POLSKI RYNEK FINANSOWY W OBLICZU KRYZYSU FINANSOWEGO W LATACH

Transkrypt

1 POLSKI RYNEK FINANSOWY W OBLICZU KRYZYSU FINANSOWEGO W LATACH Warszawa, maj 2010 Urząd Komisji Nadzoru Finansowego

2

3 Następstwa upadku banku inwestycyjnego Lehman Brothers zgodnie określa się jako najpowaŝniejszy globalny kryzys finansowy po II wojnie światowej. Choć kryzys ten dotknął równieŝ rynek polski, nie doszło w naszym kraju do zdarzeń, które wymagałyby zaangaŝowania środków publicznych. Czy był to wyłącznie przypadek, odmienność polskiego rynku finansowego czy teŝ wynik szeregu działań podjętych przez instytucje państwowe w Polsce? Celem tego raportu jest próba odpowiedzi na to pytanie. Z tego powodu dokonana została diagnoza oraz ocena skuteczności podjętych środków przez najistotniejsze instytucje dla polskiego rynku finansowego Narodowy Bank Polski, Ministerstwo Finansów oraz Komisję Nadzoru Finansowego i jej Urząd. Działania tych instytucji ułoŝyły się w trzy linie inicjatyw, w ramach których opracowany został pakiet uzupełniających się środków przeciwdziałających kryzysowi. Choć nie wszystkie z nich wypełniły swoją pierwotną rolę, wpłynęły one pozytywnie na uspokojenie sytuacji na rynku. Podstawowe wnioski, jakie wynikają z tych działań: 1. Polski system finansowy cechuje autonomia, która przejawia się w ostroŝności w podejmowaniu ryzyka oraz odporności na zewnętrzne szoki. 2. Inicjatywy polskich instytucji państwowych przyczyniły się do utrzymania stabilności systemu finansowego. 3. Kluczowe było zabezpieczenie przez UKNF płynności dla sektora bankowego i ubezpieczeniowego oraz wzmocnienie ich pozycji kapitałowej. 4. Skuteczność powyŝszych działań przełoŝyła się na niŝszy, niŝ oczekiwany popyt na instrumenty oferowane przez NBP (np. operacje repo, swapy walutowe, kredyt lombardowy). W przypadku kilku instytucji finansowych dostęp do tych instrumentów był jednak istotny. 5. Przygotowany przez MF mechanizm wsparcia instytucji finansowych i ich rekapitalizacji stanowił zabezpieczenie się na wypadek sytuacji zagroŝenia dla polskiego rynku finansowego. Podobną, stabilizującą rolę odegrało zwiększenie wysokości gwarancji dla depozytów bankowych w Polsce. 6. Czynnikiem usprawniającym współpracę pomiędzy NBP, MF i KNF było powstanie Komitetu Stabilności Finansowej. Wcześniej przepływ informacji w trybie niejawnym pomiędzy tymi instytucjami był utrudniony. Brak teŝ było odpowiednich instytucjonalnych ram współpracy.

4 Departament Analiz Rynkowych 7. Ze względu na dostępne instrumenty nadzorcze forma prawna zaangaŝowania podmiotów zagranicznych w aktywa polskiego sektora bankowego miała istotne znaczenie. Niewielki udział oddziałów zagranicznych instytucji kredytowych w Polsce pozwolił bowiem na lepsze monitorowanie rynku i szybszą reakcję w razie dostrzeganych zagroŝeń. 8. W trakcie kryzysu pojawiły się teŝ kwestie, które były wyolbrzymiane przez uczestników rynku. W Polsce taką kwestią były opcje walutowe, choć rozmiar niezabezpieczonych pozycji o charakterze spekulacyjnym, lub zabezpieczonych tylko częściowo, był niewielki. KaŜdy kryzys przebiega nieco inaczej, ale niektóre kwestie pozostają niezmienne. Jedną z nich jest sposób komunikacji. Spójna polityka informacyjna jest jednym z filarów zarządzania i minimalizowania skutków kryzysowych. W przyszłości tę rolę moŝe w większym zakresie wypełniać Komitet Stabilności Finansowej. Ponadto kompetencje oraz instrumenty nadzorcze, które zostały juŝ wykorzystane w ramach działań interwencyjnych powinny pozostać w dyspozycji instytucji państwowych odpowiedzialnych za stabilność krajowego rynku finansowego. Kryzys pokazał jednak konieczność wprowadzania nowych instrumentów do sfery regulacyjnej. Jako przykład moŝna podać potrzebę rozwaŝenia nałoŝenia obowiązku dodatkowej składki na Bankowy Fundusz Gwarancyjny od depozytów gromadzonych w Polsce przez oddziały zagranicznych instytucji kredytowych na okoliczność niewypłacalności macierzystego gwaranta. W celu ograniczenia ryzyka wystąpienia kryzysu zaufania na krajowym rynku naleŝy równieŝ rozwaŝyć wprowadzenie zmian w jego funkcjonowaniu polegających na wykorzystaniu mechanizmu centralnej izby rozliczeniowej dla niektórych typów transakcji międzybankowych. Konieczne wydaje się teŝ wprowadzenie zachęt o charakterze fiskalnym, które ułatwią polskim bankom pozyskanie stabilnych źródeł finansowania w drodze emisji długoterminowych instrumentów dłuŝnych. W związku z trwającą reformą nadzoru finansowego w Unii Europejskiej niezwykle istotne jest w chwili obecnej współdziałanie instytucji państwowych w celu wypracowania takiego modelu, który nie będzie zagraŝał stabilności polskiego systemu finansowego w przyszłości. Chodzi tu przede wszystkim o moŝliwość zachowania uprawnienia do ostatecznego decydowania o wymaganym poziomie kapitałów w instytucjach nadzorowanych przez krajowego nadzorcę. Utrata tej kompetencji utrudni przeciwdziałanie podobnym kryzysom w przyszłości. Stabilność polskiego rynku finansowego, która została potwierdzona w trakcie kryzysu, jest bowiem efektem wieloletniej konserwatywnej polityki nadzorczej przejawiającej się egzekwowaniem odpowiedniej ilości i jakości kapitałów instytucji finansowych. Wartością, jaką udało się w Polsce zbudować jest nadzór prowadzący dialog z rynkiem, ale jednocześnie sprzeciwiający się postulatom poluzowania standardów działania i zwiększenia rentowności krajowych instytucji finansowych kosztem bezpieczeństwa. 4

