Zastosowanie pola magnetycznego jako ekologicznej metoda poprawy jakości upraw

Transkrypt

1 ARTYKUŁ NAUKOWY RECENZOWANY Streszczenie lin Zastosowanie pola magnetycznego jao eologicznej metoda poprawy jaości upraw.pl Stanisław PIETRUSZEWSKI, Konrad KANIA, Krzysztof KORNARZYŃSKI Katedra Fizyi Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie.w m. tu. o sza Pole magnetyczne jest jednym z czynniów fizycznych poprawiających iełowanie i wzrost roślin. W pracy przedstawiono zastosowanie zmiennego pola magnetycznego oraz wody uzdatnianej magnetycznie w esperymentach prowadzonych w atedrze Fizyi Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie. Pięć odmian pszenicy jarej (, Łagwa,, i Żura) poddano przedsiewnemu oddziaływaniu zmiennego pola magnetycznego. Zastosowano dwie magnetyczne dawi espozycyjne D1 = 1,5 J m 3 s (3 mt, 3 s) oraz D = 7,16 J m3 s (3 mt, 1 s). Kinetyę iełowania mierzono co 1 h za pomocą eletronicznego iełownia, opracowanego i wyonanego w Katedrze Fizyi. Następnie opisano je za pomocą funcji logistycznej i wyznaczono jej parametry. Stwierdzono, że ażda z odmian pszenicy reaguje indywidualnie na zastosowane pole magnetyczne. Kiełowanie oraz plony pszenicy zależą od wartości przedsiewnej magnetycznej dawi espozycyjnej. Próby iełowania oraz badania polowe wyazały, że uzysane efety są zbliżone dla taich samych dawe espozycyjnych, niezależnie od sposobu ich uzysania. Woda uzdatniana magnetycznie posiada inne właściwości niż woda źródlana lub analizacyjna (woda z ujęć omunalnych). Zależą one od natężenia pola magnetycznego i od szybości przepływu wody w polu magnetycznym. Prezentowane badania wyazały, że wartość współczynnia napięcia powierzchniowego wody analizacyjnej zmniejszała się w zależności od rotności przepływu przez pole magnetyczne i od inducji magnetycznej tego pola. Zastosowanie wody uzdatnianej magnetycznie w próbach iełowania nasion pomidora i ogóra wyazały, że powoduje ona szybsze iełowanie i wzrost roślin. Słowa luczowe: pole magnetyczne, magnetyczna dawa espozycyjna, woda uzdatniana magnetycznie, iełowanie The application of magnetic field as ecological method of quality culture improvement ips Summary no z ww w. Magnetic field is one of physical factors that can improve germination and growth of plants. This paper presents the results of a few experiments carried out in the Department of Physics of the University of Life Sciences in Lublin in which alternating magnetic filed and magnetic water were applied. Five varieties of spring wheat (, Łagwa,, and Żura) were exposed to alternating magnetic treatment before sowing. Two exposure doses D1 = 1,5 J m 3 s (3 mt, 3 s) and D = 7,16 J m 3 s (3 mt, 1 s) were applied. The germination time courses data were collected by electronic seed germinator which was designed and developed in our Department. The germination data were described using the logistic curve equation and its parameters were assigned. The results showed that varieties of spring wheat react individually to magnetic field. The germination and yield of wheat depend on the pre sowing magnetic dose. test and field test showed that the results were similar to the same exposure doses regardless of how they were obtained. Magnetic water has different properties than mineral or tap water. The differences depend on the strength of magnetic field and the rate of water flow through the magnetic field area. The tap water s surface tension coefficient reduced depending on the strength of magnetic field s flux and applied multiplication factor. The experiments showed also that the tomato and cucumber seeds watered with magnetic water germinate and grow quicer. Key words: magnetic field, magnetic exposure dose, magnetic water, germination Wstęp po bra Naua na początu XXI wieu stoi przed trudnym zadaniem, ja zapewnić dla wzrastającej na Ziemi liczby ludności odpowiednią ilość dobrej i zdrowej żywności. Aby ten problem rozwiązać, prowadzone są w wielu ośrodach nauowych badania nad poprawą materiału siewnego roślin uprawnych. Jedną z wielu testowanych metod jest zastosowanie do tego celu pól magnetycznych lub eletromagnetycznych. Badanie wpływu pola magnetycznego na strutury biologiczne, w tym na rośliny, datuje się od drugiej połowy XIX Inżynieria Przetwórstwa Spożywczego 1/4 13(5) wieu. Jao pierwszą udoumentowaną pracę należy uznać publiację z 1876 rou (Reine 1876), w tórej przedstawiono wynii esperymentów dotyczących oddziaływania pola magnetycznego na rozwój roślin. Nie stwierdzono wpływu pola magnetycznego na iełowanie nasion i wzrost roślin. Podobnie nie zaobserwowano wpływu pola magnetycznego na iełowanie ziaren w pracy D Astre (188). Natomiast udoumentowano efet szybszego iełowania w polu magnetycznym w publiacji z rou 1893 (Tolomei 1893). Była to również pierwsza praca stwierdzająca efet magnetotropizmu. Zjawiso magnetotropizmu odryte przez 5

