszego kraju, jednake pojawiły si znaczce strumienie imigracyjne. Wpłynło na to otwarcie granicy wschodniej dla ruchu turystycznego. Ze wzgldu na coraz silniejsze wizanie si Polski ze strukturami zachodnimi nasz kraj okazuje si by atrakcyjnym miejscem kształcenia i pobytu. Oficjalne dane dotyczce migracji prezentuj ograniczony obraz problemu, a precyzyjne okrelenie rozmiarów strumieni imigracyjnych nie jest w istocie moliwe. Brakuje równie informacji o cechach demograficznych, społecznych i ekonomicznych migrantów. Rynek pracy w Polsce wolny od cudzoziemców a do 1990 r., wytworzył rozległy segment, który jest przez wszystkim nastawiony na zatrudnianie pracowników-migrantów, cho głównie nieformalnie (bez wymaganego zezwolenia). Zaistniała te nowa forma mobilnoci midzynarodowej w Europie rodkowej (w tym w Polsce) migracje niepełne. W ostatnich latach napływa do Polski rocznie 3-5 milionów cudzoziemców, którym mona przypisa t form. Ok. 20 tysicy cudzoziemców pracuje legalnie, natomiast nielegalnie według szacunków ok tysicy, przy czym szacunki te nie uwzgldniaj pracy na targowiskach (niektórzy twierdz, e ogólna liczba imigrantów wynosi od 0,5 do 1,5 miliona - wliczajc turystów handlowych; uwaa si jednak, i ostatnia z podanych liczb jest dalece przesadzona). Struktura imigracji ze Wschodu jest zdecydowanie odmienna do imigracji z Zachodu. Według szacunków liczba nielegalnie pracujcych w Polsce przybyszów z b. ZSRR wynosi ponad 300 tysicy osób. Pojawiły si take dwa nowe i wyrane skupiska narodowe migrantów osiedlajcych si w Polsce: Ormian i Wietnamczyków. Ostatnio przybywa take coraz wicej imigrantów z Turcji (otwierajcych przede wszystkim barki z kebabem). Ich liczba nie jest dua, tym niemniej z racji profesji dostrzega si ich zwłaszcza w wikszych miastach. Ze wzgldu na brak informacji, równie liczb cudzoziemców przybywajcych z Zachodu mona tylko szacowa (na 10 do 15 tysicy osób). S to zarówno niderlandzcy 1 na podst. Workpackage 1 Discriminatory Landscape Poland

6 6 rolnicy na uławach i Pomorzu, jak równie członkowie zarzdów spółek giełdowych czy zagranicznych banków. Warto take wspomnie, i od pocztku lat 90. prawie dwukrotnie wzrosła (nominalnie) liczba studentów-obcokrajowców i w roku akademickim 2001/02 wyniosła ona osób. Według GUS 72% studentów wywodziło si z pastw europejskich, w tym ponad połowa z byłego ZSRR. Problem imigrantów nie jest w Polsce zbyt czsto obecny w debacie publicznej i co za tym idzie raczej nie tworzy si wokół niego klimatu zagroenia jak to ma miejsce w niektórych krajach. Wynika to w duej mierze z cigle jeszcze relatywnie niskiej liczby imigrantów w Polsce, zwłaszcza w stosunku do krajów Europy Zachodniej. Poszczególne grupy imigrantów powszechnie kojarzone s z konkretnymi zajciami (zawodami), np. obywatele byłego ZSRR (z drobnym handlem, czsto nielegalnym), Wietnamczycy (z gastronomi lub handlem odzie), przybysze z krajów zachodnich z działalnoci biznesow itd. Zwłaszcza w kontekcie podziału na Europ Wschodni i Zachodni wystpuj pewne uprzedzenia (wynikajce raczej z szerszego kontekstu historycznego) w stosunku do przedstawicieli tej pierwszej grupy. Nie istniej ani dane ani opracowania naukowe na temat dyskryminacji instytucjonalnej w Polsce, jednake w prasie niekiedy odnotowuje si przypadki dyskryminacyjnego stosunku urzdów do cudzoziemców. Badania socjologiczne przeprowadzone wród imigrantów w ramach Subprojektu II. Programu Xenophob pozwoliły na uzyskanie wielu interesujcych informacji dotyczcych m.in. stosunku polskich instytucji (w obrbie rynku pracy i edukacji, ale nie tylko) do rónych kategorii cudzoziemców w ich odbiorze. W trakcie zogniskowanych wywiadów grupowych poruszono take kwestie zwizane z ogólnym klimatem w kraju dotyczcym imigrantów ( na ulicy, w mediach, w wystpieniach polityków).

