Historia filozofii. Skrypt dla studentów pedagogiki. Adam K. Gogacz

Transkrypt

1 Historia filozofii Skrypt dla studentów pedagogiki Adam K. Gogacz

2 Spis treści 1. Czym jest filozofia? Klasyczna filozofia grecka Filozofia średniowieczna Renesans Filozofia nowożytna S t r o n a

3 1. Czym jest filozofia? Z czym należy kojarzyć pojęcie filozofii? Z pewnością z działalnością duchową człowieka. Z pewnością również z jego zdolnością abstrakcyjnego myślenia. Sama bowiem filozofia pojawiła się właśnie wtedy, gdy człowiek zaczął oddzielać swe rozważania od poszczególnych zjawisk i wspiął się o poziom wyżej, zaczął mianowicie myśleć o otaczającym go świecie w sposób ogólny. Definicję filozofii można oprzeć na jej etymologii. Sama nazwa philosphia pochodzi z języka greckiego, bowiem to Grecja jest kolebką filozofii. Po raz pierwszy użył nazwy tej Pitagoras, o którym będzie jeszcze mowa w ramach niniejszego wykładu. Philosophia składa się z dwóch greckich słów: philos i sophia, z których to pierwsze oznacza umiłowanie, a to drugie mądrość. I taka właśnie może być najprostsza definicja filozofii: umiłowanie mądrości. Oblicze filozofii zmieniało się w ciągu wieków. Zaczynała jako nauka o zjawiskach przyrody, próbując wyjaśnić zachodzące w niej zmiany i zjawiska. Stopniowo filozofia nabierała coraz większego rozmachu zajmując się coraz większą ilością dziedzin życia. Z filozofii wyłoniły się nauki szczegółowe: najwcześniej matematyka, dalej fizyka, potem biologia, chemia, aż do dziewiętnastowiecznego dziecka filozofii, mianowicie psychologii. Od osiemnastego wieku filozofia przestała kierować swe wysiłki w celu zrozumienia świata - to zadanie przejęły wspomniane nauki szczegółowe. Filozofia natomiast zajęła się duchową stroną ludzkiej natury. Dziś filozofia stawia pytania dotyczące natury ludzkiej i miejsca człowieka w rzeczywistości - w świecie, który nas otacza. Filozofia jest dziś nauką obszerną, która dzieli się na nauki szczegółowe. Najważniejsza z nich jest metafizyka. Termin ten popularnie kojarzony jest z nauka tajemną, ale w rzeczywistości nie ma z nią nic wspólnego. Historia nazwy tej nauki jest raczej banalna. Otóż wydawca dzieł filozoficznych Arystotelesa, niejaki Andronikos, otrzymał od filozofa księgę dotyczącą zagadnień bytu, czyli tego, co istnieje, ale owa księga nie została opatrzona żadnym tytułem. Ponieważ jednak wedle kolejności znajdowała się tuż za księgą nazwaną Fizyka, dotycząca rzeczy materialnych w ruchu, Andronikos nazwał ją Metafizyką, bo meta to po grecku po. Metafizyka zajmuje się najogólniejszymi rzeczami: bytem, oraz jego poznaniem. Ze względu na to dzieli się na dwie gałęzie: Ontologię i Epistemologię. Ontologia. Ontologia to nauka o bycie, o tym, co istnieje. Są bowiem różne rodzaje istnienia. Dla przykładu, jeśli mówię: Jaś jest i Jaś jest chłopcem, to wypowiadam za każdym razem słowo jest, oznaczające istnienie, ale w każdym z tych dwóch przykładów zostało ono użyte w innym znaczeniu. Każdy chyba przyzna, że czym innym jest bycie w ogóle, wyrażone w zdaniu Jaś jest, a czym innym bycie kimś, które wyraża zdanie Jaś jest chłopcem. 3 S t r o n a

4 Poza tym ontologia bada różnice pomiędzy istnieniem realnym a istnieniem w umyśle, etc. Jest to nauka trudna, wymagająca sporego przygotowania filozoficznego zarówno w zakresie historii doktryn filozoficznych, jak i logiki. Epistemologia W odróżnieniu od ontologii epistemologia bada nie byt, ale możliwości jego poznania. Epistemolog zastanawia się w jaki sposób w ogóle można poznać świat, na ile można być pewnym, że poznanie odwzorowuje rzeczywistość. Problem jest o tyle ważki, że przy braku wiedzy co do pewności poznania, wszelka nauka traci sens: po co poznawać, skoro nie mamy pojęcia czy ma to przełożenie na rzeczywistość? To epistemologia nauczyła nas, ze mogą być trzy rodzaje poznania: empiryczne, którego źródła są w doświadczeniu, racjonalne, w rozumie i intuicyjne, to takie, które jawi nam się jako oczywiste, ale nie potrafimy powiedzieć jakie są jego źródła (np. dziecko wie, ze kochać trzeba mamę). Logika Logika jest ważnym działem filozofii. Zajmuje się ona regułami poprawnego myślenia. Formalizuje procesy myślowe w taki sposób, aby uzyskać pewność co do wysuwanych wniosków. Jest to najbardziej zmatematyzowana gałąź filozofii. Etyka Jej ojcem jest słynny grecki filozof Sokrates. Etyka zajmuje się normami moralnymi. Jest to nauka o moralności. Próbuje znaleźć odpowiedzi na pytania o podłoże norm moralnych, ich źródła, cele. Czy powinniśmy kierować się ścisłym i bezwzględnym kodeksem etycznym, czy raczej normy mają charakter względny w zależności od sytuacji. Wreszcie w przypadku kolizji dwóch ważnych norm, jakimi kryteriami kierować się powinno przy wyborze. Etyka ma poważne znaczenie w dzisiejszym świecie. Winna pomagać naukowcom w ważnych wyborach i pokazywać konsekwencje wynalazków. Szczególnie widoczne jest to w przypadku medycyny. Filozofia nauki Ta gałąź zajmuje się w sposób ogólny nauką. Powstała z epistemologii, ale swe wysiłki skierowała nie w stronę poznania w ogóle, ale w stronę formalizacji procesu poznania. Poszukuje odpowiedzi na pytanie o status nauki, o metody dające jak największą pewność. Bada, na czym należy oprzeć postępowanie naukowe, aby uzyskiwać jak najlepsze i jak najpewniejsze wyniki. Metodologia Metodologia to nauka pokrewna zarówno logice jak i filozofii nauki. Jest ona jakby miernikiem wydajności metod stosowanych w nauce. Wskazuje na efektywność takiego a nie innego postępowania w przypadku różnego rodzaju nauk. 4 S t r o n a

5 Filozofia języka Ta nauka zajmuje się formami komunikacji międzyludzkiej. Na ile dokładnie jesteśmy w stanie przekazać własne myśli przy pomocy języka.? Na ile jest to w ogóle możliwe? Odpowiedzi na te właśnie pytania szuka filozofia języka. Filozofia prawa Na czym opierać normy prawne? Czym się kierować w ich tworzeniu? Jakie są podstawy działania prawa? To ważne pytania, na które odpowiedzi stara się dać filozofia prawa. Estetyka Estetyka to najkrócej rzecz ujmując teoria sztuki. Ale zajmuje się też ona pojęciem piękna? Skąd wiemy, że to akurat jest piękne? Co jest wspólnego w rzeczach pięknych? Wymienione działy filozofii nie wyczerpują oczywiście zakresu jakim zajmuje się ta nauka. Wiele jest nauk, które mają swoją filozofię: filozofia medycyny, matematyki, historii etc. Wbrew zatem pozorom filozofia ani nie jest przeżytkiem dawnych epok, kiedy to nauki szczegółowe zdaniem niektórych dopiero raczkowały, ani nie polega jedynie na zastanawianiu się nad sensem życia. Teraz przejdziemy do zasadniczego kursu historii filozofii, albowiem najlepiej uchwycić istotę tej nauki studiując jej rozwój, metamorfozy, oraz poznając rozmaite stanowiska i koncepcje filozoficzne. Ojczyzną filozofii jest Grecja. Jej korzenie z jednej strony leżą w greckiej mitologii, a z drugiej w rzemieślniczych umiejętnościach Greków. Okres filozofii starożytnej to trzy podstawowe działy: jońska filozofia przyrody, okres wielkich indywidualności filozoficznych, oraz okres wielkich szkół filozoficznych. 5 S t r o n a