5 Polski rynek finansowy w obliczu kryzysu w latach SPIS TREŚCI 1. POLSKA W OBLICZU KRYZYSU Kanały transmisji kryzysu Zadania instytucji państwowych oraz obszary działań interwencyjnych Inicjatywy instytucji państwowych PŁYNNOŚĆ Ograniczanie tempa przyrostu kredytów walutowych Uchwała płynnościowa Monitorowanie transakcji wewnątrzgrupowych Limity koncentracji dla banków Dywersyfikacja lokat zakładów ubezpieczeń Pakiet zaufania Konkluzje WZMOCNIENIE BAZY KAPITAŁOWEJ Zatrzymanie zysku za rok Struktura kapitałowa poŝyczki podporządkowane Struktura kapitałowa obligacje zamienne i długoterminowe Pakt na rzecz rozwoju akcji kredytowej PRZYWRACANIE KLIMATU ZAUFANIA Podniesienie poziomu gwarancji depozytów Komitet Stabilności Finansowej Plan stabilności i rozwoju Spotkania u Prezydenta RP Raporty NBP dotyczące stabilności systemu bankowego Opcje walutowe Konkluzje SYTUACJA KRAJOWYCH BANKÓW WCHODZĄCYCH W SKŁAD MIĘDZYNARODOWYCH GRUP FINANSOWYCH Ocena relacji w ramach grup finansowych w czasie kryzysu Oddziały instytucji kredytowych...50 ANEKS OBRAZ POLSKIEGO RYNKU FINANSOWEGO W CZASIE KRYZYSU Sektor bankowy...53 Sektor ubezpieczeń...69 Rynek kapitałowy...83 Rynek emerytalny

6

7 1. POLSKA W OBLICZU KRYZYSU W drugiej połowie 2008 r. rynek finansowy na świecie został dotknięty głębokim kryzysem, odczuwalnym równieŝ w Polsce. W sytuacji szczególnego zagroŝenia znalazły się instytucje kredytowe. Dlatego w wielu krajach świata część z nich otrzymała wsparcie ze środków publicznych 1. W reakcji na pojawiające się na świecie zjawiska kryzysowe polskie instytucje państwowe (Komisja Nadzoru Finansowego oraz jej Urząd, Narodowy Bank Polski, Ministerstwo Finansów) podjęły szereg działań zmierzających do podtrzymania stabilności polskiego systemu finansowego. Inicjatywy te w pierwszej kolejności zabezpieczały płynność polskich banków. Miały one takŝe na celu zapewnienie odpowiedniego poziomu bazy kapitałowej krajowych instytucji finansowych. W efekcie podjętych w czasie kryzysu inicjatyw stabilność krajowego systemu finansowego została zachowana. W Polsce nie zaszła konieczność podejmowania bezpośrednich operacji ratunkowych. W odpowiedzi na światowy kryzys KNF, NBP i MF podjęły działania interwencyjne. W ich rezultacie w Polsce nie zaszła konieczność podejmowania operacji ratunkowych wobec instytucji finansowych. 1.1 Kanały transmisji kryzysu Impuls kryzysowy dotarł do Polski z zewnątrz. W krajowym obrocie gospodarczym nie były obecne zjawiska identyfikowane jako bezpośrednie przyczyny załamywania się funkcjonowania światowego systemu finansowego od połowy 2007 r. 2 hossa na rynku kredytów hipotecznych o niskim standardzie w Stanach Zjednoczonych, powszechne wykorzystywanie sekurytyzacji i derywatów kredytowych do dystrybucji ryzyka 3 i znaczny udział w transakcjach rynkowych wyłączonego spod nadzoru, alternatywnego systemu bankowego (shadow banking system) 4. Od upadku banku inwestycyjnego Lehman Brothers Holdings Inc w dniu 15 września 2008 r. nastąpiło gwałtowne załamanie na rynku międzybankowym (interbank market seizure), które dotarło równieŝ do Polski. Spadek wzajemnego zaufania pomiędzy uczestnikami krajowego rynku został spowodowany m.in. pogłoskami o problemach finansowych inwestorów strategicznych polskich banków 5. Datę 15 września 2008 r. moŝna więc przyjąć jako początek okresu kryzysowego w Polsce. Działania instytucji państwowych z nim związane trwają do chwili W krajowym obrocie gospodarczym nie było zjawisk stanowiących bezpośrednie przyczyny kryzysu Zaufanie na światowym rynku finansowym zostało poderwane w następstwie upadku Lehman Brothers 1 Zgodnie z danymi Komisji Europejskiej łączna kwota pomocy publicznej faktycznie wypłaconej przez państwa członkowskie podmiotom bankowym wyniosła 4,5% unijnego PKB. Źródło: 2 Objawy kryzysu płynności zaznaczyły się jednak w niektórych segmentach globalnego rynku pienięŝnego juŝ w roku Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Global Financial Stability Report, październik T. Geithner, Reducing Systemic Risk in a Dynamic Financial System, wykład dla Economic Club of New York, 9 czerwca Źródło: 5 KNF, Raport o sytuacji banków w 2008 roku, Warszawa 2009.