7 7 II. PROCES BADAWCZY W ramach Workpackage 2 w Polsce wykorzystano trzy metody zbierania danych od imigrantów: rekrutacyjne wywiady kwestionariuszowe, zogniskowane wywiady grupowe, wywiady indywidualne (pogłbione). Badania zrealizowano w trzech miastach: Warszawie (województwo mazowieckie, Polska centralna), Zielonej Górze (województwo lubuskie, Polska zachodnia) oraz Lublinie (województwo lubelskie, Polska wschodnia) w maju i czerwcu 2003 r. Dobór miast Decyzja co do doboru miast na potrzeby projektu podjta została w wyniku wielu spotka i dyskusji w polskim Zespole Badawczym. Jedynie wybór Warszawy, stolicy, miasta połoonego w centralnej Polsce był bezdyskusyjny. W Warszawie i okolicach skoncentrowana jest wikszo obcokrajowców przyjedajcych do Polski. W roku 2000, około połowy z pozwole na prac dla cudzoziemców wydano w Warszawie. Zakłada si take, i obcokrajowcy przebywajcy lub pracujcy w Polsce nielegalnie, równie czciej ni inne miejsca wybieraj stolic i jej okolice. W latach ponad 40% wiz wydano osobom, które za cel podróy obrały województwo mazowieckie. Warszawa liczy ok. 1,5 miliona mieszkaców. Rynek pracy (legalny bd nielegalny) jest tu stosunkowo pojemny, zwłaszcza w porównaniu do innych rejonów Polski. Wystpuje tu najnisza w skali kraju stopa bezrobocia (6,2%), przy czym w całym województwie mazowieckim wynosi ona 13,8% (równie najnisza w skali innych województw; dla porównania stopa bezrobocia w skali całego kraju wynosi ok. 18%-19%). Do Warszawy przyjedaj zarówno osoby migrujce za chlebem jak i przedstawiciele biznesu pracujcy w siedzibach firm zagranicznych. W stolicy mieci si najwikszy w Europie bazar (usytuowany na stadionie sportowym), na którym pracuje wielu imigrantów z Europy Wschodniej, Afryki czy Azji. Zielona Góra to miasto połoone w zachodniej czci Polski, niedaleko granicy z Niemcami. Liczy ponad 119 tys. mieszkaców. W województwie lubuskim wystpuje jedna z najwyszych stóp bezrobocia w kraju (ponad 25%), przy czym w samej Zielonej Górze bezrobocie rejestrowane jest nisze tj. 13,4 %.

8 8 Lublin i okolice to specyficzne miejsce z uwagi na blisko granicy wschodniej Polski. W samym Lublinie mieszka ok. 356, 5 tysica osób. Stopa bezrobocia wynosi tu 11,3%, przy czym dla całego województwa lubelskiego jest to 15,2%. Lublin jest znaczcym orodkiem akademickim połoonym po prawej stronie Wisły i odgrywa role metropolitaln w południowo-wschodniej czci naszego kraju. Dwa znaczce orodki uniwersyteckie (KUL oraz UMCS) powoduj, i czsto przybywaj tu studenci z byłego ZSRR w tym znaczca liczba Polaków obywateli Ukrainy. Dla porównania, o ile Białystok stanowi istotny etap na drodze imigrantów z Federacji Rosyjskiej oraz Białorusi, to o tyle Lublin jest wanym punktem tranzytowym z Ukrainy i południowych republik byłego ZSRR. Dla pełnej charakterystyki Lublina warto doda, i jest to jedno z nielicznych miast w Polsce, w którym istnieje orodek dla imigrantów (uchodców). Ju sam fakt powołania do ycia takiej instytucji wiadczy o tym, e miasto Lublin z licznymi cudzoziemcami staje si ponownie wielokulturowe a cudzoziemcy stanowi w nim istotny fragment ycia społecznego 2. W województwie lubelskim kwitnie handel przygraniczny, szczególnie za spraw mieszkaców byłych republik ZSRR, którzy bywa, i maj szczególnie w tych okolicach opini przemytników lub członków mafii. Ciekawym jest, i w zwizku z takimi opiniami (według niektórych doniesie prasowych), wielu przybyszów zza wschodniej granicy pragncych osiedli si w Polsce, mimo wspomnianej otwartoci Lublina, docelowo szuka dla siebie miejsca raczej bliej zachodniej granicy Polski. Jak wynika z powyszej krótkiej charakterystyki dobranych miast, przeprowadzenie bada w Warszawie było nieodzowne. Głównym kryterium doboru pozostałych miast było ich połoenie geograficzne (blisko granicy wschodniej i zachodniej Polski). Załoono, i takie połoenie (i idcy za tym klimat społeczno-kulturowy) moe by zmienn rónicujc wzajemnie te miasta pod wzgldem sytuacji mieszkajcych tam cudzoziemców. Zdecydowano si na dobór miast powyej 100 tysicy mieszkaców, gdy do innych miejsc imigranci docieraj o wiele rzadziej. Sytuacja na rynku pracy w badanych miastach jest zbliona (i w skali całego kraju bd województw, w których si mieszcz relatywnie nienajgorsza, chocia zwłaszcza w przypadku Zielonej Góry stopa bezrobocia jest wysoka). Uwzgldniajc jednak Warszaw, sytuacja na rynku pracy jest równie istotn zmienn rónicujc dwa pozostałe miasta i stolic. 2 Raport czstkowy z grupy L1 - Lublin, Grupa swobodna

