This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 D. Babiński i inni WSTĘP Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów. Sphenoid sinusitis Dariusz Babiński, Wojciech Brzoznowski, Andrzej Skorek, Anna Ostrowska, Czesław Stankiewicz Klinika Chorób Uszu, Nosa, Gardła i Krtani AM w Gdańsku Kierownik: prof. dr hab. med. C. Stankiewicz Summary Introduction. Isolated sphenoid sinusitis is being diagnosed quite rare and it is caused by uncharacteristic evidences. Acute sphenoid sinusitis is usually diagnosed when intracranial complications are seen. Material and methods. 11 cases aged 8 74 years hospitalized between are retrospective analyzed. Diagnosis of isolated sphenoid sinusitis was made after ENT and radiological examination. Results. The most common evidence (10/11 cases) was headache, they last 1 week 1 year, in 1 case 30 years. Acute inflammation was diagnosed in 2 cases and in all intracranial complication was developed. Meningitis, temporal lobe abscesses, orbital cellulites and paresis of CN VI in case of 11 years old girl and in other case of 37 years old man aseptic meningitis developed. Chronic sinusitis was diagnosed in 6 cases and in other 3 mucocele was present. Progressive atrophy of CN II was the only complain in case of 8 years boy, in rest of cases of chronic sinusitis headache was the only complain. External approach sphenoidotomy in 3 cases and endoscopic approach in 8 cases was managed. Conclusions. Isolated sphenoid sinusitis was usually diagnosed when neurological or ophthalmologic evidences were being evaluated. Surgical treatment is indicated in chronic sinusitis and in cases with no recovery after i.v. antibiotic course or when complication develops. Complications of isolated sphenoid sinusitis often anticipate rynologic evidences that can be absent. Hasła indeksowe: izolowane zapalenie zatoki klinowej, powikłania, leczenie Key words: isolated sphenoid sinusitis, complications, treatment Otolaryngol Pol 2007; LXI (4): by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów Chirurgów Głowy i Szyi Izolowane zapalenie zatoki klinowej stanowi około 2 3% wszystkich zapaleń zatok przynosowych, jednak ze względu na niecharakterystyczne objawy wykrywalność tego schorzenia jest zaniżona [1, 2]. Ostre izolowane zapalenie zatoki klinowej występuje rzadko, natomiast niecharakterystyczne objawy powodują, że stwierdzane jest zwykle podczas diagnozowania powikłań wewnątrzczaszkowych [3]. Objawami zapalenia zatoki klinowej są bóle głowy i zaburzenia widzenia. Bóle głowy nie mają charakterystycznego umiejscowienia, chociaż najczęściej dotyczą okolicy potylicy i oczodołów i mogą im towarzyszyć objawy przewlekłego nieżytu nosa [4 7]. W przypadku szerzenia się zapalenia poprzez boczne ściany zatok mogą pojawić się objawy niedowładu lub porażenia nerwów czaszkowych przebiegających przez zatokę jamistą II, III, IV, VI i V powodując upośledzenie widzenia i zaburzenia ruchomości gałki ocznej oraz ból okolic unerwionych przez nerw V. Objawy te mogą pojawiać się jako pojedyncze dysfunkcje bądź jako zaburzenia wielonerwowe [6, 8, 9]. Izolowane zapalenie zatoki klinowej diagnozowane jest najczęściej na podstawie badania TK, jednak w niektórych przypadkach dopiero w badaniu MRI można stwierdzić właściwy charakter zmiany [10, 11]. Ze wględu na niecharakterystyczne objawy i częsty brak korelacji pomiędzy obrazem radiologicznym zatok a zmianami patologicznymi izolowane zapalenie zatoki może stanowić wyzwanie diagnostyczne i terapeutyczne dla laryngologa. 452 Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 4