8 Departament Analiz Rynkowych obecnej, choć z punktu widzenia stabilności krajowego rynku finansowego oznaki powrotu do normalnego funkcjonowania widać juŝ od roku Nie wszystkie zjawiska kryzysowe ustąpiły Główne kanały transmisji kryzysu do Polski to kryzys zaufania, zmiany cen na rynkach oraz efekty w sferze realnej NaleŜy przy tym zaznaczyć, Ŝe nie wszystkie elementy waŝne dla krajowych uczestników rynku, np. płynność na rynku międzybankowych depozytów o terminie zapadalności powyŝej 1 miesiąca powróciły do stanu sprzed kryzysu. Analiza kanałów transmisji kryzysu na rynek krajowy wskazuje, Ŝe moŝna je podzielić ze względu na charakter oraz szybkość działania na następujące trzy główne grupy efektów: kryzys zaufania i w konsekwencji zamroŝenie funkcjonowania rynków międzybankowych (market seizure), znaczące i gwałtowne zmiany cen na rynkach finansowych, w tym cen akcji, oraz znaczące osłabienie kursów walut krajów rozwijających się w relacji do walut krajów rozwiniętych (market dislocation), efekty w strefie realnej (spillover effects) Kryzys zaufania/zamroŝenie rynków Od upadku Lehman Brothers nastąpił spadek aktywności na rynku depozytów międzybankowych W następstwie bankructwa Lehman Brothers Holdings Inc. światowy rynek międzybankowy praktycznie zamarł. W obliczu załamania się wzajemnego zaufania banki wolały utrzymywać zwiększone stany rezerw gotówkowych niŝ udzielać poŝyczek innym uczestnikom rynku, nawet po stawkach o wiele wyŝszych niŝ poprzednio. Spadek aktywności rynku pienięŝnego najbardziej odczuły te banki, których struktura finansowania była w znacznym stopniu oparta na depozytach instytucji finansowych 6. Wykres 1. Przeciętna róŝnica pomiędzy rynkowymi ofertami przyjęcia i udzielenia trzymiesięcznych depozytów na krajowym rynku międzybankowym punkty bazowe (0.01%) wrz 07 gru 07 mar 08 cze 08 wrz 08 gru 08 mar 09 cze 09 wrz 09 gru 09 Wykres oparty na faktycznych ofertach ( kwotowaniach ) na rynkunku międzybankowym ogłaszanych przez przez jego uczestników. Nie jest to róŝnica tóp stóp referencyjnych WIBOR i WIBID. Źródło: Bloomber 6 Zob. przypadek Northern Rock plc. opisywany w sekcji 4.1. tego raportu. 8

9 Polski rynek finansowy w obliczu kryzysu w latach W okresach perturbacji mających miejsce wcześniej na światowym rynku pienięŝnym (np. w marcu 2008 r. 7 ) funkcjonowanie krajowego rynku międzybankowego nie ulegało znaczącym zakłóceniom i zachowywał on swoją autonomię. Jednak we wrześniu 2008 r. w Polsce, podobnie jak w innych krajach na świecie, odnotowano skokowy spadek aktywności rynkowej. W przypadku większości krajowych banków zdolność do pozyskania finansowania na rynku międzybankowym została w znacznym stopniu ograniczona, z wyjątkiem niewielkich kwot na krótkie okresy 8, pomimo strukturalnej nadpłynności krajowego rynku bankowego 9. ZamroŜenie rynku międzybankowego we wrześniu 2008 r. wystąpiło równieŝ w Polsce Wykres 2. RóŜnica pomiędzy średnim oprocentowaniem nowych lokat klientów w polskich bankach i stopą referencyjną NBP 2,5 2,0 1,5 1,0 punkty proc. 0,5 0,0-0,5-1,0-1,5-2,0 sty 05 wrz 05 kwi 06 lis 06 cze 07 lut 08 wrz 08 kwi 09 lis 09 lip 10 Do 2008 r. przeciętne oprocentowanie lokat podmiotów niefinansowych było niŝsze niŝ stopa referencyjna NBP obowiązująca w chwili zakładania lokaty. Od września 2008 r. oprocentowanie to skokowo wzrosło i stawki utrzymują się powyŝej stopy referencyjnej. Źródło: NBP W poszukiwaniu płynności banki oferowały posiadaczom środków, w tym takŝe deponentom detalicznym, coraz wyŝsze stawki za lokaty. Od września 2008 r. zaostrzyła się konkurencja pomiędzy krajowymi bankami, która przyczyniła się do istotnego zwiększenia kosztów pozyskiwania depozytów zjawisko to zostało zapamiętane jako wojna depozytowa. Konkurencja banków o depozyty detaliczne została zapamiętana jako wojna depozytowa 7 W reakcji na interwencyjne przejęcie banku inwestycyjnego Bear Stearns w Stanach Zjednoczonych na światowym rynku międzybankowym nastąpił skokowy wzrost krótkoterminowych stóp procentowych, w tym na rynku dolarowych poŝyczek jednodniowych o ponad 0,80 punktu procentowego. Źródło: Nie znalazło to jednak przełoŝenia na poziom rynkowych stóp procentowych w Polsce. 8 W czasie kryzysu nadal funkcjonował rynek depozytów jednodniowych. Jednak ze względu na zmniejszenie wzajemnych linii transakcyjnych instrument ten mógł pełnić jedynie ograniczoną rolę w zarządzaniu płynnością przez poszczególne banki. 9 Komunikat KNF z dnia 25 października 2008 r. w sprawie sytuacji na rynku bankowym; NBP, ZałoŜenia polityki pienięŝnej na rok 2010, Warszawa, wrzesień