9 9 Kompozycja grup fokusowych Jako, e - o czym była mowa powyej - w Warszawie mieszka zdecydowanie najwiksza liczba imigrantów w stosunku do innych miast w Polsce i ich zrónicowanie wydaje si równie najwiksze, zdecydowano si przeprowadzi tu najwicej zogniskowanych wywiadów grupowych (6). Liczebno grup warszawskich wahała si od 7 do 12 osób. W pozostałych miastach zdecydowano si przeprowadzi po 1 wywiadzie fokusowym, jednake z zastrzeeniem, e grupy maj by liczne (w granicach dopuszczalnych przez zasady metodologii badawczej) i moliwie rónorodne (zwłaszcza pod wzgldem kraju pochodzenia uczestników) 3. W Warszawie dokonano nastpujcej kategoryzacji grup: Grupa I Grupa II W1 Elity pozaeuropejskie ( Non-European Highly Educated) W2 Studenci obcego pochodzenia Grupa III W3 Elity europejskie (European Highly Educated) Grupa IV W4 Uczniowie (gimnazjum, liceum) obcego pochodzenia Grupa V W5 Pozaeuropejskie warstwy gorzej wykształcone ( Non-European Less Highly Educated) Grupa VI W6 Europejskie warstwy gorzej wykształcone ( European Less Highly Educated) Pod umownym pojciem Europejczycy rozumiano osoby wywodzce si z kultury zachodniej (take np. z Ameryki Północnej) o cechach kulturowych i antropologicznych pozwalajcych w wikszym stopniu wtopi si w polskie społeczestwo. Nie-europejczycy to przede wszystkim przybysze z Azji i Afryki zarówno kulturowo jak i pod wzgldem cech zewntrznych rónicy si znacznie od Polaków, mogcy cigle jeszcze budzi w Polsce ciekawo (cho na pewno w coraz mniejszym stopniu). Podział według osi Europejczycy / nieeuropejczycy oraz gorzej / lepiej wykształceni pozwolił na wyodrbnienie czterech grup. Uwzgldniono w ten sposób zarówno rónice dotyczce stopnia innoci imigrantów (zarówno kulturowej jak i fizycznej, czyli łatwo dostrzegalnej) jak i poziomu ich wykształcenia bd rodzaju wykonywanego zawodu (jeeli uwzgldnienie kryterium formalnego wykształcenia okazało si bardzo trudne, jak w grupie W6 patrz poniej). Pocztkowo brano take pod 3 Szczegóły dotyczce wszystkich grup fokusowych zawiera załcznik nr 1

10 10 uwag podział na Europejczyków wschodnich i zachodnich (ich sytuacja w Polsce jest bardzo róna - co wykazały take niniejsze badania), z zamiaru tego jednake zrezygnowano decydujc si na konfrontacj przedstawicieli tych dwóch grup w tej samej dyskusji. Ponadto zdecydowano si na stworzenie dwóch całkowicie odmiennych wzajemnie grup składajcych si z ludzi młodych (Youth groups), tj. studentów (W2) oraz uczniów (W4). W Zielonej Górze i Lublinie (Grupa Z1 i L1) podjto decyzj o do swobodnej kompozycji grup. Jako, e wszystkie grupy warszawskie były skategoryzowane przede wszystkim według kraju (kontynentu) pochodzenia oraz poziomu wykształcenia, ciekawym z punktu widzenia badawczego było odejcie od tych podziałów i skonfrontowanie rónych kategorii respondentów niezalenie od dzielcych ich rónic kulturowych. We wszystkich grupach zdecydowanie dominowali imigranci w pierwszym pokoleniu (ich jest te w Polsce najwicej nieporównywalnie do pozostałych). Wród respondentów zdarzały si take osoby polskiego pochodzenia. W kilku przypadkach pojawili si take respondenci posiadajcy polskie obywatelstwo (znaturalizowani bd od urodzenia). Dobór respondentów Dobór respondentów do wszystkich grup przebiegał w sposób cile zorganizowany. Bezporednio po rozpoczciu Workpackage 2 i okreleniu wytycznych stworzono kilkuosobowy zespół łowców pozyskujcych respondentów rónymi metodami. Kryterium doboru dotyczcym wszystkich grup była znajomo jzyka polskiego przez respondenta. Pierwsz wykorzystan metod były bezporednie kontakty z obcokrajowcami w Polsce (take zorganizowanymi bd włanie organizujcymi si). W ten sposób, bazujc przede wszystkim na kontaktach osobistych łowców, a take kontaktach z powstajcym Stowarzyszeniem Literatów Zagranicznych w Polsce (którzy jednoczenie pracuj zawodowo w rónych dziedzinach), udało si pozyska 10 uczestników grupy W1 ( Non-European Highly Educated). Wywiady rekrutacyjne przeprowadzono z 13 osobami jednej nie zaproszono na fokus (z racji duej iloci chtnych), jedna spóniła si kilkadziesit minut i zdecydowano si przeprowadzi z ni indywidualny wywiad pogłbiony (in-depth interview), jedna nie dotarła. Jeden respondent z grupy W1 urodził si w Polsce (w małestwie polskowietnamskim).