2 Stanisław PIETRUSZEWSKI, Konrad KANIA, Krzysztof KORNARZYŃSKI Tolomei było następnie doładniej zbadane przez Audusa (196). Należałoby jeszcze dodać, że w latach uazała się dwutomowa monografia (Danielewsi 191), w tórej rozpatrzono esperymentalne i teoretyczne podstawy działania pola eletromagnetycznego na różne strutury biologiczne od omóre do całych organizmów. Do lasycznych i historycznych prac należy również publiacja z 193 rou (Ewart 193). Stwierdzono w niej, że u roślin wodnych (Valisneria i Chara) umieszczonych w polu magnetycznym zamiera ruch cytoplazmy, jeżeli linie pola magnetycznego są prostopadłe do ierunu ruchu. Pole równoległe nie wywołuje tego efetu. Zjawiso to potwierdził później Sawostin (193), przy czym w równoległym polu magnetycznym, o natężeniu 7 Oe (,7 T), ruch cytoplazmy maleje o 15 3%. W prostopadłym polu magnetycznym, o taim natężeniu, zachodzi zaś przyspieszenie ruchu cytoplazmy. Sawostin zaobserwował również, że pole magnetyczne przyspiesza wzrost orzeni roślin i zwięsza przepuszczalność błony omórowej. Udało mu się wyhodować iełi pszenicy, o 1% dłuższe od przeciętnych. Rozwój badań biomagnetycznych nastąpił jedna dopiero w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieu. W tym czasie, w Stanach Zjednoczonych (Barnothy 1964; 1969) oraz w dawnym ZSRR, uazały się liczące się monografie dotyczące oddziaływania pola magnetycznego na strutury biologiczne (Presman 1971; Chołodov 1978). Lata siedemdziesiąte to liczne prace prowadzone w Kanadzie. W opubliowanej w 197 rou pracy (Pitman, Ormrod 197) wyazano, że ziarna pszenicy poddane działaniu pola magnetycznego H = 18 Oe (,18 T) mają inny współczynni oddychania niż nasiona ontrolne. Kiełujące nasiona, tratowane polem magnetycznym, oddychały wolniej, przy czym różnica ta wynosiła % po godzinach, by następnie maleć w miarę upływu czasu. Zaś w pracy Pitman, Ormrod (1971), przedstawionej ro później, stwierdzono, że nasiona jęczmienia browarnego iełowały od 8 do 1 godzin wcześniej niż ontrolne. Stosując pole magnetyczne H = 15 Oe (,15T), w temperaturze T = 3 C (3 K) i prowadząc esperymenty przez 1 godzin, zespół Pitmana (1979), stwierdził, że atywność amylolityczna w iełujących nasionach jest spowodowana tratowaniem nasion polem magnetycznym przed namoczeniem do iełowania. Wygląd srobi otaczającej fragmenty tane roślinnych wsazywał, że w tym przypadu mieliśmy do czynienia z atywnością amylazy a nie amylazy. Na sute działania pola magnetycznego nastąpiło wyraźnie obniżenie atywności enzymu amylazy. Prowadzone badania z nasionami pszenicy Kharov MC (Pitman 1967), wyazały, że słabe pole magnetyczne (1 Oe,1 T) powoduje wcześniejsze iełowanie, o 8 1 godzin, w stosunu do nasion umieszczonych w polu równym polu geomagnetycznemu (,5 Oe,5 mt). Ponadto, ziarniai przetrzymywane w temperaturze 6 C (33 K), wzrastały szybciej niż w temperaturze 7 C (8 K). Różnice te zaniły w polu magnetycznym o natężeniu 15 Oe. Ten sam autor (Pitman 1963, 1965) prowadził doświadczenia polowe w agrostacjach prowincji Alberta (Kanada). W ciągu czterech lat trwania esperymentu przedsiewnej stymulacji, badaniom poddano ziarna pięciu odmian pszenicy, trzech odmian jęczmienia i jednej owsa. Wartość inducji magnetycznej stałego pola magnetycznego, w zależności od typu stosowanego magnesu, wahała się od 5 do 65 Oe (,5,65 T). Nasiona wysiano na jednaowo przygotowanych poletach. Kryterium oceny stosowanej metody stymulacji był uzysany plon. W przypadu owsa nie stwierdzono wpływu pola magnetycznego. Dla trzech odmian pszenicy reacje były różnorodne. Odmiany Nepava i Sundence w pierwszych dwóch latach wyazały istotny wzrost plonów, ale trzeci ro tego nie potwierdził. Dla jęczmienia otrzymano wyraźny wzrost plonów w granicach,8 6,5 qha 1, ponadto rośliny próbne dojrzewały 3 5 dni wcześniej i były o 5 8 cm wyższe niż ontrolne. Zmalał natomiast ciężar objętościowy ziaren o,96 g dm 3. Pitman uzależniał uzysane wynii od długości czasu pomiędzy stymulacją a wysiewem oraz od modelu stosowanego magnesu. Ten ostatni wniose wydaje się dużym błędem metodycznym, ponieważ nie model magnesu decyduje o efetach stymulacji magnetycznej, ale charater pola magnetycznego, jaie on wytwarza. Ponadto, ja istotnie zauważa, plony są uzależnione od czynniów limatyczno środowisowych, tóre nie są dostatecznie poznane. W Polsce, pierwsze prace dotyczące wpływu pola magnetycznego na nasiona, prowadziła Kopeć (1984; 1985). Dotyczyły one wpływu pola magnetycznego na nasiona buraa curowego odmiany PN Mono 3. Uzysane wynii były niejednoznaczne. Stwierdzono zarówno dodatni wpływ (szybsze iełowanie i niewieli wzrost plonów), ja również bra efetów, w odniesieniu do nasion stymulowanych przedsiewnie polem magnetycznym. W chwili obecnej, badanie wpływu pola magnetycznego na iełowanie, wzrost i plony roślin uprawnych są prowadzone w licznych jednostach badawczych na całym świecie. Stosując bardzo słabe stałe pole magnetyczne,5 mt, uzysano powięszenie liści, zwięszenie zawartości biała i chlorofili w sadzonach cebuli (Nowici i in. 1). Oddziałując stałym polem magnetycznym 15 mt na nasiona uurydzy (Aladjadjiyan 1) uzysano więszy wzrost łodyg w rosnących roślinach, a w przypadu pól 6 mt wzrost plonów, w stosunu do próby ontrolnej. Badania prowadzone w Hiszpanii dotyczyły nasion ryżu i jęczmienia. Stosując pola 15 mt i mt, uzysano szybsze iełowania nasion ryżu (Carbonell i in. ), a w przypadu pola 15 mt wyższe plony jęczmienia, dla czasów espozycji 4 godzin (Martinez i in. ). Pole magnetyczne 15 mt i 5 mt, otrzymane