10 Departament Analiz Rynkowych Spadki cen na rynku finansowym Na całym świecie obserwowano odpływ inwestorów do bezpiecznych aktywów Przecena na giełdzie w Warszawie była podobna do tych na innych rynkach akcji na świecie W czasie kryzysu ceny aktywów i walut postrzeganych jako ryzykowne spadły, zyskały natomiast aktywa tradycyjnie uznawane jako bezpieczne (frank szwajcarski, jen japoński, obligacje rządowe Stanów Zjednoczonych, metale szlachetne). Zmiany cen na rynkach były duŝo bardziej gwałtowne, miały równieŝ większą skalę, niŝ w poprzednich latach. Z punktu widzenia polskiego rynku finansowego najbardziej istotne były wydarzenia na rynku akcji i rynku walutowym. W okresie od czerwca 2008 r. do lutego 2009 r. indeks WIG giełdy w Warszawie obniŝył się o ponad połowę. Podobną w skali przecenę obserwowano równieŝ na innych rynkach akcji na świecie. Wykres 3. Warszawski Indeks Giełdowy WIG paź 06 lut 07 cze 07 paź 07 lut 08 cze 08 wrz 08 sty 09 maj 09 wrz 09 sty 10 maj 10 Źródło: GPW System OFE przyczynił się do zamortyzowania spadków cen akcji Czynnikiem, który wpłynął stabilizująco na warszawską giełdę i który odróŝnia polski rynek kapitałowy od innych krajów regionu Europy Środkowo-Wschodniej, jest znaczny udział w obrocie Otwartych Funduszy Emerytalnych (OFE). Popyt netto ze strony OFE przyczynił się do zamortyzowania spadków cen na warszawskiej giełdzie w okresie największej bessy na przełomie lat 2008 i 2009 (wykres 4). 10

11 Polski rynek finansowy w obliczu kryzysu w latach Wykres 4. Porównanie udziału OFE w obrocie giełdowym oraz przebiegu indeksu WIG20 +15% % udział w obrocie na GPW +5% +0% -5% punkty indeksu WIG20-10% % lut 05 lip 05 lis 05 kwi 06 sie 06 sty 07 cze 07 paź 07 mar 08 sie 08 gru 08 maj 09 wrz 09 lut 10 Udział netto systemu OFE w obrotach na GPW (lewa oś) Indeks WIG20 (prawa oś) System OFE jako całość był w czasie kryzysu nabywcą na Giełdzie Papierów Wartościowych. W czasie największej przeceny, na przełomie 2008 i 2009 r., popyt netto ze strony OFE (zrealizowane zlecenia zakupu minus zrealizowane zlecenia sprzedaŝy) stanowił ponad 10% obrotów na giełdzie w Warszawie. Źródło: UKNF Co prawda znaczna deprecjacja złotego od III kw r. złagodziła skutki kryzysu dla sfery realnej, stwarzała ona równocześnie zagroŝenie dla stabilności krajowego rynku finansowego. Efekt spadku wartości polskiej waluty był tym większy, Ŝe nadszedł po latach stopniowego umacniania się złotego i pośród rozpowszechnionego oczekiwania na dalszą aprecjację. Deprecjacja złotego stwarzała zagroŝenie dla stabilności systemu finansowego Wykres 5. Kurs złotego wobec euro (odwrócona skala) EUR/PLN 3,0 3,3 3,5 3,8 4,0 4,3 4,5 4,8 5,0 sty 08 kwi 08 lip 08 wrz 08 gru 08 lut 09 maj 09 sie 09 paź 09 sty 10 kwi 10 Źródło: fixing NBP 11

12 Departament Analiz Rynkowych Źródłem ryzyka było niedopasowanie struktury finansowania polskich banków ZagroŜenie dla krajowych instytucji kredytowych wynikające ze spadku wartości złotego było związane głównie z niedopasowaniem struktury walutowej bilansów niektórych banków zaangaŝowanych na rynku kredytów indeksowanych zmianami kursów walut obcych. Ubocznym efektem deprecjacji było teŝ automatyczne obniŝenie współczynnika wypłacalności tych instytucji w wyniku wzrostu wartości złotowej aktywów walutowych. NaleŜy jednak zaznaczyć, Ŝe bezpośrednia ekspozycja krajowych instytucji finansowych na ryzyko rynkowe (związane z rynkiem walutowym oraz kapitałowym, w tym zwłaszcza z rynkiem derywatów kredytowych) była bardzo ograniczona Efekty w sferze realnej ObniŜenie koniunktury gospodarczej wystąpiło z opóźnieniem wobec kryzysu na rynkach finansowych ZagroŜenie dla jakości aktywów sektora bankowego wynikało z procesów w sferze realnej wywołanych przez kryzys Skutki rozprzestrzenienia się kryzysu na sferę realną miały w przewaŝającej mierze charakter pośredni. Impulsem inicjującym mechanizmy dostosowawcze był spadek popytu zewnętrznego i pogorszenie dostępu do kredytu 11. Efekty te dały o sobie znać z pewnym opóźnieniem wobec wydarzeń na rynkach finansowych, przy czym wyraźne pogorszenie koniunktury gospodarczej odnotowano w pierwszych miesiącach 2009 r. 12 Niekorzystne skutki kryzysu łagodziły konsumpcja oraz dodatni wkład eksportu netto do dynamiki PKB. NaleŜy takŝe zaznaczyć, Ŝe deprecjacja złotego wywarła korzystny wpływ na konkurencyjność podmiotów eksportujących i w ten sposób złagodziła negatywne konsekwencje kryzysu w sferze realnej i wpłynęła stabilizująco na polską gospodarkę 13. W szczególności chodzi tu o wzrost przychodów eksporterów pomimo spadku wolumenu eksportu. Dla stabilności systemu finansowego waŝne były te zjawiska, które poprzez kanał kredytowy wywarły negatywny wpływ na stronę aktywną bilansów banków: Spowolnienie gospodarcze i wzrost bezrobocia groziły pogorszeniem jakości kredytów dla przedsiębiorstw i osób fizycznych. Wzrost w wyniku deprecjacji złotowej wartości kredytów indeksowanych zmianami walut obcych (zwłaszcza kredytów mieszkaniowych) powiększał ryzyko znacznego obniŝenia jakości tych kredytów 14. Problemy niektórych krajowych podmiotów niefinansowych nadmiernie eksponowanych na ryzyko rynkowe (np. wystawcy opcji walutowych sekcja 4.6). 10 KNF, Raport o sytuacji banków w 2008 roku, Warszawa Główne czynniki wpływające na trudniejszy dostęp to surowsza ocena zdolności kredytowej, wyŝsze marŝe i prowizje bankowe oraz wyŝszy poziom zabezpieczeń wymaganych przez banki. 12 NBP, Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w II kwartale 2009 r., Warszawa, lipiec GUS, Statystyczny obraz rynku finansowego podczas światowego kryzysu. Wybrane problemy, Warszawa, luty Efekt ten został jednak zrównowaŝony przez jednoczesną redukcję stóp procentowych na świecie w reakcji na globalne spowolnienie gospodarcze, co obniŝyło wyraŝone w złotych raty kapitałowo-odsetkowe kredytów indeksowanych zmianami kursów walut obcych. 12