6 2. Klasyczna filozofia grecka 6 S t r o n a

7 7 S t r o n a

8 8 S t r o n a

9 9 S t r o n a

10 10 S t r o n a

11 11 S t r o n a

12 12 S t r o n a

13 13 S t r o n a

14 14 S t r o n a

15 15 S t r o n a

16 16 S t r o n a

17 17 S t r o n a

18 18 S t r o n a

19 19 S t r o n a

20 20 S t r o n a

21 21 S t r o n a

22 3. Filozofia średniowieczna Zdobywające coraz większe powodzenie chrześcijaństwo było pod koniec okresu starożytnego religią bardzo słabą - nie tylko ze względu na prześladowania, ale również w czasach, w których uznane zostało przez Rzym za religię oficjalną. Przede wszystkim narażone było na krytykę ze strony starych wierzeń i filozofii, dobrze umocowanych racjonalnie. Pojawiła się więc potrzeba racjonalnej obrony chrześcijaństwa, czyli krótko mówiąc, potrzeba stworzenia chrześcijańskiej filozofii. Najwcześniejszy jej okres nazywany jest patrystyką. Polegała ona na działalności tzw. Ojców Kościoła, którzy swą nieprzeciętną myślą wspomagali młode jeszcze chrześcijaństwo, broniąc go przed atakami starych filozofii. Patrystów można podzielić wedle dwojakiego podziału. Po pierwsze mammy do czynienia z Ojcami greckimi i łacińskimi, a to ze względu na środowisko filozoficzne z jakiego pochodzili, oraz język w jakim pisali. Stolicą patrystyki greckiej była Aleksandria a łacińskiej Rzym. Drugi podział dokonany jest wedle zadań jakie spełniali. I tu mamy do czynienia z apologetami, czyli obrońcami wiary i filozofii chrześcijańskiej na zewnątrz, oraz z systematykami, czyli tymi, którzy czynili ją spójną wewnętrznie. Jednym z łacińskich apologetów, który na dobre połączył filozofię z doktrynami wiary chrześcijańskiej był św. Augustyn. Augustyn był urodzonym w północnej Afryce synem poganina i chrześcijanki. Za młodu, choć wychowany przez matkę w wierze chrześcijańskiej, nastawiony był do niej niechętnie. Stał się zwolennikiem manicheizmu. Była to koncepcja niechrześcijańska, mówiąca o ciągłej walce dobra ze złem na świecie. Nawrócony do Kościoła został w końcu biskupem. Jego koncepcja ma charakter neoplatoński. Bóg jest dla Augustyna najwyższym bytem. Jest również najwyższym celem dla człowieka, a co za tym idzie jedynym godnym celem poznania. Naprawdę poznać chcę jedynie Boga i duszę. Dlaczego duszę? Bo dusza jest jedynym czynnikiem pośrednim pomiędzy światem a Bogiem - podobnie jak u Platona była pośrednikiem między światem materii a światem idei. Tylko w duszy możemy dostrzec cząstki boskiej istoty. A takie poznanie nie odbywa się poprzez rozum, ale poprzez wiarę - rozum bowiem zbyt jest niedoskonały, aby mógł poznać Boga. Bóg jest doskonałym stworzycielem świata - przyczyną wszelkiego bytu. Ale byt ten nie jest i nie może być doskonały. W przeciwnym wypadku Bóg powieliłby sam siebie - stworzyłby drugi byt doskonały. Brak doskonałości jest zarazem brakiem dobra - bo Bóg będąc nieskończenie doskonałym, jest zarazem nieskończenie dobry. A ten brak dobra, biorący się z braku doskonałości jest złem. Im mniej doskonałości, tym więcej zła. Zło ma więc charakter negatywny - jest to próba odpowiedzi na trapiące chrześcijan pytanie: skoro Bóg jest dobry, to skąd się wzięło zło? Bóg jest poza czasem - istnieje w wiecznym teraz. Czas jest charakterystyczny tylko dla świata stworzonego. A zatem skoro tak jest, to Bóg widzi dzieje świata od razy - wie więc, co się stanie ze światem i z 22 S t r o n a

23 każdym z nas - jest to koncepcja predestynacji. Bóg wie z góry, czy zostanę zbawiony, czy nie. Ale to wcale nie oznacza, że to zbawienie zależy od Boga. Wręcz przeciwnie - zależy od mnie, albowiem Bóg stwarzając człowieka dał mu wolną wolę. Człowiek może kierować się w stronę Boga, żyjąc wedle trzech zasadniczych cnót - wyznając wiarę w Boga, mając nadzieję na zbawienie i kierując się w postępowaniu miłością. Człowiek zwrócony w kierunku Boga, dostąpi zbawienia - zostanie przyjęty do Państwa Bożego, które powstanie po dopełnieniu się dziejów świata. Ci natomiast, którzy za życia doczesnego nie zwracają się w stronę Boga, zostaną strąceni w otchłań piekieł. Niedoskonałość człowieka powoduje, iż samemu nie jest on w stanie pozbyć się pokus. Zresztą zło pochodzi od człowieka, a dobro od Boga. Zatem, jeśli człowiek ma być dobry, musi od Boga to dobro otrzymać. I dostaje je w postaci łaski. Przy czym nie ma czegoś takiego jak kryterium otrzymywania łaski, albowiem zdaniem Augustyna - ludzie generalnie na łaskę nie zasługują. Łaska dana jest za nic - taka jest zresztą istota łaski. Filozofia Augustyna wyznacza nowy etap rozwoju myśli chrześcijańskiej. Zrywa z greckim racjonalizmem, choć oczywiście nie wyzbywa się metody rozumowej w tłumaczeniu prawd wiary - taka jest w ogóle istota filozofii, która w średniowieczu była przede wszystkim służebnicą teologii. O ile bowiem średniowieczni rycerze mieli przede wszystkim wielką ochotę nawracać mieczem, o tyle filozofowie i duchowieństwo chciało nawracać rozumem. Augustyn swą myślą stanowi również koniec okresu patrystyki. Piąty wiek, czyli czas, w którym działał to również czas, w którym chrześcijaństwo stało się na tyle silne, iż nie potrzebowało obrony - celem filozofii stało się od tej pory jego wewnętrzne umacnianie, dokonywane choćby po to, aby zapobiec ewentualnym nieprawomyślnym ruchom reformatorskim. Jednakże stare spory dotyczące rozdźwięku pomiędzy rozumem a wiarą nie zaginęły Wręcz przeciwnie w IX w. rozgorzały na nowo ze zdwojoną siła, a przeszły do historii filozofii pod nazwą sporu dialektyków z antydialektykami. Dialektycy byli zdania, że rozum po to dany jest człowiekowi, aby przy jego pomocy starać się rozwikłać i zrozumieć prawdy wiary. Służyć ku temu miała właśnie dialektyka, czyli logika w połączeniu z retoryka i gramatyką. Dialektyka wywodziła się od sofistów i jako metoda naukowa polegająca na teoretycznych rozważaniach nie była szkodliwa dla nauki, ale mogła stać się szkodliwa dla teologii. Teologowie parający się dialektyką odchodzili bowiem w swych rozważaniach od prawd wiary objawionej, zawartych w Piśmie Świętym. Odpowiedzią na ruch dialektyczny była antydialektyka. Antydialektycy byli zdania, że jakiejkolwiek nauki w ogóle nie należy mieszać do wiary, bowiem wiara dotyczy spraw boskich, a nauka ziemskich. Dialektyka również jest nauką, więc nie należy jej stosować w teologii. Prawdy wiary należy przyjmować na wiarę i nie starać się ich zrozumieć. Jest to stanowisko bliskie słowom Tertuliana. Zarówno jednak pierwsze jak i drugie stanowisko nie przyjęły się w historii filozofii. Skrajna dialektyka dlatego, że jej efektem było podważanie Pisma Świętego, a zatem podważanie całej filozofii, która stała na gruncie prawda w owym piśmie zawartych. Antydialektyka natomiast odrzucała pomoc filozofii zostawiając teologię samej sobie, co dla człowieka, jako istoty wciąż dociekającej prawdy przy pomocy własnego rozumu, jest rzeczą nie do przyjęcia. 23 S t r o n a