za pomocą magnesów stałych, było użyte do wpływu ta otrzymanych pól, na iełowanie nasion pomidora (Martinez i in. 9). Zaobserwowano dodatni efet dla stosowanych czasów espozycji i wyreślono rzywe inetyi iełowania. Szoda, że autorzy nie opisali tych rzywych równaniami logistycznymi. Stałe pole magnetyczne,9 4,6 mt stosowano w przypadu nasion soi (Ata i in. 3). Pole magnetyczne dodatnio wpłynęło na rozwój orzeni oraz na zawartość chlorofili a i b. W pracy zespołu Rochalsiej (7), wyazano, że zmienne pole magnetyczne 16 Hz, 5 mt, powoduje zmniejszenie atywności enzymów i amylazy w przypadu pszenicy. Natomiast w pracy zespołu Asenova (1), wyazano, że pole magnetyczne 5 Hz, 3 mt, powoduje dla pszenicy więszy wzrost orzeni i iełów, w porównaniu do próby ontrolnej. Wpływ słabego pola magnetycznego μt i częstotliwości 16⅔ Hz, powodującego zwięszenie masy i wysoości pobrano z 6 Inżynieria Przetwórstwa Spożywczego 1/4 13(5)

3 ARTYKUŁ NAUKOWY RECENZOWANY roślin słonecznia oraz lepsze iełowanie pszenicy, wyazano w publiacji zespołu Fischera (4). Ratushnyaz zespołem (8), wyazał natomiast, że pole magnetyczne wysoiej częstotliwości 3 6 GHz i strumieniu W cm oraz czasie espozycji 5 15 minut, wpływa na rozwój miroflory w przypadu nasion sosny. Wpływ zmiennego pola magnetycznego (6 Hz), 6 i 1 mt, dla ilu czasów espozycji, na wschody trzech genotypów uurydzy w warunach polowych przedstawiono w pracy Aguilar i in. (9) stwierdzając, że efet zależy od genotypu roślin. Wpływ na iełowanie pola magnetycznego, w zaresie od,5 μt do 3 mt, i długich czasach espozycji mieszani nasion lucerny nerowej i aniani (pasożyt roślinny), przedstawiono w pracy Balonchi i in. (9). Zastosowane pola magnetyczne poprawiają iełowanie lucerny a zmniejszają iełowanie aniani. Autorzy pracy stwierdzili, że pole magnetyczne może być w tym przypadu czynniiem chwastobójczym. Wpływ stałego pola magnetycznego 15 mt dla czterech czasów espozycji (Aladjadjiyan 1), dotyczącego procesu iełowania soczewicy, wyazały lepsze iełowanie nasion w stosunu do próby ontrolnej. Pozytywny wpływ zmiennego pola magnetycznego 48 mt i pięciu czasów espozycji, stwierdzono w przypadu nasion uurydzy (Zapeda Bautista i in. 1). Natomiast przedsiewna stymulacja zmiennym polem magnetycznym 3 mt nie powodowała statystycznie istotnego wzrostu plonów pszenicy jarej w przypadu uprawy mechanicznej (Buja, Frant 9). Wpływ pola magnetycznego oraz promieniowania laserowego na procesy związane z iełowaniem amarantusa, były przedstawiane w pracach wyonanych w Katedrze Fizyi Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie (Dziwulsa Hune i in. 9; Suja, Dziwulsa Hune 1). Pole magnetyczne można również stosować do otrzymania tzw. wody uzdatnianej magnetycznie. Wodę taą uzysujemy używając specjalne magnetyzery lub przepuszczając strumień wody przez pole magnetyczne. Ten ostatni sposób został zastosowany przez w przypadu nasion sosny tropialnej (Morejón i in. 7). Stwierdzono wyraźny wpływ wody uzdatnianej magnetycznie na wzrost roślin. Podobnie stosując magnetyzery przepływowe (Podleśny 9), wyazano, że woda uzdatniana magnetycznie przyspiesza iełowanie, wzrost oraz plony bobiu. Pole magnetyczne wpływa na napięcie powierzchniowe wody (Pietruszewsi i in. 7). Badania prowadzone w Katedrze Fizyi Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie Od szeregu lat w Katedrze Fizyi Uniwersytety Przyrodniczego w Lublinie prowadzi się badania w celu oreślenia wpływu pola magnetycznego na otrzymanie wysoiej jaości materiału siewnego roślin uprawnych. Pole magnetyczne można wyorzystać do przedsiewnej stymulacji materiału siewnego lub otrzymania wody uzdatnianej magnetycznie. W tym ostatnim przypadu woda taa posiada inne właściwości fizyochemiczne niż woda destylowana lub woda z ujęć omunalnych. W przypadu przedsiewnej stymulacji nasion, ważną rzeczą było oreślenie fizycznej wielości, tóra mogła służyć do oreślenia wpływu pola magnetycznego na proces iełowania i późniejsze plony. Wielością taą była magnetyczna dawa espozycyjna. Magnetyczna dawa espozycyjna jest iloczynem gęstości energii pola magnetycznego (eletrycznego) i czasu espozycji. Gęstość energii pola eletrycznego lub magnetycznego, oreśla równanie (1), tóre uzysamy ma scałowaniu równania opisującego pole eletromagnetyczne (Pietruszewsi 1999). gdzie: ε przenialność eletryczna próżni; μ przenialność magnetyczna próżni; E natężenie pola eletrycznego; H natężenie pola magnetycznego; B inducja magnetyczna. Dawa espozycyjna byłaby wówczas oreślona zależnością (). gdzie: t czas espozycji. D = ρ t () Wpływ pola magnetycznego na nasiona można oreślić poprzez badanie inetyi iełowania po wcześniejszej ich stymulacji polem magnetycznym. Otrzymane rzywe inetyi iełowania opisuje się w tym przypadu jedną z rzywych logistycznych, tóra najlepiej obrazuje ten efet. W oparciu o dane doświadczalne można np. dopasować rzywe równanie Malthusa Verhulsta (3) (Pietruszewsi 1). N( 1 N 1exp N t t pobrano z gdzie: N( liczba wyiełowanych ziarniaów w czasie t; N ońcowa liczba wyiełowanych ziarniaów; współczynni szybości iełowania; t czas wyiełowania pierwszego ziarniaa. W oparciu o rzywą logistyczną oreślono również szybość iełowania (4). v 1 E N dn( N( N dt gdzie: v szybość iełowania. N( Zarówno rzywa logistyczna, ja i rzywa szybości iełowania bardzo dobrze modelują proces iełowania nasion stymulowanych, a błędy dopasowania rzywych nie przeraczają 8%. Różniczując równanie (4) i przyrównując je do zera, otrzymamy możliwość oreślenia estremum (masimum) szybości iełowania i czasu, w tórym to nastąpiło (5) oraz t = t max dla N = N( i wówczas mamy (6). d N( N( dt t max 1 H N N( N N( ln N 1 N 1 B t (1) (3) (4) (5) (6) Inżynieria Przetwórstwa Spożywczego 1/4 13(5) 7