2 Celem pracy jest analiza materiału chorych z izolowanym zapaleniem zatoki klinowej. MATERIAŁ I METODA Materiał stanowi 11 chorych w wieku 8 74 lat leczonych w Klinice Otolaryngologii w Gdańsku w latach Metoda: rozpoznanie izolowanego zapalenia zatoki klinowej ustalano na podstawie badania podmiotowego, przedmiotowego i radiologicznego TK i MRI. U wszystkich chorych wykonano badanie bakteriologiczne oraz histopatologiczne materiału uzyskanego podczas zabiegu. U 2 chorych z grzybiczym zapaleniem zatoki wykonano testy mykoserologiczne. WYNIKI Ostre izolowane zapalenie zatoki klinowej stwierdzono w 2 przypadkach (tab. I), w obu rozpoznanie Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 4 Tabela I. Zestawienie objawów i wyników badań dodatkowych u chorych z ostrym izolowanym zapaleniem zatoki klinowej, n=2 Czas trwania objawów w trakcie ostrej infekcji g.d.o. Objawy ogólne temp. 38ºC, bóle głowy Objawy ORL wydzielina śluzowo-ropna w nosowej cz. gardła, obrzęk, przekrwienie błony śluzowej nosa Objawy okulistyczne przypadek 1 zapalenie tkanek miękkich oczodołu, porażenie n. VI, str. lewa Objawy neurologiczne przypadek 1 zapalenie opon m.-r. po 18 dniach ropień płata skroniowego str. prawa przypadek 2 limfocytarne zapalenie opon m-r. Obraz radiologiczny przypadek 1 TK - izolowane zacienienie zatoki klinowej prawej, następnie MRI ropień płata skroniowego o wym. 2,5 x1,5 cm, naciek zapalny opony w tej okolicy zapalenie tętnicy szyjnej wew., zapalenie ściany zatoki klinowej, początek zakrzepicy zatoki jamistej przypadek 2 izolowane zacienienie zatoki klinowej str. lewa Ew czynniki sprzyjające rozwojowi zapalenia przypadek 1 adenotomia 7 dni wcześniej (?) przypadek 2 skrzywienie przegrody nosa, częste infekcje g.d.o. Leczenie antybiotykoterapia, FESS Obraz śródoperacyjny obrzęknięta błona śluzowa, wydzielina śluzowa Wynik badania hist-pat. cechy zapalenia błony śluzowej Bakteriologia posiewy ujemne Tabela II. Zestawienie objawów i wyników badań dodatkowych u chorych z przewlekłym izolowanym zapaleniem zatoki klinowej n=9 Czas trwania objawów 3 12 miesięcy, grzybicze zapalenie kilka i 30 lat Objawy ogólne bóle głowy 8/9 Objawy ORL objawy przewlekłego zapalenia zatok Objawy okulistyczne ból zagałkowy 1, opadnięcie powieki 1, postępujący zanik n. II (pogorszenie widzenia) 1 Objawy neurologiczne incydent utraty przytomności 1 napad padaczkowy 1 Obraz radiologiczny TK izolowane zacienienie zatoki klinowej, w 2 przypadkach zwapnienia Ew czynniki sprzyjające rozwojowi zapalenia skrzywienie przegrody 3, powietrzna małżowina środkowa 1, pobicie kilka lat wcześniej 1 Leczenie sfenoidotomia wewnątrznosowa endoskopowa 6, operacja z doj-ścia zewnętrznego 3 Obraz śródoperacyjny przewlekłe zapalenie 3, torbiel 1, śluzowiak 3, masy martwicze, grzybniak 2 Wynik badania hist-pat. przewlekłe zapalenie 9 grzybniak (grzybnia kropidlaka bez cech inwazji do błony śluzowej) 2 Bakteriologia Staphylococcus aureus i Staphylococcus epidermidis 1 chory nastąpiło w wyniku diagnozowania objawów neurologicznych i okulistycznych, które okazały się objawami powikłań zatokopochodnych. U 11-letniej dziewczynki (przypadek 1) stwierdzono zapalenie tkanek miękkich oczodołu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, porażenie