24 Ale ten spór nie był jedynym jaki rozgorzał w obrębie średniowiecznej scholastyki. Zanim jednak o nim, kilka słów wyjaśnienia na temat samej scholastyki. Cóż to takiego? Otóż scholastyka to charakterystyczny dla czasów średniowiecza sposób uprawiania filozofii. Polega ona na tym, iż jej podstawą jest nauczanie szkolne. Opiera się ono na tekście i charakteryzuje się zaufaniem do autorytetu, oraz bezkrytycznym przyjmowaniu zawartych w Biblii prawd wiary. Scholastycy brali pod uwagę Pismo Święte, które tłumaczyli przy pomocy innych pism, głównie pochodzenia starożytnego, ale również czerpali z komentarzy do tych pism, autorstwa filozofów średniowiecznych. Cechami scholastyki były zatem: bezgraniczne zaufanie do Biblii, szacunek dla autorytetów oraz ścisłe, logiczne rozważania. Kolejnym zatem sporem rozgorzałym w łonie scholastyki był tzw. spór o uniwersalia. Chodziło w nim o to, czy powszechniki, czyli pojęcia ogólne istnieją realnie, czy też może są jedynie nazwami. Spór ten podzielił filozofów na nominalistów i realistów. Rozgorzał w XI w. realiści uważali, że: 1) Idee, czyli pojęcia ogólne, gatunki, istnieją realnie. 2) Istnieją poza rzeczami. 3) Rzeczy są od nich zależne, bowiem idee były przed rzeczami. Są to założenia tzw. realizmu skrajnego. Mają one swe źródła oczywiście w platonizmie. Obok tego istniał również realizm umiarkowany, który był pochodzenia arystotelesowskiego. Uważał, że pojęcia ogólne mają status odrębnej bytowości, ale istnieją w rzeczach. Szczerze mówiąc początkowo w filozofii realizm skrajny nie był niczym dziwnym. Filozofowie operowali bowiem prawie wyłącznie pojęciami ogólnymi, więc nikt nie zaprzeczał ich istnieniu. Ale wraz z rozwojem dialektyki, która przy pomocy logiki była w stanie rozumowo udowodnić dosłownie wszystko. Takie wykorzystanie dialektyki, na dodatek do słów Arystotelesa zaowocowało prądem przeciwnym, a mianowicie nominalizmem. Arystoteles bowiem stwierdził, że nie istnieje nic poza jednostkowymi rzeczami. Skoro nie istnieje nic, poza jednostkowymi rzeczami, zatem coś takiego jak gatunek w rzeczywistości nie istnieje. Zatem gatunek jest tylko wytworem umysłu, pustą nazwą, nie posiadająca desygnatu. Nominalizm niósł ze sobą poważne zagrożenia, mianowicie: skoro pojęcia ogólne są wytworami umysłu i nie mają odpowiednika w rzeczywistości, to poznanie staje się nie możliwe, ponieważ poznajemy właśnie poprzez pojęcia ogólne. A zatem wytwory poznania nie mają odpowiednika w rzeczywistości. Skrajni nominaliści dochodzili nawet do wniosku, że Trójca Święta to nie Bóg w trzech osobach, bo wówczas Bóg staje się pojęciem ogólnym dla owych trzech postaci, ale to trzech osobnych Bogów. Taki pogląd to oczywiście herezja, ale logicznie wypływa z nominalizmu. Próba pogodzenia tych dwóch stanowisk był właśnie realizm umiarkowany. Jego podstawowe założenia są takie: powszechniki mają swe źródło w rzeczach, bo w przeciwnym wypadku byłyby jedynie zmyśleniami umysłu. A dzięki nim świat w ogóle jest poznawalny. Rzecznikiem nieco innego poglądu próbującego pogodzić owe dwa skrajne stanowiska był Abelard. Abelard to postać w historii filozofii bardzo barwna, znany ze średniowiecznej pieśni opisującej jego miłość do Heloizy. Ponieważ jednak Abelard za młodu dał się poznać jako awanturnik, ojciec Heloizy przeciwny był 24 S t r o n a

25 owej miłości. Rzecz cała rozwiązała się dość niepomyślnie dla Abelarda, aczkolwiek całkiem pomyślnie dla filozofii. Oto bowiem na polecenie ojca Heloizy Abelard zostaje podstępnie okaleczony, co uniemożliwia mu jakiekolwiek wypełnianie obowiązków małżeńskich, przez co bez reszty poświęca się filozofii. Z początku Abelard był skrajnym nominalistą, ale doszedł do wniosku, że pojęcia to nie tylko wyrazy jako zbiór dźwięków, bowiem mają one swoje znaczenie. Taki pogląd to sermonizm. Jednostki mają pewną formę ogólną, która pozwala o nich orzekać na temat przynależności do danego gatunku. A zatem powszechniki istnieją i to istnieją po to, aby były orzecznikami zdań. Bezpośrednio nie odpowiadają im żadne byty, ale pośrednio odpowiadają im ich przedmioty. Pojęcia są przyjmowanie przez rozum na drodze abstrakcji. Abelard był dialektykiem, choć nie skrajnym. Twierdził jednak, że rozum może obejść się bez wiary, ale wiara nie obędzie się bez rozumu. Bowiem światło rozumu pozwala przeniknąć nawet tajemnice, które wiara musi po prostu przyjąć. Rozwiązanie Abelarda nie było jedynym w sporze o uniwersalia, choć wydaje się, ze najrozsądniejszym. Rozwijająca się dialektyka doprowadziła do rozumowych prób udowodnienia wątpiącym istnienia Boga. O ile bowiem dla chrześcijanina istnienie Boga pozostaje poza wszelką wątpliwością, należy również potrafić przekonać niewierzących, iż jego istnienie jest w pełni wytłumaczalne racjonalnie. Pierwszą i zarazem najsłynniejszą jak się zdaje próbą tego typu był ontologiczny dowód na istnienie Boga podany przez Anzelma z Canterbury. Św. Anzelm stał na stanowisku prymatu wiary, ale nie powinna być to wiara, która przyjmuje bez zastanowienia wszystko. Winna być to wiara poszukująca rozumu. Anzelm był zdania, że wszystko może być udowodnione rozumowo. Wszystko wymaga rozumowego wyjaśnienia. Jeśli ta, pojawia się istotny problem udowodnienia istnienia Boga. Mamy pojęcie Boga. Wiemy kim on jest i jaki jest. Pytanie, czy owo pojęcie ma realnie istniejący desygnat? A więc jaki jest Bóg? Jest doskonałością. A więc czymś, od czego nie można pomyśleć nic większego, nic doskonalszego. A skoro tak, to Bóg musi istnieć realnie. Jeśliby nie istniał, wówczas można by pomyśleć o czymś większym, co istnieje realnie. Istnienie realne jest bowiem doskonalsze od istnienia w umyśle. A zatem taka istota, która miałaby istnienie realne byłaby najdoskonalsza, więc byłaby Bogiem. Wynika z tego, że pojęcie Boga zakłada w sobie istnienie realne a zanegowanie tego czyni pojęcie Boga wewnętrznie sprzecznym. Dowód ten nosi nazwę ontologicznego, bowiem operuje różnymi rodzajami istnienia. Spotkał się z krytyką mówiąca, iż z istnienia w umyśle nie da się wyprowadzić realnego istnienia, ale jego siła oddziaływała długo jeszcze na umysły filozofów, nie tylko w okresie średniowiecza, ale i później, w czasach nowożytnych. Na przełomie XII i XIII wieku w Europie za sprawą dwóch ośrodków translatorskich: w Hiszpanii, w Toledo i na Sycylii, zaczęły pojawiać się łacińskie tłumaczenia arabskich przekładów Arystotelesa. Zbiegło się to w czasie z powstawaniem na terenie Europy pierwszych uniwersytetów. We wczesnym średniowieczu rolę kształcenia ludzi przyjął na siebie oczywiście Kościół. Powstawały szkoły parafialne, które kształciły przede wszystkim w zakresie modlitw i jako takiej znajomości pisma świętego. Trudnej sztuki pisania i czytania uczyły szkoły przyklasztorne, które miały za zadanie głownie wykształcenie kleru. Najwyższy natomiast poziom reprezentowały szkoły katedralne. I to one właśnie w trzynastym wieku 25 S t r o n a