11 11 Dziki zaangaowaniu w Workpackage 2 pracownika naukowego innej uczelni (profesor socjologii - metodologa ze Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie) oraz studentek Uniwersytetu Warszawskiego majcych kontakty ze studentami zagranicznymi mieszkajcymi w warszawskich akademikach, udało si skompletowa 12-osobow grup studentów zagranicznych z rónych uczelni (Uniwersytet Warszawski, Szkoła Główna Handlowa, Politechnika Warszawska, Akademia Medyczna) i rónych kierunków. W przypadku grupy W3 (European Highly Educated), liczcej 12 osób wykorzystano głównie kontakty prywatne członków Zespołu. Przeprowadzono 15 wywiadów rekrutacyjnych. W grupie znalazł si jeden repatriant. W skompletowaniu grupy W4 (uczniowie, 6 osób) pomogły kontakty z dwiema szkołami rednimi społeczn (skd pozyskano uczniów pochodzenia rosyjskiego, ukraiskiego i irackiego) i publiczn (skd pozyskano uczniów pochodzenia wietnamskiego). W tym przypadku przeprowadzono 10 wywiadów rekrutacyjnych. Wród respondentów znalazł si jeden ucze urodzony w Polsce i jeden mieszkajcy tu od trzeciego roku ycia. Dobór uczestników do grupy W5 ( Non-European Less Highly Educated) okazał si najtrudniejszym zadaniem w ramach Workpackage 2 w Polsce. Przede wszystkim bardzo trudno było znale takie osoby stanowi bardzo znikom liczb, zwłaszcza w stosunku do innych grup. Poza tym nawet do tych, którzy mieszkaj w Polsce bardzo trudno jest dotrze, nie mówic ju o przekonaniu ich do udziału w tego typu badaniach (s tu zwykle nielegalnie). W tym miejscu warto zaznaczy, e osoby, które wedle wszelkich obserwacji mona było zaliczy do grupy pozaeuropejskich warstw gorzej wykształconych (np. na podstawie wykonywanego zawodu), okazywały si czsto osobami z wyszym wykształceniem, które jednake z rónych przyczyn wykonuj zawody nie wymagajce wysokich kwalifikacji (np. praca w barze lub na bazarze). Przeprowadzono 13 wywiadów rekrutacyjnych, w wyniku czego na wywiadzie fokusowym pojawiło si 7 osób. Najbardziej skuteczn metod doboru okazał si kontakt z ksidzem katolickim posiadajcym szerokie kontakty z cudzoziemcami w Polsce (przede wszystkim w rodowisku wietnamskim, ale take z osobami pochodzcymi z Afryki). Poza tym starano si pozyska uczestników na ulicy (bazary, barki itp.), co okazało si bardzo trudne, jednake nie beznadziejne. W ten sposób udało si zaprosi pracownika barku z kebabem, pochodzcego z Iraku, jak si okazało doktora nauk ekonomicznych. Kilku respondentom o interesujcych dowiadczeniach (z Armenii), w celu zachcenia ich do udziału w badaniach, zaproponowano transport samochodowy z miejsca zamieszkania (pod Warszaw) na miejsce dyskusji i z powrotem, ale nawet to okazało si bezskuteczne (propozycj tak zgłoszono osobom nielegalnie

12 12 przebywajcym w Polsce; przyczyn odmowy była niemono zwolnienia si z pracy - oczywicie nielegalnej). Jako, i trzymanie si cile kryterium formalnego wykształcenia okazało si bardzo trudne, jako dodatkowe i decydujce kryterium doboru uczestników, przyjto tu rodzaj wykonywanego zawodu (a take stopie jego zgodnoci z wykształceniem). Organizacja grupy W6 ( European Less Highly Educated), a szczególnie dotarcie do tak okrelonej grupy respondentów okazały si zadaniem relatywnie prostym. Badanie fokusowe odbyło si w grupie 9 osobowej, skompletowanej zarówno na ulicy (zwłaszcza na warszawskim bazarze, na którym handluj imigranci zza wschodniej granicy) jak i poprzez kontakty członków Zespołu Badawczego. Przeprowadzono 20 wywiadów rekrutacyjnych. W dwóch przypadkach podobnie jak w grupie W5, zaproponowano respondentom (tym razem z Ukrainy) transport samochodowy z miejsca zamieszkania (pod Warszaw) na miejsce bada i z powrotem. Tym razem po przedstawieniu takiej propozycji, wyrazili oni zgod na udział w dyskusji; niestety w dniu badania nie pojawili si w umówionym miejscu. W skompletowaniu grup fokusowych w miastach pozawarszawskich pomogła współpraca z Instytutem Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu Zielonogórskiego (Grupa Z1) oraz Policealn Szkoł Słub Społecznych w Lublinie (Grupa L1). W przypadku grupy Z1 uczestnicy rekrutowani byli w barkach wietnamskich, tureckich, ukraiskich (pracownicy gastronomii), za porednictwem Kolegium Jzykowego Uniwersytetu Zielonogórskiego (studenci) oraz przez własne kontakty pracowników współpracujcych z zespołem warszawskim. Przeprowadzono 14 wywiadów rekrutacyjnych na wywiadzie pojawiło si 12 osób (w tym 4 pochodzenia polskiego). W przypadku grupy L1 uczestnicy rekrutowani byli poprzez prywatne kontakty współpracowników Zespołu Badawczego z Lublina, a take metod kuli nieniej (osoby rekrutowane polecały kolejnego respondenta - zwykle swojego krewnego, w zwizku z czym w dyskusji fokusowej wziły udział 4 rodziny). Przeprowadzono 15 wywiadów wstpnych, z czego na dyskusji pojawiło si 11 uczestników z krajów byłego obozu komunistycznego. W tym miejscu warto wyjani dlaczego w niektórych przypadkach przeprowadzono tak du ilo wywiadów rekrutacyjnych (zwłaszcza w przypadku grupy W6 ale nie tylko właciwie w kadej grupie wywiadów rekrutacyjnych było wicej ni uczestników dyskusji grupowej). Przyczyn przyjcia takiej strategii nie była tylko ch zabezpieczenia si przed nieprzybyciem czci respondentów. Cz wywiadów prowadzona była z respondentami zdecydowanymi na udział w fokusie (prawdopodobiestwo przybycia było wic bardzo wysokie), cz prowadzono pomimo duego sceptycyzmu respondenta co do udziału w dyskusji ankieter podejmujc si przeprowadzenia wywiadu był wic wiadomy bardzo