13 Polski rynek finansowy w obliczu kryzysu w latach Utrudniony dostęp do kredytu bankowego dla przedsiębiorstw (mający typowy charakter procykliczny), powiązany równieŝ ze spadkiem popytu. Wykres 6. Dynamika kredytów dla przedsiębiorstw w porównaniu z dynamiką polskiego PKB 8% 30% 7% 6% 20% dynamika roczna 5% 4% 3% 10% dynamika roczna 2% 0% 1% 0% Dynamika PKB, lewa skala Dynamika kredytów dla przedsiębiorstw, prawa skala Wartość kredytów dla przedsiębiorstw jest wyraźnie skorelowana z ogólną koniunktura gospodarczą, przy czym zmiany PKB z opóźnieniem przekładają się na dynamikę kredytów. Znaczenie mają czynniki o charakterze zarówno popytowym (czyli leŝące po stronie przedsiębiorstw), jak i podaŝowym (czyli po stronie banków). Choć trudno jest jednoznacznie przypisać wagę obu rodzajom czynników, badania stanu koniunktury pokazują, Ŝe zmniejszenie dynamiki kredytu moŝe wynikać głównie z decyzji samych przedsiębiorstw. Źródło: NBP i GUS -10% NaleŜy przy tym wskazać, Ŝe o ile trudniejszy dostęp do kredytu dla przedsiębiorstw niewątpliwie wpłynął na spadek wartości udzielanych przez banki kredytów, to zapewne większy udział miały tu przyczyny leŝące po stronie przedsiębiorstw (patrz wykres 6). Dostępne dane dotyczące polityki finansowej krajowych przedsiębiorstw w czasie kryzysu 15 wskazują zarówno na zmniejszenie odsetka firm ubiegających się o kredyt (z ok. 38% ogółu badanych firm w II kw r. do ok. 19% w II kw r.) jak teŝ mniejszą liczbę podmiotów planujących wykorzystanie kredytu bankowego do finansowania działalności (spadek z ok. 36% do ok. 25%). Spadek dynamiki kredytu dla przedsiębiorstw w czasie kryzysu był odzwierciedleniem niŝszego popytu ze strony polskich firm 1.2 Zadania instytucji państwowych oraz obszary działań interwencyjnych Rozwój sytuacji kryzysowej na świecie i w Polsce wskazywał na obszary priorytetowe dla działań dla władz państwowych. Nadrzędnym celem było zachowanie stabilności systemu finansowego i minimalizacja kosztów kryzysu w sferze realnej. 15 NBP, Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw, Warszawa publikacja cykliczna. 13