4 Przedsiewna stymulacja ziarniaów pszenicy jarej.pl 1 8 Żura Żurawa Łagawa Łagwa Czas iełowania [h]; Czas iełowania, Time of germination (h) 43.w m. tu. o sza Materiałem doświadczalnym były ziarniai pięciu odmian pszenicy jarej (, Łagwa,, i Żura) otrzymane z Instytut Hodowli i Alimatyzacji Roślin w Radziowie. Każdą z odmian poddano oddziaływaniu dwóch dawe espozycyjnych o wartościach D1 = 1,5 J m 3 s (3 mt, 3 s) oraz D 7,16 J m 3 s (3 mt, 1 s). Kinetyę iełowania rejestrowano w trzech powtórzeniach, łącznie z próbami ontrolnymi dla ażdej odmiany w ilości 1 nasion dla ażdej próby. Rejestracji doonano za pomocą eletronicznego iełownia (Kania i in. 7, Patent PL ), co 1 h (rys. 1). W tracie pomiarów była stała temperatura C (Pietruszewsi i in. 13). 1 lin Prezentowane w pracy badania można podzielić na trzy grupy: a) wpływ przedsiewnej stymulacji nasion na inetyę iełowania pięciu odmian pszenicy jarej; b) wpływ dwóch dawe otrzymanych różnymi sposobami na iełowanie oraz późniejsze plony, c) wpływ wody uzdatnianej magnetycznie na iełowanie i rozwój siewe. iełowania, iełowania ; (%) Stanisław PIETRUSZEWSKI, Konrad KANIA, Krzysztof KORNARZYŃSKI Rys.. Krzywe inetyi iełowania dla dawi espozycyjnej D1 (Pietruszewsi i in. 13) iełowania, (%) iełowania ; Fig.. Curve of inetic germination for D1 exposure dose (Pietruszewsi et al. 13) 1 Żura Żurawa Łagawa Łagwa Czas iełowania [h]; Czas iełowania, Time of germination (h) ips Rys. 3. Krzywe inetyi iełowania dla dawi espozycyjnej D (Pietruszewsi i in. 13) no z Fig. 1. Electronic germination (Patent, PL ) po bra W oparciu o zebrane dane z trzech powtórzeń wyreślono rzywe inetyi iełowania dla ziarniaów pięciu odmian pszenicy, rysuni i 3. Stwierdzono, że najlepiej dodatnio na pole magnetycznie reagują ziarniai odmiany, najsłabiej zaś ziarniai odmiany. Na rysunu 4 przedstawiono przyładowe rzywe inetyi iełowania dla ziarniaów odmiany, zaś rysune 5 poazuje dopasowanie rzywej logistycznej dla ziarniaów odmiany, stymulowanych magnetyczną dawą espozycyjną D1. Dla odmiany, obserwujemy najwcześniejsze iełowanie, tóre o ila godzin wyprzedza iełowanie Paraboli dla dawi D. Różna jest również szybość iełowania dla poszczególnych odmian. Różnice te widać, gdy porównamy parametry rzywej logistycznej dla ziarniaów poszczególnych odmian, obliczone w oparciu o równania (3) i (6), tabela 1. 8 iełowania ; iełowania, (%) Rys. 1. Eletroniczny iełowni (Patent, PL ) ontrola, Kontrola; Control control D1 D1 4 D D Czas iełowania [h]; Czas iełowania, Time of germination (h) Rys. 4. Krzywa inetyi iełowania dla odmiany (Pietruszewsi i in. 13) Fig. 4. Curve of inetic germination for variety (Pietruszewsi et al. 13) iełowania ; - iełowania (%) ww w. Fig. 3. Curve of inetic germination for D exposure dose (Pietruszewsi et al. 13) Dane doświadczalne,"expe doświadczalne; riment" Experiment Krzywa logistyczna; Krzywa logistyczna,"logistic Logistic cyrve curve" iełowania (h) D1, D1dawa dawa espozycyjna CzasCzas iełowania [h], espozycyjna; Time of germination[h]; (h), D1 D1 exposure exposure dose Time of germination dose Rys. 5. Kinetya iełowania dla Hewilli i dawi D1 oraz rzywa logistyczna Fig. 5. Kinetic germination for and D1 dose and logistic curve Inżynieria Przetwórstwa Spożywczego 1/4 13(5)

5 iełowania ; (%), (%) ARTYKUŁ NAUKOWY RECENZOWANY Tabela 1. Parametry rzywej logistycznej (Pietruszewsi i in. 13) Table 1. Parameters of the logistic curve (Pietruszewsi et al. 13) Odmiana; Variety N to [h] 1 6 α [%h 1 ] tmax [h] vmax [% h 1 ] K ±1 1,7±,9 D ±1 18,9±,8 D ±1 13,5±,9 K ±1 15,±,9 D ±1 18,3±,8 D ±1 11,9±,9 Łagwa K ±1 1,4±,7 D ±1 6,6±,7 D ±1 13,7±,9 K ±1 17,1±,8 D ±1 16,3±,8 D ±1 1,±,9 Żura K ±1 18,8±,8 D ±1 14,5±,9 D ±1 14,v,9 Wpływ wartości dawi espozycyjnej na iełowanie i plony pszenicy (Pietruszewsi, Kania 1) Przeprowadzono również esperymenty związane z zastosowaniem dwóch dawe espozycyjnych w przedsiewnej stymulacji polem magnetycznym nasion pszenicy jarej. Badania dotyczyły pomiarów inetyi iełowania, tóre następnie były weryfiowane w badaniach polowych. Po 4 dniach od ostatniej stymulacji nasiona w liczbie 6 ziarniaów na 1 m, w 5 powtórzeniach, łącznie z próbą ontrolną, zostały wysiane na poletach doświadczalnych. Esperyment został przeprowadzony na terenie Gospodarstwa Doświadczalnego w Felinie, /Lublina. Zbioru plonów doonano ręcznie. Magnetyczne dawi espozycyjne otrzymano dwoma sposobami (Tab. ). Dawę D13 uzysano przez trzy olejne dni stosując zmienne pole magnetyczne o inducji magnetycznej 3 mt i czasie espozycji 6 seund. Identyczna dawa D11 została otrzymana przy 45 mt i czasie espozycji 8 seund. Dawę D3 uzysano stosując pole 3 mt i czasie espozycji 8 seund przez trzy