13 13 duego prawdopodobiestwa nieprzybycia respondenta. Decydowano si jednak na wywiad wstpny (szczególnie w przypadku respondentów z dowiadczeniami bardziej interesujcymi z punktu widzenia badawczego), poniewa istniała moliwo, i w jego wyniku respondent bdzie bardziej skłonny do przybycia na fokus (i rzeczywicie kilka razy ta strategia sprawdziła si). Wiksza liczba wywiadów rekrutacyjnych umoliwiała take wiksze pole manewru przy okrelaniu ostatecznego składu grup. Wywiady wstpne były do rozbudowane - trwały ok min.. Poza pytaniami o podstawowe informacje takie jak kraj pochodzenia, wiek, wykształcenie, zawód (zatrudnienie), stan cywilny, czas pobytu w Polsce respondenta, zawierały m.in. pytania o motywy przyjazdu do Polski, plany dotyczce pozostania w Polsce bd jej opuszczenia, ogólne dowiadczenia zwizane z kontaktem z polskimi instytucjami, kontakty z organizacjami załoonymi w Polsce przez rodaków respondenta itp. Przygotowano trzy rodzaje kwestionariuszy wywiadu (dla osób dorosłych, dla studentów i dla uczniów) dostosowane do specyfiki danej grupy. Wywiady prowadzono na kilka / kilkanacie dni przed fokusem i zwykle koczyły si one wrczeniem respondentowi osobistego zaproszenia na dyskusj grupow (jeeli spełniał kryteria doboru do danej grupy). Miało to powodowa wstpne wytworzenie si pewnej wizi pomidzy ankieterem a respondentem (wzbudzenie zaufania tego ostatniego), a take poczucie wstpnego zaangaowania si respondenta w problematyk (jak powiedział w trakcie wywiadu respondent z Wietnamu: to nasza wspólna sprawa), co mogło zwiksza stopie motywacji do udziału w dyskusji grupowej. Zastosowano wic metod małych kroków. W razie ewentualnego przybycia zbyt wielu uczestników (co si nie zdarzyło), z wybranymi osobami planowano przeprowadzenie wywiadu indywidualnego. Organizacja zogniskowanych wywiadów grupowych oraz indywidualnych wywiadów pogłbionych Wszystkie wywiady fokusowe przeprowadzono w profesjonalnych salach fokusowych (fokusowniach) wyposaonych w odpowiedni sprzt rejestrujcy (video, w kilku przypadkach posiłkowano si dodatkowo rejestracj audio) oraz lustra weneckie, za którymi siedzieli obserwatorzy z Zespołu Badawczego. Zdecydowano si na współprac z moderatork posiadajc kilkuletnie dowiadczenie w prowadzeniu zogniskowanych wywiadów grupowych i jej powierzono moderowanie dyskusji (po szczegółowym przedstawieniu problematyki badawczej projektu).

14 14 Dyskusje fokusowe (prowadzone w jzyku polskim) trwały rednio 2,5 godziny, z przerw, w trakcie której mona było m.in. wymieni uwagi z moderatork, sugerujc jej dalszy przebieg moderowania. Uczestnikom zapewniono skromny poczstunek oraz napoje, ponadto kady z respondentów otrzymał wynagrodzenie za udział w dyskusji (80 zł 20 euro). Po zakoczeniu kadej dyskusji fokusowej wybierano jednego lub dwóch uczestników do wywiadu indywidualnego (w doborze bardzo pomagała bieca obserwacja prowadzona przez członków Zespołu Badawczego zza lustra weneckiego). Uczestnicy wywiadów indywidualnych wybierani byli według jednego z poniszych kryteriów: - Mówił/a ciekawie w trakcie dyskusji grupowej i mona było odnie wraenie, e moe powiedzie jeszcze wicej w wywiadzie indywidualnym - W trakcie dyskusji grupowej był/a skrpowany/na, mona było odnie wraenie, e ma co ciekawego do powiedzenia, ale raczej podczas indywidualnego kontaktu Łcznie przeprowadzono 11 swobodnych wywiadów indywidualnych, trwajcych od 25 minut do 1 godz. i 15 minut. Ponadto w przypadku grupy uczniów (W4) posłuono si w trakcie zogniskowanego wywiadu grupowego technik projekcyjn testem niedokoczonych zda.

15 15 III. POLSKA W OCZACH IMIGRANTÓW Badani respondenci mieli zrónicowane opinie na temat stosunku społeczestwa polskiego do cudzoziemców. Czsto uczestnicy wywiadów niechtni byli uogólnianiu: Niektórzy s przykrzy, a niektórzy mili (Respondentka z Zimbabwe) 4 ; Nie mona tak ogólnie powiedzie, czy Polacy s otwarci na cudzoziemców. To zaley od osoby, od wieku, od wykształcenia, od jego miejsca zamieszkania... (Respondenta z Albanii) 5. Respondenci czsto twierdzili, e stosunek do cudzoziemców bardzo rónicuj takie cechy jak poziom wiedzy, kultury osobistej, i to czy zwyczajnie jest to człowiek dobry czy zły. Inne opinie czsto stały ze sob w sprzecznoci, np. w opinii respondentki z Rosji młodzi ludzie s zdecydowanie mniej ksenofobicznie nastawieni ni ludzie starsi 6, a w opinii respondentki z Armenii która generalnie bardzo pozytywnie wypowiadała si o yciu w Polsce i Polakach jeeli ju mówi o przejawach nietolerancji, to raczej dotycz one ludzi młodych 7. Generalizujc, rozmówcy z krajów zachodnich (grupa ta w Polsce składa si właciwie wyłcznie z osób dobrze wykształconych, o wysokim statusie społecznym) w wikszoci postrzegaj Polsk jako kraj przyjazny cudzoziemcom: (...) w Polsce cudzoziemcy s traktowani bardzo dobrze (Respondent z USA) 8. Przybysze z Europy Wschodniej, czciej mieli gorsze dowiadczenia, co wie si z odmiennym postrzeganiem w Polsce cudzoziemców z Europy Wschodniej i Zachodniej (o czym poniej). Nawet ci, którym powiodło si, nie odczuwaj marginalizacji i dalecy s od uogólnie na temat Polski i Polaków, równie wspominali o przykrych sytuacjach, kiedy czuli si gorzej traktowani z racji pochodzenia - zwłaszcza przez osoby niewykształcone. O podziale na przybyszów ze Wschodu (zwłaszcza Europy Wschodniej) i z Zachodu mówili zarówno imigranci z Europy Wschodniej (a take innych krajów zaliczanych do byłego obozu socjalistycznego), jak i przybysze z krajów zachodnich, osoby z wykształceniem wyszym jak i gorzej wykształcone, dorosłe jak i uczniowie, respondenci w grupach warszawskich jak i pozawarszawskich. Badani sami zwracali uwag na odmienne traktowanie cudzoziemców w Polsce w zalenoci od kraju, z którego pochodz, mówili o podziwianiu przez Polaków obywateli pastw zachodnich, i odnoszeniu si z wyszoci do 4 Raport czstkowy z grupy W2 - Studenci 5 tame 6 tame 7 Zapis wywiadu indywidualnego w grupie W1 (2) - Elity pozaeuropejskie ( Non-European Highly Educated) 8 Transkrypcja z grupy W3 - Elity europejskie (European Highly Educated)