14 Departament Analiz Rynkowych Spółki-matki pełnią waŝną rolę w zapewnieniu kapitału i dostępu do rynków dla krajowych spółek-córek W czasie kryzysu pojawiło się ryzyko utraty wsparcia dla spółek-córek w ramach grup kapitałowych Działania instytucji państwowych uformowały się w trzy linie obrony przed kryzysem: KNF, NBP, MF Znaczna część aktywności była związana z utrzymaniem zdolności do podaŝy kredytu Działania interwencyjne wobec oddziałów banków muszą mieć odmienny charakter W warunkach, jakie panowały na polskim rynku finansowym przed rozpoczęciem kryzysu, jak równieŝ po jego zakończeniu, zagraniczne podmioty dominujące zapewniają swoim krajowym spółkom-córkom dostęp do źródeł finansowania niezbędnego do rozwijania działalności, w szczególności udzielania kredytów bankowych. Z punktu widzenia krajowych podmiotów zaleŝnych relacje wewnątrzgrupowe mogą być więc istotne w zakresie pośrednictwa w dostępie do międzynarodowych rynków finansowych, w tym do instrumentów zarządzania składnikami walutowymi bilansu (patrz 2.6.2). ZamroŜenie krajowego rynku międzybankowego oznaczało konieczność działań interwencyjnych zabezpieczających płynność poszczególnych banków oraz systemu bankowego jako całości (rozdział 2). W przypadku niektórych bankowych spółek-córek pojawiło się równieŝ ryzyko utraty wsparcia ze strony akcjonariuszy zagranicznych, czego efektem mogła być trudność w uzyskaniu dostępu m.in. do transakcji zabezpieczających. W odpowiedzi na postępujący kryzys polskie instytucje państwowe realizowały zadania interwencyjne zgodnie z poniŝszym podziałem ról: UKNF prowadził działania zmierzające do zapewnienia płynności polskim bankom, a w szczególności do zapobieŝenia ewentualnemu odpływowi środków pienięŝnych od spółek-córek do spółek-matek w ramach międzynarodowych grup kapitałowych, a takŝe mające na celu wzmocnienia ich bazy kapitałowej, NBP, prócz standardowych instrumentów realizacji polityki pienięŝnej, wprowadził mechanizmy tymczasowej substytucji rynku, które mogły mieć kluczowe znaczenie gdyby działania wskazane w punkcie nie zapewniły płynności bankom, MF przygotowało instrumenty wsparcia zagroŝonych instytucji finansowych przy wykorzystaniu funduszy publicznych, które mogłyby zostać uŝyte, gdyby uprzednio zastosowane środki stabilizujące okazały się niewystarczające (4.3.2). Oprócz przeciwdziałania problemom o charakterze doraźnym, związanym z zapewnieniem płynności krajowych banków, znaczna część aktywności instytucji państwowych miała na celu utrzymanie dostępu podmiotów gospodarczych do kredytu. Chodzi tu głównie o przedsięwzięcia związane z podtrzymaniem zdolności krajowych banków do pełnienia swojej podstawowej funkcji w gospodarce pośrednictwa finansowego (rozdział 3). NaleŜy przy tym zwrócić uwagę, Ŝe działania interwencyjne wobec instytucji kredytowych działających na polskim rynku w formie oddziału, a nie spółki, muszą z natury rzeczy mieć odmienny charakter. Dotyczy to równieŝ skuteczności tych działań (5.2). Kluczowe dla stabilności systemu było jednocześnie utrzymanie społecznego zaufania do systemu finansowego i jego poszczególnych instytucji. Docierające bowiem za pośrednictwem mediów informacje o sytuacji na 14

15 Polski rynek finansowy w obliczu kryzysu w latach międzynarodowych rynkach finansowych rodziły ryzyko utraty zaufania społecznego do banków o dominującym akcjonariacie zagranicznym oraz do stabilności systemu jako całości. Odpowiedzią na to był szereg inicjatyw (komunikatów, raportów, zapowiedzi działań ustawodawczych itd.), których celem było utrzymanie społecznego zaufania i zapewnienie poczucia bezpieczeństwa deponentów (rozdział 4). Intencją inicjatyw na forum publicznym było utrzymanie społecznego zaufania do krajowego systemu finansowego 1.3 Inicjatywy instytucji państwowych PoniŜsza lista zawiera działania Komisji Nadzoru Finansowego i jej Urzędu, Narodowego Banku Polskiego oraz Ministerstwa Finansów, istotne ze względu na przebieg kryzysu finansowego na krajowym rynku, które omawiamy w tym raporcie: KNF i jej Urząd: ograniczenie dynamiki portfela kredytów indeksowanych w walutach obcych (2.1), przyjęcie uchwały płynnościowej (2.2), monitorowanie transakcji wewnątrzgrupowych (2.3), zaostrzenie limitów koncentracji dla banków (2.4), ograniczanie ryzyka koncentracji lokat zakładów ubezpieczeń (2.5), zatrzymanie zysku w bankach (i równieŝ selektywnie w zakładach ubezpieczeń 3.1), ograniczenie roli poŝyczek podporządkowanych w kapitałach banków (3.2), wprowadzenie mechanizmu zaliczania obligacji do kapitałów banków (3.3), oszacowanie łącznej pozycji i wyceny opcji (4.6.2), zaostrzenie rekomendacji dla banków wykorzystujących instrumenty pochodne (4.6.3) Narodowy Bank Polski: Wprowadzenie w Ŝycie Pakietu zaufania - operacje repo (2.6.1), - swapy walutowe (2.6.2), - ułatwienia w dostępie do kredytu lombardowego (2.6.3), - wcześniejszy wykup własnych obligacji (2.6.3), - zmniejszenie stopy rezerwy obowiązkowej (2.6.3), Wprowadzenie w Ŝycie Paktu na rzecz rozwoju akcji kredytowej - kredyt dyskontowy (3.4.1), Opracowanie raportów dotyczących stabilności systemu bankowego (4.5). Inicjatywy podjęte przez KNF i jej Urząd pierwsza linia działań Inicjatywy podjęte przez NBP druga linia działań 15

16 Departament Analiz Rynkowych Inicjatywy podjęte przez MF trzecia linia działań Ministerstwo Finansów: Ogłoszenie Planu stabilności i rozwoju - poniesienie poziomu gwarancji depozytów bankowych (4.1), - stworzenie mechanizmu wsparcia instytucji finansowych (4.3.1), - wprowadzenie mechanizmu rekapitalizacji zagroŝonych instytucji finansowych (4.3.2), - rozszerzenie systemu gwarancji rządowych (4.3.3). 16