26 zaczęły się przekształcać w tzw. studium generale. Pierwsze uczelnie powstawały zupełnie samorzutnie. Najstarsza powstała pod koniec XII wieku w Paryżu. Kolejna w Bolonii i Salerno. Ta pierwsza wyspecjalizowała się w teologii, druga była szkołą prawniczą a trzecia medyczną. Opiekę nad powstającymi szkołami sprawowało papiestwo i to ono najprawdopodobniej doprowadziło około 1300 roku do utrwalenia się poglądu, iż uniwersytet ma prawo założyć jedynie papież lub władca. W wyniku takiego poglądu zaczęły powstawać w Europie trzy typy uniwersytetów. Pierwszy z nich nie chciał się podporządkować nikomu. Charakteryzował się bardzo silnym samorządem i własnymi, niezależnymi statutami. Taki był dla przykładu uniwersytet w Bolonii. Z tym, że studentami byli tam ludzie bogaci, mający bardzo pokaźne dobra, a pragnący wykształcenia dla podniesienia prestiżu. Drugi typ to uniwersytet podporządkowany papieżowi. Posiadał on bardzo silną władzę uniwersytecką w postaci rektora i dziekanów, ale podlegali oni biskupowi miasta, w jakim uniwersytet się znajdował, a przez to również papieżowi. Taki uniwersytet to Paryż. Wreszcie trzeci typ uniwersytetu, to uniwersytet królewski. Powstały w wyniku nadania statutów przez króla oraz sponsorowany przez niego. Służył głownie wykształceniu kadry urzędniczej. Pierwszy taki uniwersytet powstał w Neapolu w 1224 roku, ale taki charakter miał powstały w roku 1364 Uniwersytet Krakowski. Niezależnie o tego z kim związany był uniwersytet, to i tak cieszył się on olbrzymią autonomią., jego idea polegała na tym, iż studenci i nauczyciele tworzą pewną wspólnotę, zwaną universitas. Nazwa ta szybko zastąpiła termin studium generale. Studenci pogrupowani byli w nacje, czyli narody. One wybierały rektora, który stawał na czele wydziału. Istniały zasadniczo cztery wydziały: Teologii, Medycyny, Prawa i Sztuk wyzwolonych, czyli filozofii i nauk szczegółowych. Rektor wydziału Sztuk był również rektorem całego uniwersytetu. Jego funkcja polegała głównie na zwoływaniu zebrań uniwersytetu i obejmowaniu na nich przewodnictwa. Studiowanie rozpoczynało się od wydziału sztuk, a kończyło na teologii. Teologia to wydział najważniejszy, zwieńczający cały okres studiów. Zajęcia dzieliły się na wykłady i dysputy. Na wykładach nauczyciel czytał uczniom odpowiednią lekturę oraz przy pomocy komentarzy wyjaśniał zawartą w niej treść. Na dysputach natomiast nauczyciel stawiał tzw. kwestię, czyli problem, który należało rozwiązać. Wówczas studenci i nauczyciele wysuwali możliwe zarzuty przeciw kwestii, a następnie młodszy nauczyciel, czyli bakałarz odpowiadał na te zarzuty przy pomocy argumentów. Zwykle dysputa kończyła się podsumowaniem wygłoszonym przez nauczyciela. Mógł on zresztą do danej kwestii powracać na dysputach kilkakrotnie, dopóki nie uważał tematu za wyczerpany. Odbywały się też dysputy publiczne, w czasie których każdy mógł postawić nauczycielowi nurtujące go pytanie, choć nauczyciel maił prawo uznać je za niegodne odpowiedzi. Wiele, a właściwie większość z takiego schematu działalności naukowej i nauczania przetrwało do dzisiaj, czego dowodem może być całkiem podobna organizacja dzisiejszych uniwersytetów. Jedną z powstałych w omawianych czasach uczelni był utworzony w 1214 roku uniwersytet w Oksfordzie. Od początku swej działalności skłaniał się on nie w kierunku teologii, ale raczej nauk przyrodniczych. Za sprawą pierwszego kanclerza biskupa Roberta Grosseteste, podjęto szerokie studia nad optyką, fizyką i matematyką. Jedną czołowych postaci na tym uniwersytecie był mnich franciszkański Roger Bacon. 26 S t r o n a