n. VI po stronie lewej. W badaniu otolaryngologicznym stwierdzono wydzielinę śluzowo-ropną w nosowej części gardła, obrzękniętą, przekrwioną błonę śluzową nosa. Temperatura ciała 39 C. Objawy pojawiły się 7 dni po adenotomii wśród objawów infekcji górnych dróg oddechowych, sugerując powikłanie po operacji. W obrazie TK obserwowano całkowite zacienienie prawej zatoki klinowej oraz przyścienne zgrubienie w lewej zatoce klinowej, w obrębie oczodołu niewielki wzrost gęstości tkanki tłuszczowej, pogrubienie i zatarty zarys ściany gałki ocznej. W obrazie MRI celowanym na siodło tureckie stwierdzono przepływ w obrębie zatok jamistych, nie stwierdzając ich zapalenia. Ze względu na utrzymującą się leukocytozę 15000, pomimo poprawy stanu miejscowego 453

3 D. Babiński i inni i ogólnego, wykonano po 18 dniach kontrolne badanie MRI stwierdzając ropień prawego płata skroniowego o wymiarach 2,5x1,5 cm oraz zapalenie zatoki klinowej z przejściem nacieku na prawą ścianę z odczynem w obrębie zatoki jamistej najpewniej początek zakrzepicy. Końcowy odcinek tętnicy szyjnej wewnętrznej i prawa tętnica mózgu środkowa były zwężone z powodu zwolnienia przepływu krwi lub objęcia ścian tętnic przez naciek zapalny lub wskutek zakrzepicy. U 37-letniego mężczyzny (przypadek 2) stwierdzono limfocytarne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Ból głowy i temperatura 38,5 C pojawiły się wśród objawów infekcji górnych dróg oddechowych. Chory skarżył się na nawracające zapalenie błony śluzowej nosa i zatok, w badaniu przedmiotowym stwierdzono skrzywienie przegrody nosa. Badanie TK ujawniło zacienienie lewej zatoki klinowej. W obu przypadkach zastosowano leczenie zachowawcze w postaci dożylnej antybiotykoterapii, następnie po stwierdzeniu obecności ropnia płata skroniowego w pierwszym przypadku i ze względu na utrzymujące się bóle głowy w drugim wykonano sfenoidotomię endoskopową z dojścia przezsitowego. W obu przypadkach stwierdzono obrzękniętą błonę śluzową i wydzielinę śluzową w świetle zatoki. Ropień płata skroniowego u 11-letniej chorej leczony był zachowawczo przez neurochirurga, w obu przypadkach uzyskano całkowity powrót do zdrowia. Przewlekłe izolowane zapalenie zatoki klinowej stwierdzono u 9 chorych (tab. II), w tym u 2 przewlekłe nieinwazyjne grzybicze zapalenia zatoki klinowej (grzybniak). Czas trwania objawów był różny: od 3 miesięcy do 1 roku. W przypadkach zapalenia grzybiczego objawy trwały kilka lat i 30 lat, nasilenie objawów w postaci bólów głowy u tych chorych wystąpiło 4 6 miesięcy przed przyjęciem do Kliniki. Ból głowy był obecny u 8 na 9 chorych. Objawy przewlekłego zapalenia błony śluzowej nosa i zatok stwierdzono tylko u 2 chorych. Objawami skłaniającymi do diagnostyki, oprócz bólów głowy, były objawy okulistyczne stwierdzone u 3 chorych i neurologiczne u 2 chorych. U 8-letniego dziecka jedynym objawem był postępujący zanik nerwu wzrokowego. Wśród czynników sprzyjających wystąpieniu izolowanego zapalenia zatoki klinowej u 3 chorych stwierdzono skrzywienie przegrody nosa, u 1 puszkową małżowinę środkową, u 1 przebyty uraz twarzoczaszki. U pozostałych chorych nie stwierdzono uchwytnych czynników sprzyjających powstaniu przewlekłego zapalenia zatok. W obrazie TK obserwowano u wszystkich chorych zacienienie jednej zatoki klinowej, u chorych z grzybiczym zapaleniem objawem charakterystycznym była obecność ognisk silnego zacienienia w świetle zatoki. Wszyscy