olejne dni, zaś dawę D13 jednorazowo przy inducji magnetycznej 6 mt i czasie espozycji 8 seund. Tabela. Parametry magnetycznej dawi espozycyjnej (Pietruszewsi, Kania 1) Table. Parameters of the magnetic exposure dose (Pietruszewsi, Kania 1) Dawa; Dose 1 dzień; pobrano z Day 1 dzień; Day 3 dzień; Day 3 Wartość dawi; Value of dose [Jm 3 s] D11 45 mt, 8s 19 D13 3mT, 6s 3 mt, 6s 3 mt, 6s 19 D1 6 mt, 8s 17 D3 3 mt, 8s 3 mt, 8s 3 mt, 8s 17 Kinetyę iełowania nasion stymulowanych przedsiewnie polem magnetycznym opisywano równaniem Malthusa Verhulsta (3). Tabela 3. Parametry rzywej logistycznej (Pietruszewsi, Kania 1) Table 3. Parameters of the logistic curve (Pietruszewsi, Kania 1) Dawa, Dose N to [h] 1 6 α [%h 1 ] tmax [h] vmax [% h 1 ] C ,35±1,17 1,9±,9 D ,±1,16 17,5±,8 D ,36±1,16 16,5±,8 D ,7±1,14 13,6±,7 D ,1±1,15 13,7±,7 Kinetyę iełowania dla wszystich magnetycznych dawe espozycyjnych oraz dla próby ontrolnej, rejestrowano w trzech powtórzeniach, za pomocą eletronicznego iełownia. W oparciu o obliczone wartości średnie wyreślono rzywe inetyi, tóre są przedstawione na rysunu 6. Widać wyraźnie, że przedsiewna magnetyczna stymulacja przyspiesza iełowanie, w stosunu do próby ontrolnej, dla wszystich zastosowanych dawe. Następnie do poszczególnych rzywych inetyi iełowania dopasowano równania logistyczne, zgodnie z równaniem (3) oraz obliczono parametry rzywych logistycznych, tórych wartości są zamieszczone w tabeli Czas iełowania Czas iełowania (h), Time of [h]; germination (h) Rys. 6. Kinetya iełowania dla czterech dawe espozycyjnych (Pietruszewsi, Kania 1) Fig. 6. Kinetic germination for four exposure doses (Pietruszewsi, Kania 1) C D11 D13 D1 D3 Inżynieria Przetwórstwa Spożywczego 1/4 13(5) 9

6 Stanisław PIETRUSZEWSKI, Konrad KANIA, Krzysztof KORNARZYŃSKI Wynii z testów polowych, z uwzględnieniem opracowania statystycznego, przedstawiono w tabeli 4. Tabela 4. Wpływ przedsiewnej dawi espozycyjnej na plony i ocena statystyczna (Pietruszewsi, Kania 1) Table 4. The effect of the pre sowing exposure dose on yield parameters after a statistical evaluation (Pietruszewsi, Kania 1) Parametr; Parameter Długość łosa; Spie length [cm] Kontrola; Control Dawa espozycyjna; Exposure dose D11 D13 D1 D3 NIR LSD 5,7 a 6,74 b 6,78 b 7,3 c 6,66 b,87 Liczba łosów z 1m ; Number of spies per m 55 a 5 b 56 b 536 b 537 b 13,7 Plony z 1m ; Yield per m [g] Długość; źdźbła Culm height [cm] 369 a 448 b 476 b 514 c 557 c 38,3 7 a 8 b 85 b 86 b 83 b 3,7 Wynii oznaczone tymi samymi literami nie różnią się istotnie Means in the same row with the same letters are not significantly different Badania polowe potwierdziły wcześniejsze rezultaty, uzysane za pomocą eletronicznego iełownia. Wysoość plonów oraz cechy biometryczne są zależne od wartości dawi espozycyjnej, niezależnie od sposobu jej uzysania. Pole magnetyczne nie działa seletywnie, lecz całościowo. Nie tylo plony są wyższe od ontroli dla nasion stymulowanych przedsiewnie, dłuższe są również źdźbła roślin. Ta ostatnia cecha nie jest pożądana, gdyż może dochodzić do wylegania zbóż. Wpływ wody uzdatnianej magnetycznie na iełowanie i rozwój siewe (Pietruszewsi i in. 7) Do magnetyzowania była używana woda z sieci wodociągowej w Lublinie. Charateryzuje się ona dużą twardością i wysoim stopniem mineralizacji. Wodą pobraną z ujęcia wodociągowego napełniano zbiorni plastiowy i odstawiano na ila godzin. Przed przystąpienia do jej magnetyzowania wyznaczano współczynni napięcia powierzchniowego zgodnie z metodyą stosowaną w pracowni fizycznej. Przeprowadzono również badania z wodą destylowaną. Woda przepływała przez plastiową rurę, umieszczoną pomiędzy nabiegunniami eletromagnesu, przez odcine o długości d =,15 m, ze stałą szybością v =,55 ms 1 (o. 7 ms 1 ). Magnetyzowanie wody przeprowadzono na stanowisu do magnesowania wody, tóre przedstawia rysune 6. Magnesowanie wody odbywało się poprzez jedno, trzy, i dziesięciorotny przepływ w polu magnetycznym. Zastosowano dla wszystich przepływów trzy różne pola magnetyczne: B = 75 mt, 3 mt oraz 9 mt. Dla ażdej inducji magnetycznej i rotności przepływu oraz dla wody niemagnesowanej, dwudziestorotnie powtórzono pomiary współczynnia napięcia powierzchniowego. Dla wody destylowanej nie stwierdzono wpływu pola magnetycznego na jej właściwości fizyochemiczne. Wodą wodociągową oraz magnetyczną nasączano bibułę filtracyjna na płytach Petriego, na tórej następnie umieszczano nasiona pomidora gruntowego odmiany Ułan, w trzech próbach, po 1 nasion w ażdej. Badania przeprowadzono w omorze limatycznej, w całowitej ciemności, w temperaturze C. Dla nasion ogóra odmiany Hermes Sierniewici F1 i nasion pomidora odmiany Ułan przeprowadzono próby wazonowe, używając do podlewania wody magnesowanej polem 3 mt. Badano inetyę iełowania nasion. Rys. 7. Stanowiso do magnesowania wody: 1 zbiorni górny z wodą niemagnesowaną, nabiegunnii eletromagnesu lub magnesu stałego, 3 zbiorni dolny z wodą magnesowaną (Pietruszewsi i in. 7) Fig. 7. Apparatus for magnetic treatment water: 1 upper reservoir with unmagetic water, magnetic field, 3 lover reservoir with magnetic water (Pietruszewsi et al. 7) W tabeli 5 przedstawiono zmianę wartości współczynnia napięcia powierzchniowego