27 Był on człowiekiem ostro wyrażającym swe poglądy. Wyrzucony za nieprawomyślność z Paryża, przybył o Oksfordu, gdzie znalazł doskonały grunt dla swych poszukiwań. Interesował się głównie optyką. Napisał traktat o tęczy, w którym w dość uproszczonej formie opisywał zasady i warunki powstawania tęczy. Był wielkim orędownikiem nauki. Widział w niej siłę dla umacniania potęgi Kościoła. Jako pierwszy zaproponował spójny model nauki, w którym najpierw studiuje się gramatykę i logikę, aby umieć wyrażać swe myśli i rozumieć myśli innych. Następnie poznać należy matematykę, bo ona jest najlepszą metodą w nauce. Dalej poznanie winno prowadzić przez nauki szczegółowe, jak fizyka, muzyka, nauka o ciężarach, optyka, aż w końcu z takim bagażem doświadczeń można zabrać się za studia nad teologią. Był pierwszym w historii teoretykiem metody eksperymentalnej, a także wskazał na czynniki, które w nauce przeszkadzają (np. ślepa wiara w autorytety). Poza tym w swych pismach przewidział wynalezienie łodzi podwodnej, samolotu, samochodu. W Oksfordzie działało oprócz tego wielu innych uczonych, którzy już w XIV wieku dostrzegą niezdolność fizyki Arystotelesa do pełnego i właściwego opisu świata, ale nie będą jeszcze w stanie zaproponować nic w zamian. Dzięki nim jednak znacznie rozwinie się matematyka. Póki co, filozofia Arystotelesa, choć nie do końca zbieżna z chrześcijańskimi doktrynami, była w Europie bardzo popularna. Pojawiła się wnet potrzeba przystosowania jej do prawd bożych i takiej interpretacji, aby nie popadali w herezję ci, co głoszą jego teorie. Najlepiej dokonał tego św. Tomasz z Akwinu. Tomasz starał się przede wszystkim zniwelować różnicę wynikającą z doktryny podwójnej prawdy. Odgraniczył on wiarę od rozumu, ale wierze przyznał wyższość, twierdząc, ze niektóre prawdy wiary przekraczają po prostu możliwości ludzkiego rozumu. To zaś, co może być racjonalnie uzasadnione, powinno być dowodzone. A to dlatego, że prawdy dzielą się generalnie na objawione i rozumowe. Ale nawet te objawione ujęte są w to, co poznawalne rozumem. Dlatego człowiek powinien poznawać rozumem prawdy objawione, bo ich poznanie konieczne jest do zbawienia. Centralnym pojęciem doktryny Tomasza jest oczywiście Bóg. Jest on dla Tomasza czystym aktem, istnieniem, tym, który przede wszystkim jest. Byt może być albo w możności, czyli jakby gotowości do istnienia, albo w akcie, czyli istniejący. Bóg nie jest w możności, gdyż jest w pełni zrealizowanym aktem. Każda rzecz zawiera w sobie zarówno istnienie, jak i istotę. Dla Boga obie rzeczy są tym samym - jego istotą jest jego istnienie i tym różni się od stworzeń. One nie muszą istnieć, ale on tak. A zatem jest on bytem niezależnym, bo nie potrzebuje niczego do tego, żeby istnieć, skoro istnienie leży w jego naturze. Ale owo istnienie nie jest dla człowieka oczywiste. Wymaga zatem dowodu. Tomasz podał pięć takich dowodów na istnienie Boga. Wszystkie one miały charakter wywodzenia istnienia dowodu ze skutków albowiem tylko skutki działalności boskiej są dostępne nam - jako jednemu z takich właśnie skutków. Bezpośrednie dotarcie do boga jest dla człowieka niemożliwe - może odbywać się jedynie przy pomocy jego dzieł. Tak więc pierwszy z dowodów mówi, że skoro istnieje ruch, to zawsze musi być przyczyna tego ruchu, niemożliwy jest nieskończony ciąg takich przyczyn, a zatem istnieje coś co jest pierwszą przyczyną ruchu. To coś musi poruszać świat samo z siebie i czymś takim jest Bóg. Drugi dowód wywiedziony jest z niesamoistności świata. Świat istnieje dzięki czemuś, co istnieje samo z siebie. A to właśnie 27 S t r o n a

28 Bóg istnieje sam z siebie. Trzeci dowód to dowód z przypadkowości rzeczy - skoro wszystko jest przypadkowe, może zdarzyć się taka sytuacja, że wszystko przestanie istnieć. A zatem musi istnieć coś koniecznego, co będzie gwarantem, że w jednej chwili nie zniknie cały byt. Czwarty dowód mówi, że skoro istnieją istoty różnej doskonałości, to musi istnieć jedna najdoskonalsza, która zawierałaby w sobie wszystkie doskonałości. Wreszcie piąty dowód mówi, że w świat nie działa przypadkowo, lecz wedle porządku. Rzeczy działają w jakimś celu. Ale same rzeczy tego celu nie poznają, więc musi istnieć coś, co za nie poznaje ten cel i nadzoruje porządek. Tym czymś jest Bóg. Ale Tomasz nie zadowala się jedynie podaniem dróg, które prowadzą do poznania istnienia Boga. Podaje również boskie przymioty, które poznajemy na takiej samej zasadzie, jak jego istnienie, poprzez poznanie negatywne, a zatem powiedzenie, Bóg nie może być taki, a taki, a więc jest inny. Stąd wiadomo, że Bóg nie może być złożony, a zatem jest prosty. A nie może być złożony, bo jeśli byłby to, ta rzecz, z którą byłby złożony byłaby przyczyną jego istnienia, a Bóg nie ma swej przyczyny - on sam jest pierwsza przyczyną. Po drugie Bóg niematerialny, bo coś co jest materialne składa się z materii i formy - jest zatem złożone. Bóg jest niezmienny, bo nie istnieje nic co mogłoby być przyczyną jego zmiany, bo w przeciwnym wypadku coś takiego byłoby również przyczyną Boga. A skoro jest niezmienny, to musi być wieczny i odwieczny - bez początku i końca, bo początek i koniec to przecież zmiany. Co do świata, to Tomasz wyszedł z prostego założenia, iż Bóg jest stwórcą świata. Z tego wynika, iż świat został stworzony z niczego. A zatem Bóg nie jest kimś, kto formuje zastaną już materie, ani, jak w Awerroizmie kimś, kto stwarza świat logicznie, nie czasowo. Nie istnieją tez pośrednicy w tym stworzeniu - Bóg jest bezpośrednim stwórca świata. Bóg stwarza świat za podstawie swej woli. Nie jest to proces naturalny, konieczny, ale wynika z boskiej dobroci i wolnej woli. Świat został stworzony wedle planu boskiego. Ów plan był wieczny, bo istniał w wiecznym i niezmiennym umyśle Boga. Jest to normalne, bowiem wszystkie istoty rozumne działają wedle swych zamierzeń. Świat został stworzony w czasie, a nie poza nim, jak u Awerroesa. Ta prawda leży zdaniem Tomasza w domenie wiary, bowiem nie był on w stanie racjonalnie jej udowodnić. Metafizyka Tomasza to oprócz pewnych drobnych zmian metafizyka Arystotelesa. Od tomaszowej recepcji Arystotelesa, zaczął on być nazywany przez średniowiecznych uczonych Filozofem. Natomiast wizja Boga i świata autorstwa Tomasza z Akwinu stała się i jest do dziś podstawą filozofii chrześcijańskiej i znana jest pod nazwą tomizmu. Początki XIV wieku to w filozofii ponowny zwrot ku logice. Zaczęły pojawiać się coraz bardziej wydumane teorie próbujące ponad wszelką wątpliwość wyjaśnić tajemnice wiary. Ale pojawił się również filozof, który zdecydowanie i ostro wystąpił przeciw coraz dziwniejszym zakusom scholastyki. Był nim Wilhelm Ockham. Przede wszystkim Ockham stwierdził, że istnieje byt jednostkowy i konkretny - innego bytu nie ma. Nie należy mnożyć bytów ponad potrzebę - stwierdził, a to stwierdzenie ucinające niejako problem rozwarstwienia ogólności bytów zwane jest brzytwą Ockhama. Własności takiego jednostkowego bytu są zależne od woli, oczywiście woli bożej. Te dwa stanowiska to indywidualizm i woluntaryzm, dwie naczelne cechy filozofii 28 S t r o n a