16 16 przybyszy ze Wschodu Twierdzili, i Polacy czsto stereotypowo sdz, i imigranci ze wschodu przyjedaj do Polski tylko po to, aby tu nielegalnie handlowa albo pracowa na czarno : Ja miałam sytuacj, e z koleank, te z Albanii, siedzimy w dyskotece z dwoma chłopakami z Włoch. I jak powiemy, e te jestemy z Włoch i rozmawiamy z tymi chłopakami po włosku, to ogólnie inaczej nas odbieraj ni jak powiemy, e jestemy z Albanii. (...) Jeeli powiesz, ze jeste z Włoch i rozmawiasz po włosku, to z takim podziwieniem patrz na ciebie. (...) A jeeli powiesz, e jeste z Albanii, to reakcji po prostu adnej nie ma (Respondentka z Albanii) 9 ; (...) Polacy bardzo negatywnie s nastawieni do ludzi ze Wschodu. Przewanie ta grupa osób słabiej wykształconych (...) od razu maja podejcie, e jeste ze Wschodu albo przyjechałe handlowa albo nie wiem... nielegalny biznes (Respondent z Białorusi) 10 ; zauwayłem, e dla ludzi z Europy i Stanów jest o wiele łatwiej ni dla ludzi z Rosji czy Ukrainy (Respondent z USA) 11. Problemem dla imigrantów z krajów byłego ZSRR jest take wrzucanie ich przez Polaków do jednego worka i okrelanie jednym mianem nacechowanym negatywnie: ruski. Zarówno osoby z wyszym wykształceniem, gorzej wykształcone, studenci jak i uczniowie twierdzili, e Polacy s niedouczeni, nie dostrzegaj rónic pomidzy Ukrain, Rosj a np. Białorusi czy nawet Armeni i wszystkich uwaaj za osoby tego samego pochodzenia: (...) a tak generalnie, to przecitnie Polacy to nie duo wiedz.(...) Np. taka rozmowa. Pyta: <Skd jeste?> Mówi: <Z Armenii.>, < A... ja te byłem w Ukrainie>. Bardzo mało jest osób, które postrzega mnie Ormiank jako Ormiank z Armenii. Oni mnie traktuj jak rusk (Respondentka z Armenii) 12 ; W Kirgizji byłam Polka, w Polsce jestem Rosjank (Respondentka impatriantka z Kirgizji) 13. Notabene ciekaw uwag miała respondentka z Ukrainy, mówic, i na Ukrainie (po odzyskaniu niepodległoci) take pojawiło si pejoratywne okrelenie Ruski. 14 Problemem dla respondentów bywa take fakt, e ich ojczyzny czsto postrzega si w Polsce nie tylko jako kraje biedne, ale take jako kraje bardzo zacofane: Ukraina daleko od Polski nie uciekła, tam s uniwersytety, a dzieci pytaj czy wy w ogóle macie telewizj? (...) Potem skutkuje to w dorosłym yciu. (Respondentka z Ukrainy) 15. Warto nadmieni, e 9 Raport czstkowy z grupy W2 - Studenci 10 tame 11 Transkrypcja z grupy W3 - Elity europejskie (European Highly Educated) 12 Wywiad indywidualny w grupie W1 - Elity pozaeuropejskie ( Non-European Highly Educated) 13 Raport czstkowy z grupy Z1 - Zielona Góra, Grupa swobodna 14 Raport czstkowy z grupy L1 - Lublin, Grupa swobodna 15 Transkrypcja z grupy W6 - Europejskie warstwy gorzej wykształcone ( European Less Highly Educated)