w zależności od rotności przepływu wody przez pole magnetyczne oraz wartości inducji magnetycznej stosowanego pola magnetycznego. Rysune 8 przedstawia przyładowe rzywe inetyi iełowania nasion ogóra w próbie wazonowej, otrzymane dla wody uzdatnianej polem magnetycznym 3 mt. Rysuni 9 i 1 poazują całowitą masę iełów, otrzymaną dla iełujących nasion ogóra i pomidora, przy zastosowaniu wody magnetyzowanej polem magnetycznym 3 mt. Tabela 5. Zależność wartości współczynnia napięciowego wody od rotności przepływu i wartości inducji magnetycznej (Pietruszewsi i in. 7) Table 5. Relationship value of coefficient of surface tension between multiplication factor of water flow and value of magnetic induction (Pietruszewsi et al. 7) Krotność; Multilication factor Współczynni napięcia powierzchniowego; Coefficient of surface tension [mn m 1 ] 75mT 3mT 9mT 75,13 75,9 75,3 1 74,88 75,6 75,8 3 74,5 73,99 74, ,1 7,1 7,49 pobrano z 3 Inżynieria Przetwórstwa Spożywczego 1/4 13(5)

7 Cłaowita Całowita masa iełów (g). [g]; Total mass of shoots (g). [g] Kiełowanie ; Całowita Cłaowita masa iełów (g). [g]; Total mass of of shoots (g). [g] Polowa Polowa zdolność wschodów ; (%), Field Field germination (%) ARTYKUŁ NAUKOWY RECENZOWANY Rys. 8. Kinetyi iełowania nasion ogóra dla wody magnesowanej polem 3 mt. Próba wazonowa (Pietruszewsi i in. 7) Fig. 8. Kinetic germination of cucumber seeds for water treatment magnetic field of 3 mt. Pot test (Pietruszewsi et al. 7) Rys. 9. Całowita masa iełów ogóra dla wody magnesowanej polem magnetycznym 3mT (Pietruszewsi i in. 7) Fig. 9. Total mass of cucumber shoots for water treatment of magnetic field 3mT (Pietruszewsi et al. 7) 1,6 1,4 1, 1, 1,18 1,16 1,14 1,1 1,1 1,8 1,6 1,4 Rys. 1. Całowita masa iełów pomidora dla wody magnesowanej polem magnetycznym 3mT (Pietruszewsi i in. 7) Fig. 1. Total mass of tomato shoots for water treatment of magnetic field 3mT (Pietruszewsi et al. 7) Podsumowanie i dysusja K, C Czas iełowania (h), Time of germination (h) Czas iełowania [h]; 7,7 5,15 Zmienną inducję magnetyczną, o wartości 15 μt i 5Hz, zastosowano do oreślenia jej wpływu na iełowanie nasion dębu orowego (Celestyni i in. 1998). Przedstawione przez autorów wynii, wsazują, że taie słabe pole magnetyczne znacznie poprawia zdolność iełowania nasion. Pole magnetyczne w zaresie 4 78 μt i 6Hz było stosowane 1x 1x 4,66 1x 1x K Krotność magnesowania wody. wody; Number of Number magnetic of magnetic treatment treatment cycles. cycles 1,53 1,178 1,13 1x 1x K Krotność Krotność magnesowania wody. Number wody; of Number magnetic of magnetic treatment treatment cycles cycles w celu oreślenia ich wpływu na iełowanie nasion ilu roślin (Davis 1996). Autor pracy wyazał, że w przypadu nasion gorczycy, jęczmienia i rzodiewi, wpływ pola magnetycznego zwięszał zdolności iełowania nasion w stosunu do próby ontrolnej. Innego typu badania zostały przedstawione w pracy (Sirota i in. 1999) przy zastosowaniu stałego pola magnetycznego, o bardzo dużej wartości inducji magnetycznej, 1T. Ta bardzo silne pole magnetyczne zostało uzysane dzięi wyorzystaniu zjawisa nadprzewodnictwa. W polu 1T i 7T, stwierdzono zdecydowanie lepsze iełowanie nasion ogóra w stosunu do iełowania próby ontrolnej. Nasiona szałwii learsiej oraz nagieta learsiego badano w stałym polu magnetycznym, 15 mt (Flórez i in. 1). Oreślano iełowanie nasion wybranych ziół, w zależności od zastosowanej dawi. Wynii zostały przedstawione między innymi w postaci rzywych inetyi iełowania. Jedno z otrzymanych rzywych przedstawia rysune 11, bra jedna opisu tych wyresów za pomocą równań rzywych logistycznych. Wpływ pola magnetycznego na nasiona roślin był badany w bardzo szeroim zaresie wartości inducji magnetycznej. Wartości te wahały się od ilunastu mirotesli, aż do bardzo dużej wartości, jaą była wartość 1T. Różnice między tymi wartościami są rzędu milion razy. Oddziaływanie pola magnetycznego zależy od jego energii, a więc od wartości inducji magnetycznej podniesionej do wadratu. Wynia stąd, że wpływ tych oddziaływań różni się 1 1 razy. Przy ta dużej różnicy, bardzo trudno jest porównać otrzymane wynii przez różnych autorów. Dodatową trudnością jest to, czy stosowane pola magnetyczne były stałe, czy też zmienne. Mechanizm oddziaływania taich pól różni się między sobą. Krzywa inetyi iełowania; Cumulative germination curve Czas [dni]; time [days] Rys. 11. Kinetya iełowania dla szałwii learsiej i dawe A min i A3 1H oraz C ontroli (Flórez i in. 1) Fig. 11. Kinetic germination for garden sage and doses A min i A3 1H and C control (Flórez et al. 1) Przedstawiony w rozdziale Przedsiewna stymulacja ziarniaów pszenicy jarej materiał siewny pięciu odmian pszenicy charateryzował się wysoą jaością. We wszystich przypadach, ońcowa liczba wyiełowanych ziarniaów była wyższa od 95% (za wyjątiem nasion ontrolnych odmiany ). Poszczególne odmiany reagowały różnie na przed- pobrano z Inżynieria Przetwórstwa Spożywczego 1/4 13(5) 31