29 Ockhama. Teologii odmawiał miana nauki. Żadna nauka nie może się opierać na wierze, na której opiera się teologia. Żadna własność Boga nie jest i nie może być przedmiotem dowodu, podobnie zresztą jego istnienie. Nie można wnioskować istnienia Boga z założenia, bo pewne jest tylko to, co widać, a nie to, co zakładamy. Nie można również dokonać tego ze skutków, bo istnienie skończonego łańcucha przyczynowo - skutkowego (który zakładał Tomasz), jest również założeniem. Konsekwencją takiego krytycyzmu było również zanegowanie dowodów w psychologii, która w średniowieczu była oczywiście teorią duszy, oraz w etyce. Wszelkie dowody mogą dotyczyć jedynie świata fizykalnego, bowiem oczywiste jest jedynie to, czego dostarczają zmysły. Wiara natomiast jest po to, aby w nią wierzyć, a nie ją poznawać. Taka koncepcja podważała zasadność istnienia scholastyki i była przejawem pewnych tendencji, które coraz widoczniej pojawiały się w XV. Były to próby szukania innej drogi. W średniowiecznej scholastyce nie pozostało już nic, co mogłoby nadawać się do rozwinięcia. Istniała konieczność przyjęcia nowego sposobu umysłowego pochwycenia i zrozumienia rzeczywistości. Wskazówki ku temu przyszły ze wschodu i w pewnym sensie nastąpił powrót do niektórych idei starożytnych. W Europie nastąpił okres Odrodzenia. 29 S t r o n a

30 4. Renesans Jest to przede wszystkim powrót do idei starożytnego Rzymu, który w centralnym punkcie kultury stawiał człowieka. Jednakże panowało przekonanie, że osiągnięć Rzymu nie można przeskoczyć, ale można jedynie naśladować. Taki pogląd panował dość długo, bo aż do XVII wieku, kiedy to pojawiło się hasło, że Grecy i Rzymianie to olbrzymy ludzkości, ale nawet karzeł widzi więcej od olbrzyma będąc na jego ramionach. Była to koncepcja mówiąca nie o naśladownictwie, ale wykorzystaniu zdobyczy świata starożytnego. Odrodzenie nie wydało w zasadzie żadnego spójnego systemu filozoficznego. Jest to raczej epoka ciągłych poszukiwań i mieszania rozmaitych składników filozoficznych i kulturowych. obok nowego podejścia do nauki, rozwijała się filozofia polityczna. Pojawiło się myślenie historyczne kojarzące wydarzenia z miejscem i czasem. Odrodzeniowy humanizm polegał na tym, iż dostrzeżono istotę ludzką, jako żyjącą pośród innych ludzi. Zainteresowano się samym człowiekiem, odchodząc jednocześnie od poznania bóstwa. Takie podejście zaowocowało rozmaitymi teoriami społecznymi oraz filozofiami politycznymi. Najsłynniejszą z nich była bez wątpienia filozofia Nicolo Machiavellego, którą wyłożył w formie rad dla księcia w traktacie Książę. Machiavelli miał bardzo zdrowe podejście do polityki. jego zdaniem polityka służy ludziom do osiągnięcia sławy i bogactwa. Pod tym względem nie miał złudzeń. Ludzie, których łączą wspólne interesy grupują się, aby je realizować. Zatem każda grupa społeczna ma inne interesy. Największy problem w polityce to takie zorganizowanie wspólnego życia, aby nie było tarć pomiędzy poszczególnymi grupami. Widać tu wyraźnie zalążki socjologii, która jako nauka rozwinęła się dopiero współcześnie. Machiavelli w swoim spojrzeniu na świat nie stara się moralizować, lecz uważnie spojrzeć na istniejący stan rzeczy. I dochodzi do wniosku, że nie moralność rządzi światem, ale interesy i ludzka głupota. Świat jest w szalonym ruchu i na dodatek jest teatrem, na scenie którego ludzie odgrywają swoje role. Interesujący jest jego zestaw rad dla potencjalnego władcy. Oto kilka z nich: 1. Władzę ocenia się na podstawie efektów zewnętrznych, nie intencji. 2. Władca nie powinien szafować hojnością, ponieważ człowiek i tak jest niewdzięczny. 3. Jeśli obywatele władcy nie kochają, to niech się go przynajmniej boją. 4. Bezbronni prorocy nie zwyciężają. 30 S t r o n a

31 5. Gdy złamiemy umowę, powinniśmy zawsze obarczyć winą przeciwnika. 6. Należy zawsze umieć znaleźć kozła ofiarnego. Machiavelli spotkał się z krytyką głównie z racji tego, że obnażył ludzkie wady. Ale najwyraźniej ludzie wolą być okłamywani. Machiavelli zwrócił uwagę na fakt, że polityka to przecież dążenie do sukcesu. A skoro władca nie osiąga sukcesu, to jest to żadna polityka. Oprócz myśli politycznej rozwijała się intensywnie myśl naukowa. Przełom XV i XVI wieku zwykło się nawet określać mianem rewolucji naukowej. A stało się to w wyniku zejścia się filozofii przyrody z rzemiosłem. W okresie średniowiecza bowiem rzemieślnicy trzymali tajniki swego kunsztu w ścisłej tajemnicy, przekazywanej z mistrza na ucznia. Tym bardziej, że w większości przypadków obca była im trudna sztuka pisania. Ale w XV wieku zaczęły pojawiać się pierwsze traktaty rzemieślnicze. W 1581 roku Robert Norman, który był żeglarzem, a więc rzemieślnikiem, a nie naukowcem, opisuje odkrycie przez siebie kompasu. Zmienia się stopniowo wizerunek naukowca. Przestaje on być uczonym, którego jedynym atrybutem jest księga i który w swoim oderwaniu od rzeczywistości zdaje się zapominać o świecie, który przecież ma badać. Teraz naukowiec staje się po trosze i rzemieślnikiem, który poprzez eksperymenty i baczne obserwowanie świata wyciąga wnioski, formułując z nich prawa rządzące światem, aby móc je później wykorzystywać w rozmaitych wynalazkach. I tak, w szesnastym wieku: William Gilbert dochodzi do wniosku, ze Ziemia jest wielkim magnesem. Paracelsus łączy alchemię z medycyną stając się ojcem farmakologii. Wiliam Harvey odkrywa krążenie krwi. Wkrótce powstały trzy wynalazki, które zasadniczo zmieniły obraz zachodnioeuropejskiej cywilizacji, mianowicie druk, proch i kompas. Zaczęto także krytykować Arystotelesa, który kojarzył się ze średniowieczną scholastyką. Pojawiły się liczne krytyki i próby nowego ujęcia nauki, wśród których najsłynniejszą jest filozofia Francisa Bacona. Bacon był przede wszystkim politykiem, choć aspirował również do miana filozofa. jego filozofia miała jednak przede wszystkim wartość negatywną - sprawdziła się jako filozofia krytyczna. A krytykował Bacon dotychczas stosowane metody naukowe. jego atak skierowany był głównie przeciw arystotelesowskiemu widzeniu świata, choć sam Francis wychowany na filozofii Arystotelesa nie uwolnił się do końca od niego. Najbardziej charakterystyczne dla jego filozofii są dwie rzeczy: teoria idoli, czyli krytyka nauki, oraz pierwsza teoria indukcji eliminacyjnej. Bacon twierdził, że porządnemu poznaniu naukowemu przeszkadzają tzw. idole, czyli złudzenia, którymi ludzie kierują się w postępowaniu, a które mają charakter zupełnie nieracjonalny. Istnieją cztery idole: 31 S t r o n a