17 Polski rynek finansowy w obliczu kryzysu w latach PŁYNNOŚĆ Ze względu na zasięg i głębokość spadku aktywności na międzybankowym rynku pienięŝnym najwaŝniejszym zadaniem instytucji państwowych było zapewnienie dostępu krajowych podmiotów do źródeł finansowania w złotym i w walutach obcych, a w związku z tym równieŝ przeciwdziałanie niekorzystnym tendencjom w kształtowaniu struktury walutowej bilansów krajowych banków. Działania interwencyjne dotyczyły zarówno strony pasywnej jak i aktywnej bilansów banków 2.1 Ograniczanie tempa przyrostu kredytów walutowych Znaczny udział aktywów walutowych 16 wymaga odpowiedniej struktury finansowania, która w przypadku polskich banków opiera się na walutowych pasywach pozyskiwanych od podmiotów dominujących oraz instrumentach rynku międzybankowego, w szczególności swapach walutowych. Efektywność obowiązujących od 2006 r. regulacji nadzorczych 17, będących odpowiedzią na rosnące niedopasowanie struktury walutowej finansowania krajowego systemu bankowego i zmierzających do ograniczenia podaŝy kredytów walutowych, okazała się ograniczona w ciągu dwóch lat od lipca 2006 r. saldo kredytów denominowanych w walutach obcych wzrosło o 83% 18. ZamroŜenie transakcji rynkowych we wrześniu 2008 r. znalazło bezpośrednie przełoŝenie na warunki funkcjonowania krajowych instytucji kredytowych i prowadzoną przez nie politykę kredytową. Po okresie wysokiego tempa przyrostu salda kredytów walutowych 19 od I kw r. zaznaczył się gwałtowny spadek dynamiki tych kredytów (patrz wykres 7). WiąŜe się to ze spadkiem zaufania i zmniejszeniem apetytu banków na ryzyko 20. W rezultacie polityka banków w tamtym okresie cechowała się wyraźnym ograniczaniem akcji kredytowej w walutach innych niŝ złoty. Sektor bankowy nadal dysponował wystarczającą płynnością w walucie krajowej do kontynuowania akcji kredytowej. Aktywa walutowe polskich banków wymagają właściwej struktury finansowania Spadek tempa przyrostu kredytów walutowych w I kw w wyniku utrudnionego dostępu do finansowania 16 Udział aktywów denominowanych lub indeksowanych kursami walut obcych w zagregowanym bilansie polskiego sektora bankowego wynosił 25,8% na koniec 2009 r. 17 Rekomendacja S dotycząca dobrych praktyk w zakresie ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie, 2006 r. Rekomendacja ta obowiązuje od lipca 2006 r. Rekomendacja S(II), która weszła w Ŝycie od lipca 2009 r., wprowadziła dodatkowe zalecenia zwiększające poziom ochrony klientów. 18 Po uwzględnieniu wpływu zmian kursowych (dane NBP). 19 Średnioroczna dynamika udzielania kredytów walutowych wyniosła 32,2% w latach (dane KNF). 20 Niektórzy eksperci wskazywali takŝe na centralizację decyzji kredytowych w ramach grup kapitałowych jako jeden z czynników wpływający na dynamikę kredytu w Polsce w czasie kryzysu (S. Kawalec, Gazeta Wyborcza, ). 17

18 Departament Analiz Rynkowych Decyzją UKNF niektóre banki wstrzymały udzielanie kredytów walutowych W tym stanie rzeczy UKNF nakazał wstrzymanie udzielania nowych kredytów tego typu przez banki, których struktura finansowania w walutach obcych została uznana za obarczoną nadmiernym ryzykiem 21. Wykres 7. Kwartalne zmiany wartości udzielonych kredytów po wyeliminowaniu efektu zmian kursów walut mld PLN gru-06 m ar-07 cze-07 wrz-07 gru-07 m ar-08 cze-08 wrz-08 gru-08 m ar-09 cze-09 wrz-09 waluty obce złote Źródło: NBP Pomimo obowiązującej od lipca 2006 r. Rekomendacji S w kolejnych kwartałach notowano wzrost wartości udzielonych kredytów walutowych. RóŜnica w dynamice kredytów złotowych i walutowych na przełomie 2008 i 2009 r. wskazuje na wpływ innych czynników niŝ tylko ograniczenie ekspozycji kredytowej. 2.2 Uchwała płynnościowa 22 Uchwała KNB wprowadziła obowiązujące standardy zarządzania płynnością przez banki Niedługo przed wejściem w Ŝycie pełnej integracji nadzorczej KNB wprowadziła uchwałę szczegółowo normującą standardy zarządzania płynnością bieŝącą oraz krótko-, średnio- i długoterminową banków. Uchwała została podjęta w okresie przejściowym, kiedy Przewodniczący KNF był jednocześnie Przewodniczącym KNB. Przed wprowadzeniem wspomnianej regulacji banki były zobowiązane do pomiaru ryzyka w zakresie określonym Ustawą Prawo bankowe 23, natomiast 21 Jednocześnie Urząd KNF rozpoczął prace nad kolejną regulacją dotyczącą standardów udzielania przez banki kredytów. Rekomendacja T dotycząca dobrych praktyk w zakresie zarządzania ryzykiem detalicznych ekspozycji kredytowych z lutego 2010 r. precyzuje zasady analizy zdolności kredytowej, podnosi relacje zabezpieczeń do zadłuŝenia dla kredytów detalicznych, w tym kredytów indeksowanych zmianami kursów walut obcych oraz wprowadza ograniczenia poziomu ogólnego zadłuŝenia w odniesieniu do dochodów kredytobiorcy. 22 Uchwała 9/2007 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie ustalenia wiąŝących banki norm płynności. 23 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe z późn. zm. (Dz.U. z 2009 r., nr 201, poz. 1540). 18