8 Stanisław PIETRUSZEWSKI, Konrad KANIA, Krzysztof KORNARZYŃSKI siewną stymulacje zmiennym polem magnetycznym. Ziarniai odmiany i Łagwa iełowały wcześniej niż nasiona ontrolne, co wcale nie znaczyło, że iełowały zawsze szybciej. Bardzo przydatne do oceny wpływu pola magnetycznego oazało się równanie logistyczne Malthusa Verhulsta. Równanie to również z powodzeniem stosował do oceny wpływu pola magnetycznego na iełowanie czarnej fasoli (Mahajan, Pandey 11). Porównanie parametrów rzywej logistycznej i wyresów inety iełowania pozwalają prawidłowo oreślić wpływ pola magnetycznego na wegetację roślin. Wpływ ten jest bardzo zróżnicowany. Zależy on od dawi espozycyjnej, czyli od wielości pola i czasu espozycji, ale również od odmiany rośliny. Na podstawie przytoczonych danych widać wyraźnie, że nie można jednoznacznie oreślić czy pole magnetyczne działa pozytywnie, czy też negatywnie. Badania inetyi iełowania są badaniami laboratoryjnymi. Dzięi nim uzysuje się wstępną informację. Ich weryfiacja powinna nastąpić w oparciu o badania polowe. Wpływ pola magnetycznego na iełowanie, ja również na plony, wyraźnie zależy od zastosowanej dawi espozycyjnej, zdefiniowanej wzorem (), niezależnie od sposobu jej uzysania. Kinetyę iełowania najlepiej opisać za pomocą rzywej logistycznej, podając również wyliczone w oparciu o tę rzywą jej parametry, co zostało poazane w tabelach 1 i 3. W odniesieniu do wody uzdatnianej magnetycznie można stwierdzić, że pole magnetyczne zmniejsza współczynni napięcia powierzchniowego wody analizacyjnej. Nie stwierdzono natomiast tego w przypadu wody destylowanej, dla wszystich użytych natężeń pól. Wpływ pola dla wody analizacyjnej jest niewieli, ale wyraźny. Zależy on jedna nie tylo, ja by się wydawało, od natężenia stosowanego pola, ale od rotności przepływu wody przez to pole. Można przyjąć hipotezę, że decydującym czynniiem nie jest energia pola magnetycznego, bo ona zależy od wadratu inducji magnetycznej, lecz czas oddziaływania. Przy czym istnieje taie pole, przy tórym oddziaływanie jest najwięsze. Z naszych badań wynia, że jest to pole o inducji magnetycznej równej 3 mt. Zmniejszenie wartości współczynnia napięciowego, to lepsze zwilżanie. Tym można tłumaczyć szybsze iełowanie nasion w próbach na płytach Petriego. A ja jest w przypadu badań wazonowych? Uzysane wynii nie dają na to jednoznacznej odpowiedzi. Podlewane nasiona magnetycznie uzdatnianą wodą, iełują zdecydowanie szybciej i lepiej. Wydaje nam się, że w tym przypadu dodatowym czynniiem musi być oddziaływanie wody uzdatnianej magnetycznie na sładnii gleby. Rewelacyjne wynii, jaie zostały przedstawione w referacie Hilal i Helal (3) też nie dają na to zadawalającej odpowiedzi. W badaniach egipsich, oprócz wody uzdatnianej magnetycznie, była stosowana jeszcze dodatowa przedsiewna stymulacja nasion polem magnetycznym i specjalnie opracowany przez nich nawóz. Te wszystie czynnii decydowały o tym, że uzysane wynii były ta dobre. Jedno wydaje się pewne. Woda uzdatniana magnetycznie ma mniejszy współczynni napięcia powierzchniowego, lepszą przez to zwilżalność. Z powodzeniem może być stosowana w rolnictwie, jao czynni poprawiający plony. Wniose W oparciu o przedstawiony przegląd literatury oraz badania prowadzone w Katedrze Fizyi Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, uzasadniony jest wniose, że pole magnetyczne może być jednym z czynniów poprawiających iełowanie, wzrost i plony roślin. Literatura 1. Aguilar C.H., Dominguez Pacheco A., CarballoCarballo A., Cruz Orea A,. Ivanom R., Lopez Bonilla J.L., Valcarce lmontoñez J.P. 9. Alternating magnetic field irradation on three genotype maize seed. ActaAgrophysica, 14, 1, Asenov S.I., Gruzina T.I., Gorichev S.N. 1. Characteristic of low frequence magnetic field effect on swelling of wheat seeds at various stages. Biofizia, 46, Aladjadjiyan A. 1. Influence of stationary magnetic field on lentil seeds. Int. Agrophysics, 4, Ata C., Emiroğlu Ö., Aliamenğlu S., Razoulieva A. 3. Stimulation of regeneration by magnetic field in soybean (Glicine max L. Merrill) tissue cultures. Journal of Cell and Molecular Biology,, Audus L.J Magnetotropism: A New Plant Growth Respense. Nature, 185, Balonchi H.R., Moderres Sanavy S.A.M. 9. Electromagnetic field impact on annual medies and dodder seed germination. Int. Agrophysics, 3, Barnothy M.F Biological Effect on Magnetic Fields. Plenum Press 1, New Yor, London. 8. Barnothy M.F Biological Effect on Magnetic Fields. Plenum Press, New Yor, London. 9. Buja K., Frant M. 9. Wpływ przedsiewnej stymulacji zmiennym polem magnetycznym na plonowanie pszenicy jarej. Acta Agrophysica, 14, 1, Carbonell M.V., Martinez E., Amaya J.M.. Stimulation of germination in rise (Oryzasavita L.) by a static magnetic field. Electro and Magnetobiol. 19, Celestino C., Picazo M.L., Torbio M., Alvarez Ude J.A., Bardasano J.L Influence of 5 Hz electromagnetic fields on recurrent embryogenesis and germination of cor somatic embryos. Plant Cell. Tissue and Organ Culture, 54, Cholodov J.A Reaction of biological systems on magnetic field. Naua, Moswa. 13. Davis M.S Effect of 6 Hz electromagnetic field on early growth in three plant species and a replication of previous results. Bioelectromagnetics, 17, Danilewsi W.J Studies on the influence of electricity on physiology of plants. t. 1,, Charów 191, w Presman. Pola eletromagnetyczne a żywa przyroda. PWN, Warszawa. 15. Dziwulsa Hune A., Kornarzyńsi K., Matwijczu A., Pietruszewsi S., Szot B. 9. Effect of laser and variable magnetiv field stimulation on amaranth seeds germination. International Agrophysics, 3, Eward A On the Physics and Physiology of Protoplasmatic Streaming in Plants. Oxford 193., w Presman A.S. Pola eletromagnetyczne a żywa przyroda. PWN, Warszawa. 17. Fiszer G., Tausz M., Gill D. 4. Effect of wea 16⅔ Hz magnetic field on growth parameters of young sunflower and wheat seedling. Bioelectromagnetics, 5, pobrano z 3 Inżynieria Przetwórstwa Spożywczego 1/4 13(5)