32 1. Idole plemienia - polegają na tym, że człowiek jest ograniczony jako gatunek: musi polegać na swoim niedoskonałym oglądzie świata, a także ma skłonność do przypisywania przyrodzie cech ludzkich, czyli do antropomorfizmu, we wszystkim upatrujemy celu, a przecież nie można projektować ludzkich myśli na świat, który przecież ludzki nie jest. 2. Idole jaskini - są jednostkowymi idolami, związanymi np. z pochodzeniem, wychowaniem, charakterem. każdy z nas postrzega świat inaczej i inaczej podchodzi do pewnych spraw, w tym również do spraw związanych z poznaniem. 3. Idole rynku - związane są z językiem, który nie zawsze, lub wręcz rzadko jest w stanie przekazać treści w sposób ścisły. Poza tym poprzez język przypisujemy istnienie bytom abstrakcyjnym, takim jak pojęcia ogólne. 4. Idole teatru - są to złudzenia pochodzące z doktryn filozoficznych. W tym przypadku mamy do czynienia z krytyką średniowiecznej wiary w autorytety, głównie oczywiście w doktrynę Arystotelesa. Bacon nie ma złudzeń jeśli chodzi o wyeliminowanie idoli. Oczywistą naiwnością byłoby sądzić, że w ogóle można je wykorzenić. Trudno bowiem pozbyć się choćby idoli plemienia - naszej natury się nie zmieni. Ale najważniejsze jest przy tym to, żeby brać je pod uwagę i mieć na względzie w postępowaniu naukowym. Kiedy już wskażemy błędy, czas przystąpić do pozytywnej części pracy naukowej. Na początku Bacon postuluje kompletne oczyszczenie umysłu. Nie ma w jego koncepcji miejsca na jakiekolwiek założenia wstępne, co szczerze powiedziawszy jest rzeczą niemożliwą do zrealizowania, zawsze przyjmujemy choćby aparat pojęciowy i system aksjomatyczny. Metodą jaką Bacon uważa za słuszną jest indukcja. Ale proponuje on inny rodzaj indukcji - nie enumeracyjną, ale eliminacyjną. Omawia ją na przykładzie poszukiwania formy ciepła. Zaczynamy od obserwacji, których wyniki wpisujemy w trzy tablice: obecności - przypadki gdzie ciepło występuje, nieobecności, tam gdzie go nie ma, choć można by się go spodziewać, oraz zmian towarzyszących - tam gdzie ciepło zmienia się przy zmianie rozmaitych czynników, np. ruchu. Na podstawie tych obserwacji możemy wywnioskować czego wynikiem jest ciepło - Bacon doszedł do wniosku, że ciepło jest związane z ruchem. Jego indukcja miała charakter niedoskonały, została dopracowana dopiero w XIX wieku przez J. S. Milla. Oprócz tego Bacon był autorem jednej z modnych podówczas utopii, która nazywała się Nowa Atlantyda. Stworzył w niej model państwa rządzonego przez mędrców, skupionych w tzw. Domu Salomona. Ujawnił się ty w pełni jego talent polityczny i organizatorski, albowiem w 1662 roku zostało w Anglii założone Królewskie Towarzystwo Naukowe, którego organizacja została oparta właśnie na Domu Salomona. I trzeba podkreślić, że na tych zasadach funkcjonuje praktycznie do dziś. 32 S t r o n a

33 Bacon jednak kompletnie nie znała matematyki - proponowana przez niego fizyka kompletnie nie różniła się od tej, jaką stworzył Arystoteles. Dlatego też Bacon ignorował prace współcześnie doń żyjącego uczonego - Galileo Galilei, zwanego popularnie Galileuszem. Galileusz opisał proces swobodnego spadku i regularność tego procesu. I zrobił to przy pomocy matematyki. Twierdził, że nauka nie opisuje jakości, ale stara się uchwycić własności obiektywne przysługujące przedmiotom, a także relacje zachodzące w przyrodzie. A zatem opisuje to, co daje się wyrazić w sposób ilościowy. Jakościowe cechu świata są subiektywne i wtórne - powiedzieć, ze coś jest ciężkie lub lekkie - to relatywizm, ale zmierzyć jak ciężkie jest ciało - to obiektywizm. Rdzeniem świata jest jego matematyczna struktura. Takie podejście do świata było przełomem. Zaowocowało wyidealizowanymi teoriami, co z kolei doprowadziło do stworzenia przez Newtona fizyki klasycznej. Ale zmienia to również pogląd na świat, który jawi się nie jako wyznanie zmysłowe, ale raczej jako mechanizm. A skoro tak, to jakie miejsce w owym mechanizmie zajmuje człowiek? Odtąd wielu filozofów będzie się starało znaleźć odpowiedź na to pytanie. 33 S t r o n a

34 5. Filozofia nowożytna Jednym z filozofów poszukujących pewności poznania był Kartezjusz. Właściwie Rene Des Cartres. W swej filozofii poszukiwał pewności poznania. Zadał sobie pytanie, czy to, co widzi jest pewne, bo przecież może być to snem, widzeniem, które nie ma nic wspólnego z rzeczywistością. A skoro tak, to co jest pewne? Kartezjusz metodycznie wątpił we wszystko po kolei: w oczywistość poznania zmysłowego, w oczywistość istnienia rzeczy, wreszcie w oczywistość istnienia człowieka. Ale czy to oznacza, że nie ma nic pewnego? Nie, albowiem Kartezjusz nie mógł poddać w wątpliwość jednej sprawy, tego mianowicie, że wątpi. A więc istnienie coś pewnego - to, że myślimy. A skoro jest myśl, to musi istnieć podmiot myślenia, a zatem: myślę, więc jestem - cogito, ergo sum. Ale myśl musi mieć również swój przedmiot, bo myślimy zawsze o czymś. Teraz Kartezjusz wziął na warsztat przedmioty umysłu, a mianowicie pojęcia. Skoro w owym umyśle mam pojęcie nieskończoności, ideę Boga, to znaczy, że Bóg istnieje naprawdę, bowiem wątpiące ja, które jest przecież ograniczone, samo nie może wytworzyć idei nieskończoności, jedynie bóg może stworzyć taką ideę. Następnie Kartezjusz analizuje pojęcia dotyczące świata materialnego. Dochodzi tu również do wniosku, że skoro pewne myśli są reakcja zmysłów na pewne przedmioty, to znaczy, że te przedmioty istnieją realnie. pojawia się tu jednak dualizm: czym innym jawi się substancja myśląca, a czym innym fizyczna. Stąd też inaczej przedstawia się kartezjańska metafizyka a inaczej fizyka. Kartezjusz jako punkt wyjścia do wszelkiego filozofowania przyjmuje istnienie myśli, jako jedynej rzeczy pewnej i oczywistej. Jest to racjonalizm. 34 S t r o n a

35 Natomiast fizyka Kartezjusza ma charakter mechanistyczny - świat to zbiorowisko ciał, brył, wzajemnie się zderzających lub odpychających. W rozpatrywaniu tego świata podstawową rolę odgrywa matematyka - ona najlepiej służy opisowi świata. W postępowaniu naukowym winniśmy trzymać się dwóch podstawowych zasad, oraz trzech metod. Pierwsza z zasad, to, iż nie należy przyjmować nic na wiarę - wiedza musi być sprawdzona. Istnienie czegokolwiek musi być dla nas oczywiste zanim w ogóle zaczniemy się daną rzeczą zajmować. Druga zasada to idea analityczności, mówiąca, ze w postępowaniu naukowym należy zawsze tak długo dzielić na cząstki, jak tylko się da, a zatem należy zawsze uszczegóławiać problem dopóki będzie to możliwe i oczywiście sensowne. Co do metod, to podstawową metodą poznawania świata jest oparcie się na intuicji, która podpowiada istnienie i własności rzeczy. Kartezjusz mógł oprzeć się na intuicji, ponieważ uważał, że wiedza w postaci idei jest wrodzona. Ale sama intuicja nie wystarcza należy wspomóc ją dedukcją, oraz indukcją - Kartezjusz miał świadomość, iż trudno poznać świat bez tej ostatniej metody, choć jest ona niedoskonała. Koncepcja człowieka ma również charakter dualistyczny - otóż człowiek jako byt biologiczny jest maszyną - nie różni się od innych stworzeń żywych, które działają na zasadzie mechanizmów. Ale człowiek jako jedyny posiada element drugiego rodzaju substancji - mianowicie duszę. Zupełnie nie udały się Kartezjuszowi próby wyjaśnienia kontaktu duszy z ciałem. Jego pomysły w tym względzie nie zasługują na uwagę. Kartezjusz jako pierwszy uwolnił filozofię od autorytetów, opierając ją w całości na własnym umyśle poznającego. Zwrócił również uwagę na problem, który dziś stanowi trzon filozofii, a mianowicie różnicę pomiędzy myślą a bytem fizycznym. 35 S t r o n a