19 Polski rynek finansowy w obliczu kryzysu w latach wprowadzona w 2002 roku Rekomendacja P 24 zawierała zalecenia jakościowe dotyczące polityki zarządzania płynnością przez banki. Uchwała 9/2007 miała charakter obligatoryjny i weszła w Ŝycie od połowy 2008 r. 25 Wprowadzone standardy zmierzały do zwiększenia odporności poszczególnych banków na ryzyko utraty źródeł finansowania. Trzonem tej regulacji jest koncepcja time-to-wall, oznaczająca, Ŝe kaŝdy bank musi być przygotowany do normalnego funkcjonowania przez 30 dni bez konieczności pozyskania wsparcia z zewnątrz. Banki zostały zobowiązane do dokonywania pomiaru wyspecyfikowanych miar płynności oraz ich raportowania. Trzonem regulacji jest zasada 30-dniowego funkcjonowania bez konieczności pozyskiwania wsparcia z zewnątrz Wykres 8. Współczynnik płynności krótkoterminowej krajowych banków 26 1,7 1,6 1,5 1,4 1,3 1,2 1,1 1 sty 08 mar 08 maj 08 lip 08 wrz 08 lis 08 sty 09 mar 09 maj 09 lip 09 wrz 09 lis 09 Miary płynności polskich banków, w tym współczynnik krótkoterminowy, systematycznie rosły w pierwszej połowie 2008 r. wraz z dostosowywaniem polityki zarządzania płynnością banków do nowych norm. Pełna implementacja uchwały płynnościowej miała miejsce w połowie 2008 r. Źródło: UKNF Z perspektywy kryzysu, który nastąpił później, przepisy weszły w Ŝycie we właściwym momencie. Od początku 2008 r., wraz z procesem dostosowania do nowych wymagań, poszczególne banki przykładały coraz większą wagę do polityki płynności bieŝącej. W skali całego sektora przejawiało się to m.in. rosnącym zagregowanym współczynnikiem płynności krótkoterminowej (wykres 8). Uchwała została wprowadzona we właściwym momencie 24 Rekomendacja P dotycząca systemu monitorowania płynności finansowej banków, Normy te pozostają jako obowiązujące pomimo kierowanych w stronę KNF sugestii ich rozluźnienia. 26 Współczynnik definiowany jest jako iloraz sumy wartości rezerw płynności (podstawowej i uzupełniającej) oraz wartości środków obcych niestabilnych. 19

20 Departament Analiz Rynkowych Proponowane obecnie przez Komitet Bazylejski rozwiązania są podobne do obowiązujących w Polsce O wadze wprowadzonych w Polsce rozwiązań świadczą trwające prace Bazylejskiego Komitetu Nadzoru Bankowego 27, który po doświadczeniach kryzysu rozpoczął proces nowelizacji międzynarodowych standardów nadzorczych dotyczących płynności. Podkreślona została konieczność wprowadzenia procedur prognozowania przepływów pienięŝnych, wyznaczenia limitów płynności oraz przeprowadzenia testów warunków skrajnych. Zapisy proponowane przez Komitet Bazylejski wprowadzają takŝe nakaz utrzymania przez banki bufora płynnych aktywów na wypadek nagłej utraty źródeł finansowania, w tym m.in. znaną z polskiego rynku zasadę 30- dniowego funkcjonowania bez konieczności pozyskania wsparcia z zewnątrz. Cele regulacji płynności są więc zbieŝne z zasadami wprowadzonymi dwa lata wcześniej w Polsce. Komitet Bazylejski nadal prowadzi konsultacje zmierzające do dalszego uszczegółowienia przedstawionych propozycji, które będą następnie przyjęte przez organy nadzoru w poszczególnych krajach. 2.3 Monitorowanie transakcji wewnątrzgrupowych UKNF nałoŝył na banki obowiązek raportowania wszystkich transakcji ze spółkamimatkami Od 13 października 2008 r. UKNF wprowadził obowiązek codziennego, formalnego raportowania transakcji w obrębie grup finansowych. W jego ramach sprawdzano zgodność formy zawieranych transakcji z ich treścią, a takŝe zasadami bezpiecznego prowadzenia działalności bankowej wedle obowiązujących przepisów prawa oraz norm nadzorczych. W przypadku niektórych transakcji nadzór zwracał się do zarządów banków o udzielenie dodatkowych wyjaśnień. 2.4 Limity koncentracji dla banków Uchwała KNF ograniczyła swobodę lokowania w ramach grup kapitałowych W rezultacie interwencji UKNF zwiększyła się dywersyfikacja lokat krajowych banków Zgodnie z Uchwałą KNF nr 382/2008 z dniem 1 stycznia 2009 r. 28 zmianie uległy limity koncentracji obowiązujące polskie banki. Zmiana dotyczyła zaangaŝowania w zagranicznych spółkach-matkach oraz zarejestrowanych w Polsce podmiotach powiązanych kapitałowo, i miała charakter uchylenia obowiązujących do tej pory wyjątków od ogólnych regulacji wprowadzonych przez europejską dyrektywę w sprawie wymogów kapitałowych (od ang. Capital Requirement Directive CRD) 29. W przypadku niektórych podmiotów interwencja UKNF miała formę nie tylko wymagania uzasadnienia polityki nadzorowanego podmiotu i ustalenia jej zgodności z obowiązującymi regulacjami, ale przybierała równieŝ formę 27 Basel Committee on Banking Supervision, Principles for Sound Liquidity Risk Management and Supervision, wrzesień Niektóre przepisy szczegółowe zaczęły obowiązywać od II kw r., a inne od III kw r.. 29 Dyrektywa 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r., w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe oraz Dyrektywa 2006/49/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie adekwatności kapitałowej firm inwestycyjnych i kredytowych. 20