9 ARTYKUŁ NAUKOWY RECENZOWANY 18. Flórez M., Martinez E., Carbonell M.V. 1. Effect of Magnetic Field Treatment on of Medicinal Plant. Polish Journal Environ Stud., 1, 1, Hilal M., Helal M.M. 3. Application of magnetic technologies in desert agriculture. Some germination and seedling emergence of some crops in a saline calcareous soil.ii Międzynarodowa Konferencja Nauowa Oddziaływanie pól eletromagnetycznych na środowiso rolnicze. Agrolaser, Referaty i doniesienia, Lublin.. Hirota N., Naagawa J., Kitazawa K Effect of magnetic field on the germination of plant. Journal of applied physics, 85, 8, Kania K., Pietruszewsi S., Kornarzyńsi K. 7. Urządzenie do oznaczania zdolności iełowania nasion. Patent, PL Kopeć B Wpływ pól eletrycznych i magnetycznych na właściwości biologiczne nasion. Praca dotorsa, maszynopis. WTR AR, Lublin. 3. Kopeć B Zastosowanie pola magnetycznego do przedsiewnej obróbi nasion. Postępy Nau Rolniczych, 1, Mahajan T.S., Pandey O.P. 11. Reormulation of Malthus Verhulst equation for blac gram seeds pretrated with magnetic field. International Agrophysics, 5, Martinez E., Carbonell M.V., Amaya J.M.. A static magnetic field of 15 mt stimulates in initial growth stages of barley (Hordeumvulgare L.). Electro and Magnetobiol., 19, Martinez E., Carbonell M.V., Flórez H., Amaya J.M., Maqueda R. 9. of tomato seeds (Lycopersiconesculantum L.) under magnetic fiels. International Agrophysics, 3, Moreón L.P., Castro Palacio J.C., Velázquez Abad L., Govea A.P. 7. Stimulation of PinusTropicalis M. seeds by magnetically treated water. International Agrophysics, 1, NovitsyI., Novitsaya G.V., Kosheshova T.K., Nechiporeno G.A., Dobrovol sij M.V. 1. Growth of green onions in a wea permanent magnetic field. Journal Plant Physiol, 48, Pietruszewsi S Magnetyczna biostymulacja materiału siewnego pszenicy jarej. Rozprawy Nauowe, AR Lublin. 3. Pietruszewsi S. 1. Modelowanie rzywą logistyczną iełowania nasion pszenicy odmiany Henia w polu magnetycznym. Acta Agrophysica, 58, Pietruszewsi S., Muszyńsi S., Dziewulsa A. 7. Electromagnetic fields and electromagnetic radiation as non invasive external stimulants for seeds (selected methods and responses). Internatinal Agrophysics, 1, Pietruszewsi S., Kornarzyńsi K., Łopuci M. 7. Woda magnetyczna, jej nietóre właściwości fizyczne i zastosowanie. Przegląd Teleomuniacyjny, LXXX. 8 9, Pietruszewsi S., Kania K. 1. Effect of magnetic field on germination and yield of wheat. Inernational Agrophysics, 4, Pietruszewsi S., Szcówa P.S., Kania K. 13. Wpływ przedsiewnej stymulacji magnetycznej na iełowanie ziarniaów różnych odmian pszenicy jarej. Acta Agrophysica,. 35. Pitman U.J Magnetism and Plant Growth: I Effect of and Early Growth of Cereals Seeds. Journal of Plant Sciences, 43, Pitman U.J Magnetism and Plant Growth: III Effect of and Early Growth of Corn and Beans. Journal of Plant Sciences, 45, Pitman U.J Biomagnetic Responses in Kharov MC Winter Wheat Journal of Plant Sciences, 47, Pitman U.J., Carefood J.M., Ormrod D.P Effect of magnetic seed Treatment on Amylolytic Activity of Quiescent and Germinating Barley and Wheat. Journal of Plant Sciences, 59, Pitman U.J., Ormrod D.P Physiological and Chemical Features of Magnetically Treated Winter Wheat Seed and Resultant Seedling. Journal of Plant Sciences, 5, Pitman U.J., Ormrod D.P Biomagnetic Responses in Germinating Barley. Journal of Plant Sciences, 51, Podleśny J., Pietruszewsi S. 9. Wpływ wody uzdatnianej magnetycznie na wzrost, rozwój I plonowanie dwóch genotypów bobiu. Annale UMCS, E, LXIV, 1, Presman A.S Pola eletromagnetyczne a żywa przyroda. Polsie Wydawnictwo Nauowe, Warszawa. 43. Ratushnya A.A., Andreeva M.G., Morozova G.A., Trushin M.V. 8. Effect of extremely high frequency electromagnetic fields on microbiological comminity in rhizoshere of plants. International Agrophysics,, Reine J Untersuchungen der Wachstrum. Botan. Ztg., 34, P.W. Sawostin Magnetic growth reaction in plants. Planta, 1, Suja A., Dziwulsa Hune A. 1. Minerale and fetty acids of amaranth seeds subjected to pre sowing electromagnetical stimulation. International Agrophysics, 4, Tolomei G Anzione del magnetismo sulla germinazione. Malpighia, 7, Zepeda Bautista R., Hernandez Aguilar C., Dominguez Pachecco A., Cruz Orea A., Godina Nova J.J., Martinez Ortiz E. 1. Electromagnetic field and seed vigor of corn hybrides. International Agrophysics, 4, Stanisław Pietruszewsi, Konrad Kania, Krzysztof Kornarzyńsi Katedra Fizyi Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie stanisław.pietruszewsi@up.lublin.pl onrad.ania@up.lublin.pl rzysztof.ornarzynsi@up.lublin.pl pobrano z Inżynieria Przetwórstwa Spożywczego 1/4 13(5) 33