36 Filozofem następującym bezpośrednio po Kartezjuszu był Pascal. Zasłużył się w historii nie tylko jako filozofii, ale również jako wybitny fizyk i matematyk, przygotowujący grunt dla mającego wkrótce nadejść Newtona. Pascal był zdanie, ze świat jest idealnym mechanizmem, który został stworzony przez Boga, jako doskonałego matematyka. Ale Bóg nie daje się poznać ludziom. On się ukrywa. Stąd pascalowska próba uzasadnienia wiary, znana w filozofii pod nazwą zakładu Pascala. Otóż należy wierzyć w Boga, bo człowiek nie mam nic do stracenia. Jeśli Boga nie ma, wówczas wiara nic człowieka nie kosztuje i człowiek nic nie traci, ale też nie zyskuje. Ale jeśli Bóg faktycznie jest, wówczas poprzez wiarę zyskujemy możliwość wiecznego życia. A zatem lepiej wierzyć, nawet jeśli Bóg nie istnieje niż nie wierzyć, bo zawsze może się okazać, że jednak istnieje. Ciekawa jest z pewnością koncepcja stworzona przez wynalazcę rachunku różniczkowego - Leibniza. Uważał on, że świat składa się z niepodzielnych cząstek - monad. Substancja składa się zatem z niezliczonej ilości części, które są samoistne, niezniszczalne. Monady nie są jednak przestrzenne ani rozciągłe, same są dla siebie przyczyną i same stanowią źródło wszelkich zmian, albowiem nie kontaktują się one z innymi monadami. Monady nie mają okien - mówił Leibniz. Wszelkie zatem oddziaływania w przyrodzie to przejaw zróżnicowania i indywidualności monad, które charakteryzują się celowością i pożądliwością - i to jest motorem ich działania. O indywidualistycznych tendencjach monad świadczy choćby występujący powszechnie w przyrodzie opór. Jednakże ruch i opór, wynikające z indywidualności monad nie są przyczyną chaosu, albowiem świat został stworzony przez Boga wedle tzw. harmonii przedustawnej, czyli pewnego porządku. A zatem świat jest ściśle zdeterminowany - nic nie dzieje się poza boskim planem. A ów plan jest dobry. Bóg bowiem jest istotą najdoskonalszą, w szczególności dotyczy to boskiego rozumu. A zatem jako istota najdoskonalej 36 S t r o n a

37 rozumna, Bóg przy tworzeniu świata dokonał wyboru spośród wszelkich logicznie dostępnych możliwości, a jako istota doskonale dobra, wybrał najlepszy z możliwych świat. A zatem Bóg stworzył świat w wyniku wolnego i racjonalnego działania. Świat zatem ma charakter racjonalny i na dodatek jest najlepszy z możliwych. Koncepcja ta nosi nazwę teodycei Leibniza. W epistemologii Leibniz sklasyfikował zdobywaną przez nas wiedze wedle rodzajów prawd. Generalnie prawdy dzielą się na rozumowe - te, które zdobywane są wyłącznie rozumem, oraz faktualne, czyli te, które czerpiemy z otaczającej nas rzeczywistości. W pierwszej grupie prawd mamy do czynienia: 1. Z prawdami wiecznymi, takimi jak konieczność logiczna czy matematyczna (prawa matematyki mają charakter wieczny i niezmienny). Zasadą takiej prawdy jest przyjęcie jej jako założenia (a priori). 2. Z prawdami pozytywnymi, takimi jak prawdy dotyczące moralności, czy fizyki. Podstawa ich uznania jest albo założeniowa, albo mieszana - założeniowo - empiryczna, albowiem prawa fizyki przejawiają się w świecie. Prawdy faktualne dotyczą natomiast istnienia w świecie i ich podstawą jest poznanie empiryczne, a więc doświadczalne. W dziedzinie filozofii politycznej ciekawa jest idea Hobbesa. Otóż Hobbes był zdania, iż ludzkość w stanie pierwotnym żyła wedle zasady, iż człowiek człowiekowi wilkiem. Podstawą stosunków między ludźmi jest zatem wzajemny antagonizm, prowadzący w konsekwencji do wojny ze wszystkimi. Taki stan nazywa Hobbes stanem naturalnym i przyznaje, iż nie jest to stan, w którym człowiek spokojnie może funkcjonować. Rozwiązaniem jest tu więc powołanie do życia społeczeństwa. Polega to na tym, iż jednostki, w wyniku umowy zrzekają się pewnych swoich uprawnień na rzecz suwerena - też jednostki, ale posiadającej pełnię uprawnień. Czynią to w zamian za bezpieczeństwo. Są od tej chwili 37 S t r o n a

38 zobowiązani do posłuszeństwa, a suweren ma obowiązek czuwać nad bezpieczeństwem poddanych. Hobbes uznawał zatem za podstawę funkcjonowania państwa silną władzę centralną w postaci monarchy absolutnego. Wszelkie inne formy rządów prowadzą do waśni. Inna koncepcje polityczna wypracował John Locke. Jego zdaniem ludzie w stanie pierwotnym wcale nie są w stanie permanentnej wojny. W stanie natury ludzie kierują się zasadami rozumu, który nakazuje postępowanie wedle ogólnych norm moralnych Locke w odróżnieniu od Hobbesa źródła norm moralnych nie upatruje w prawie, ale w rozumie. Zatem stan natury to stan wolności i świadomego postępowania. Ale stan natury charakteryzuje się pewnymi niedogodnościami, takimi choćby jak brak sędziego rozstrzygającego konflikty, czy brak gwarancji dla poszanowania wolności jednostki. Zatem ludzie organizują siew społeczeństwo, albowiem w społeczeństwie życie jest wygodniejsze i bezpieczniejsze. Ale społeczeństwo winno zdaniem Locke a mieć charakter liberalny, albowiem monarchia absolutna jest jeszcze gorsza od prawa natury - gwałci jedno z podstawowych praw człowieka - prawo do wolności. Locke wyróżniał dwa rodzaje umowy społecznej - umowa w kwestii organizacji społeczeństwa i druga w kwestii rządu. Nie wywiązywanie się rządu z obowiązków pociąga za sobą zerwanie umowy drugiego rodzaju, ale nie pierwszej umowy. Zatem kiedy rządzący nie wywiązują się z umowy, to jej zerwanie nie pociąga za sobą anarchii - zupełnie inaczej niż u Hobbesa, gdzie w przypadku usunięcia suwerena dochodzi do zerwania umowy społecznej w całości. Locke nie zgadzał się z Kartezjuszem w kwestii wiedzy wrodzonej. Jego zdaniem umysł człowieka jest w momencie narodzenia jak pusta karta. Dopiero zdobywanie wiedzy pozwala na jej zapełnienie. A zdobywanie wiedzy odbywa się na zasadzie oglądu rzeczywistości i stopniowego dochodzenia do pojęć ogólnych 38 S t r o n a