17 17 pomimo, e w wielu wypowiedziach słycha gorycz spowodowan tak generalizacj dotyczc przybyszów ze Wschodu, fakt ten niekoniecznie powoduje, i imigranci postrzegaj Polsk jako kraj nietolerancyjny. Ponadto respondenci stwierdzali niekiedy, e takie stereotypowe postrzeganie obcokrajowców zmienia si zazwyczaj w sytuacji bliszego kontaktu osobistego: Moim zdaniem jest to tylko taka pierwsza reakcja, bo póniej jak si poznaje człowieka... jak widzi si jego osobisty poziom, to si ten podział... zmienia si (Respondentka z Rosji) 16. Naley take zaznaczy, i niektórzy przybysze z Europy Wschodniej, postrzegaj Polaków jako ludzi niechtnych do zawierania bliszych wizi (nie tylko z obcokrajowcami), jednake wi t cech nie tyle z niechci do cudzoziemców co przede wszystkim z zachodnim stylem ycia : No powiedziałabym, e tak, to znaczy Polacy nie daj si wej w bardzo głbokie wizi, to ju tak bliej tak Europy tamtej takiej zachodniej (Respondentka z Ukrainy) 17. Równie inni respondenci narzekali na pewn powierzchowno ich kontaktów z Polakami, jednake sporo respondentów twierdziło take, i ma wród Polaków wielu przyjaciół: Prawie nie mam kolegów w Stanach tutaj, wszyscy s Polakami, poznani podczas pracy (Respondent z USA) 18 Przybysze z krajów pozaeuropejskich, posiadajcy wyszy status społeczny, ocenili Polsk jako kraj, w którym panuje atmosfera umiarkowanej tolerancji wobec cudzoziemców. Wikszo wykształconych imigrantów z krajów pozaeuropejskich dowiadczyła jedynie sporadycznych przykroci. Zdarzaj si przypadki zaczepek, niekoniecznie odbieranych jako dyskryminacja: Zawsze jest tak, e jak wychodz na ulic, to dzieci na mnie patrz i wołaj: Chinka! (...) I próbuj mówi po chisku ciuciuciuciaciacia. Mnie to raczej mieszy ni złoci... (Respondentka z Wietnamu) 19 ; Problemy nietolerancji s w Polsce niedue zwłaszcza na ulicy i najblisze otoczenie tutaj widz, e wikszo kolegów z Afryki ma wicej ni Wietnamczycy. Nie znaczy, e nie spotykaj. Ja sam spotykam takie mniejsze, e tak powiem, docinki, czy utrudnienia na ulicy, czy w najbliszym otoczeniu (Respondent z Wietnamu) 20. Przybysze z krajów pozaeuropejskich zaliczeni do grupy europejskich warstw gorzej wykształconych, którzy w wypowiedziach ogólnych wyraali si o yciu w Polsce 16 Raport czstkowy z grupy W2 - Studenci 17 Zapis wywiadu indywidualnego w grupie L1 - Lublin, Grupa swobodna 18 Transkrypcja z grupy W3 - Elity europejskie (European Highly Educated) 19 Raport czstkowy z grupy W2 - Studenci 20 Zapis wywiadu indywidualnego w grupie W1 (1) - Elity pozaeuropejskie ( Non-European Highly Educated)

18 18 równie raczej pozytywnie (czuj si całkiem niele; nie jest tak le w Polsce, jest spokojnie; ludzie s bardzo dobrzy; ycie tutaj nie jest tak le, ale nie tak najlepiej 21 ) wspominali o uciliwym zainteresowaniu ludzi na ulicy, gapieniu si z wiksz gorycz: W Zambii nie ma tego, eby kto patrzył na ciebie od pocztku ulicy prawie do koca To si przypomina, e jednak nie jeste u siebie. Takie zainteresowanie. (Respondent z Zambii) 22 ; patrzyłem czy ubranie nie takie, włosy nie tak. Dlaczego mnie obserwuj... (Respondent z Wietnamu) 23. W tym miejscu naley jednak wyróni dwie kwestie. Pierwsza to uciliwo zachowania Polaków powodujcego poczucie innoci przez cudzoziemców (nazwanego przez respondenta z Zambii nietolerancj 24 ), a druga, to rzeczywiste przyczyny takiego zachowania, które wcale nie musi wynika z nietolerancji, a np. ze zwykłej ciekawoci, zainteresowania innoci. Naley pamita, i w Polsce, w porównaniu z krajami Europy Zachodniej, osoby pochodzce z kontynentów pozaeuropejskich stanowi niewielk liczb. Notabene niektórzy respondenci skłaniali si równie do takiego spojrzenia na ten problem. Czarnoskórzy respondenci podjli równie dyskusj o okrelaniu ich mianem Murzyna, twierdzc, i: samo słowo Murzyn jest obelg. Polacy nie rozumiej tego. Dla nas Murzyn oznacza niewolnika. (Respondent z Zairu) 25. Warto nadmieni, i w jzyku polskim słowo Murzyn nie ma takich konotacji jak w angielskim Nigger (potocznie oznacza po prostu osob o ciemnej skórze), a osoby go uywajce mog kompletnie nie zdawa sobie sprawy, e kogokolwiek obraaj. Zauwaył to inny czarnoskóry respondent: samo słowo Murzyn (...) nie jest le. To zaley w jakim znaczeniu ludzie to uywaj (Respondent z Kongo) 26. Notabene, równie respondent z Zairu mówic Polacy nie rozumiej tego, przyznał, i posługiwanie si tym słowem wcale nie musi oznacza uwiadomionego lekcewaenia. Bywa jednak i tak, e zachowanie ze strony Polaków da si odczyta jednoznacznie. Respondenci z tej grupy wspominali o ewidentnych zaczepkach: Chłopaki na ulicy zaczepiali nas. Pytali co robimy w Polsce w takim złym znaczeniu. Doszło do kłótni i bójki (Respondent 21 Raport czstkowy z grupy W5 - Pozaeuropejskie warstwy gorzej wykształcone ( Non-European Less Highly Educated) 22 tame 23 tame 24 tame 25 tame 26 tame

19 19 z Zairu) 27. Problem zaczepek wracał w dyskusji nawet po rozpoczciu nowych wtków: Ja chciałbym wróci do zaczepek na ulicy (...) nie przypominam sobie, eby codziennie nie słysze czarnuch, asfalt. To jest dzie w dzie, powiedzmy szczerze (...) Mówi - id małpy na ulicy (Respondent z Zambii) 28. Kwesti zaczepek wizano czsto z agresj wynikajc z nadmiernego spoycia alkoholu, cho nie zawsze. Agresywne zaczepki nie dotycz jednak tylko osób z krajów pozaeuropejskich tj. o odmiennym wygldzie. Respondentka z Rosji stała si obiektem wrogich spojrze i nieprzyjemnych okrzyków, kiedy jadcy w autobusie pasaerowie zorientowali si, e rozmawia z koleankami po rosyjsku: O patrz ile Ruskich! Patrz pół autobusu ich jedzie! A tutaj Polacy nie maj pracy! 29 Ponadto kobiety z krajów obszaru byłego Zwizku Radzieckiego, bez wzgldu na narodowo, s czsto naraone na natrtne nierzadko wulgarne i ordynarne zaczepki ze strony mczyzn, którzy z góry zakładaj, e s prostytutkami: Jeli zobacz młod dziewczyn z akcentem, to od razu myl, e jest łatwa dziewczyna, ze przyjechała nie do pracy, a do tych celów (Respondentka z Ukrainy) 30 Generalizujc, respondenci mówili o nastpujcych przyczynach negatywnego zachowania wród Polaków: - izolacja Polski w czasach komunizmu przed napływem cudzoziemskiej siły roboczej; brak przyzwyczajenia do obecnoci cudzoziemców (zwłaszcza z krajów azjatyckich i afrykaskich) na ulicy, w pracy, w urzdach - trudna sytuacja ekonomiczna kraju, wysoki poziom bezrobocia, bieda: powoduje to obawy przed zabieraniem przez cudzoziemców miejsc pracy, obcieniem dla cigle znajdujcych si w kryzysie finansów publicznych - niewiedza o innych narodowociach, krajach, kulturach; niski poziom wykształcenia Polaków - szerszy kontekst historyczno-polityczny; szczególnie obciony histori jest stosunek do obywateli z byłych republik Zwizku Radzieckiego; zarówno 120 lat niewoli pod panowaniem Rosji Carskiej jak i 45 lat dominacji Zwizku Radzieckiego i narzuconego systemu komunistycznego jest ywe w pamici Polaków; wszelkie negatywne skojarzenia z Rosj Zwizkiem Radzieckim jako wrogiem i agresorem maj przełoenie na stosunek 27 tame 28 tame 29 Raport czstkowy z grupy W6 - Europejskie warstwy gorzej wykształcone ( European Less Highly Educated) 30 Transkrypcja z grupy W6 - Europejskie warstwy gorzej wykształcone ( European Less Highly Educated)

20 20 do obywateli Białorusi, Ukrainy, Litwy, obecnej Rosji i innych pastw tego regionu; postawa dystansu a nierzadko take wyszoci by moe jest odreagowaniem na historyczne uciemienie Polaków, form protestu wobec zacofania ekonomicznego i cywilizacyjnego krajów byłego obozu komunistycznego. Jeeli chodzi o postrzeganie przez imigrantów miast, w których mieszkaj, raczej nie padały opinie, e dane miasto jest szczególnie nietolerancyjne, aczkolwiek niekiedy respondenci mówili o specyfice swojego miejsca zamieszkania. W grupie studenckiej, osoby, które wczeniej mieszkały w innych polskich miastach dostrzegały pewne rónice na korzy Warszawy. Z drugiej strony słycha było głosy o bardziej pozytywnym stosunku do imigrantów ze strony osób pochodzcych spoza stolicy jako tych, które s bardziej skłonne zrozumie imigrantów: Znam kilku Polaków, którzy nie s z Warszawy, tylko przyjezdni, z innych miast, bo tam te nie ma pracy. Z nimi łatwiej ni z miejscowymi, bo podobny problem nie maj mieszkania, te szukaj pracy. (...) Przyjezdny jest w podobnej skórze. Bardziej ci rozumie (Respondent z Ukrainy) 31. W Zielonej Górze badani zaznaczali, e na obszarze województw przygranicznych istniej silne rónice w stosunku miejscowej ludnoci do cudzoziemców. Twierdzili, e s miejscowoci o charakterze robotniczym, gdzie ludzie niechtnie odnosz si do przybyszów, i s miejscowoci o bardziej metropolitalnym charakterze (Szczecin), gdzie miejscowa społeczno nie zwraca uwagi na pochodzenie etniczne 32. O samej Zielonej Górze, respondentka z Ukrainy wyraziła si nastpujcymi słowami: Zielona Góra to wydaje mi si jeszcze tolerancyjna do wschodnich mieszkaców, bo tutaj sami byli repatrianci pochodzenia ukraiskiego i dlatego bardzo dobrze stosunek do Ukraiców lub do Rosjan jak z Poznania. (Respondentka z Ukrainy) 33. W Lublinie z kolei respondentka z Ukrainy opisała to miasto nastpujcymi słowami: Lublin to jest małe miasteczko, gdzie (...) kada inno jest ju inna po prostu, cały czas mam takie wraenie, mam tak wiadomo, tego, e jestem inna (...) 34. Odnotowa naley take rónice w relacjach uczniowie polscy - uczniowie cudzoziemscy midzy Warszaw a Lublinem i Zielon Gór, czy te innymi miejscowociami, w których uczyły si wczeniej dzieci badanych. W Warszawie prawie nie 31 tame 32 Raport czstkowy z grupy Z1 - Zielona Góra, Grupa swobodna 33 Transkrypcja z grupy Z1 - Zielona Góra, Grupa swobodna 34 Zapis wywiadu indywidualnego w grupie L1 - Lublin, Grupa swobodna