chorzy z przewlekłym izolowanym zapaleniem zatoki klinowej byli leczeni operacyjnie, u 6 wykonano endoskopową sfenoidotomię wewnątrznosową, u 3 operację z dojścia zewnętrznego. Podczas zabiegu u 3 chorych stwierdzono przerost błony śluzowej, u 3 cechy śluzowiaka, u 2 masy grzybniaka bez makroskopowych cech inwazji błony śluzowej, u 1 torbiel cienkościenną powstałą z błony śluzowej dolnej ściany zatoki. W badaniu histopatologicznym w 7 przypadkach stwierdzono przewlekłe zapalenie zatoki klinowej, u 2 przewlekłe grzybicze nieinwazyjne zapalenie (grzybniak kropidlakowy). Badanie mykologiczne było ujemne, a w badaniu serologicznym uzyskano ujemne miano przeciwciał przeciwko Aspergillus fumigatus. U 1 chorego z zapaleniem nieinwazyjnym grzybiczym w badaniu bakteriologicznym stwierdzono obecność Staphylococcus aureus i Staphylococcus epidermidis. Przebieg pooperacyjny niepowikłany, u wszystkich chorych uzyskano całkowity powrót do zdrowia. U 8-letniego dziecka z postępującym zanikiem nerwu wzrokowego proces zapalny został zahamowany, jednak nie uzyskano poprawy wzroku. OMÓWIENIE Izolowane zapalenie zatoki klinowej jest chorobą stwierdzaną zwykle przypadkowo podczas diagnozowania bólów głowy, objawów okulistycznych pogorszenia widzenia lub zaburzeń ruchomości gałki ocznej oraz objawów neurologicznych będących składową obrazu powikłania wewnątrzczaszkowego. Objawem najczęstszym, ale zarazem najmniej charakterystycznym, jest ból głowy stwierdzany u 64 82% chorych w doniesieniach o dużej liczbie przypadków do 100% w grupach mniej licznych, w naszym materiale był stwierdzany u 10/11 (91%) [4, 5, 7, 12 14]. Innymi objawami wiązanymi z izolowanym zapaleniem zatoki klinowej są: uczucie spływania wydzieliny po tylnej ścianie gardła, ból zagałkowy, zaburzenia widzenia, porażenie nerwów czaszkowych II, III, IV, VI i V [4, 14, 15]. W materiale Ruoppiego i wsp. zaburzenia funkcji nerwów czaszkowych stanowiły 21%, wzrost ciepłoty ciała stwierdzono u 18% chorych. U 1 spośród 39 chorych stwierdzono powikłanie wewnątrzczaszkowe w postaci ropnia mózgu [5]. Podkreśla się, co również 454 Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 4

4 Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 4 wynika z naszych doświadczeń, że objawy nosowe są rzadko eksponowane w tych przypadkach [5, 15]. W materiale Urena i wsp. 5 na 11 dzieci miało powikłania oczne, u jednego wystąpiło zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych z rozwojem ropnia płata czołowego [14]. W naszym materiale zaburzenia czynności nerwów czaszkowych wystąpiły u 1 chorego z ostrym i u 2 z przewlekłym zapaleniem. W materiale Lewa i wsp. powikłania ostrego zapalenia występowały częściej (10/14) niż zapalenia przewlekłego zatoki klinowej (3/15) [16]. Ostre izolowane zapalenie zatoki klinowej diagnozowane jest rzadko, zwykle w czasie diagnostyki powikłań neurologicznych i/lub okulistycznych. Niska rozpoznawalność wynika głównie z braku specyficznych objawów i pierwszymi objawami mogą być symptomy obecnego już powikłania wewnątrzczaszkowego lub oczodołowego. Właściwe szybkie rozpoznanie jest ważne, ponieważ śmiertelność ostrego zapalenia zatoki klinowej wzrasta wraz z opóźnieniem rozpoznania i wynosi 27% [12]. Zaburzenia widzenia w materiale Ruoppiego i wsp. wystąpiły u 11 (28%) chorych, porażenie nerwów czaszkowych II u 3, III u 4, V u 2/39 chorych. U 2 chorych wystąpił krwotok do OUN, u 1 ropień mózgu [5]. W naszym materiale rozpoznanie ostrego izolowanego zapalenia zatoki klinowej nastąpiło podczas diagnostyki zaburzeń neurologicznych i okulistycznych zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych oraz dwojenia. Ze względu na lokalizację i sąsiedztwo zatoki klinowej zapalenie szerząc się od strony zatoki poprzez ciągłość, ubytki w ścianie zatoki lub zapalenie zakrzepowe naczyń wcześniej wywołuje objawy wynikające z zajęcia okolicznych nerwów lub opon mózgowo- -rdzeniowych i mózgu niż objawy rynologiczne [2]. Zmiany patologiczne w izolowanym zapaleniu zatoki klinowej wynikają, jak w przypadku zapalenia innych zatok, z upośledzenia drożności naturalnego ujścia. W naszym materiale czynnikiem predysponującym do rozwoju zapalenia były nieprawidłowości anatomiczne oraz infekcja górnych dróg oddechowych. W jednym przypadku ostrego zapalenia zatoki klinowej czynnikiem sprzyjającym rozwojowi zapalenia okolicy nosowej części gardła mogła być wykonana kilka dni wcześniej adenotomia. W piśmiennictwie zwraca się uwagę również na zaburzenia immunologiczne (również cukrzyca, chemioterapia), uraz twarzoczaszki, zapalenie sitowia, pływanie w basenie [10, 6]. W badaniu bakteriologicznym najczęściej stwierdza się w przypadkach ostrych zapaleń bakterie: Staphylococcus aureus, Sreptococcus pneumonieae, Haemophilus influenzae, w przewlekłych procesach zapalnych: tlenowe szczepy pałeczki Gram(-): Klebsiella pneumoniae, Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, beztlenowe: Peptostreptococcus, Prevotella, Fusobacterium [17]. Czynnikiem patogennym są również grzyby: najczęściej Aspergillus fumigatus, ale również Shizophyllum commune, Pseudallescheria boydii, Candida albicans, Rhizopus sp., Alternaria [18] oraz Mucor [19]. W przypadku potwierdzonej choroby refluksowej żołądkowo-przełykowej jako czynnik etiologiczny bywa stwierdzany Helicobacter pylori [20]. U 1 naszego chorego z zapaleniem nieinwazyjnym grzybiczym zatoki w badaniu bakteriologicznym stwierdzono Staphylococcus aureus i Staphylococcus epidermidis. U większości chorych w naszym materiale wyniki posiewów bakteriologicznych i mykologicznych były ujemne, natomiast rozpoznanie grzybiczego zapalenia nastąpiło na podstawie badania histopatologicznego. Izolowane nieinwazyjne grzybicze zapalenie zatoki klinowej nie jest często opisywaną chorobą zatoki klinowej, a rzadkość rozpoznania może być związana ze zwykle słabo wyrażonymi objawami, więc rozpoznanie najczęściej następuje po badaniu TK zatok [3, 6]. Powikłania oczne i wewnątrzczaszkowe grzybiczego zapalenia zatoki klinowej mogą występować zarówno w formie inwazyjnego, jak i nieinwazyjnego zapalenia [18, 22]. W naszym materiale w obu przypadkach jedynym objawem były bóle głowy trwające wiele lat. Po operacji bóle głowy minęły, sugerując, że była to rzeczywista ich przyczyna. Większość chorych z niepowikłanym ostrym zapaleniem zatoki klinowej może być leczonych zachowawczo z zastosowaniem dożylnej antybiotykoterapii. W przypadku pojawiających się powikłań lub przy braku poprawy po 48 godzinach zalecane jest leczenie chirurgiczne. Obecnie najczęściej wykonuje się endoskopową sfenoidotomię z dojścia przezsitowego lub przeznosowego [12, 14, 21]. Metodą leczenia ostrego zapalenia zatoki klinowej opisywaną w piśmiennictwie jest również płukanie zatoki przez naturalne ujście zastosowane w 58% w materiale Ruoppiego i wsp. W tym samym materiale sfenoidotomia była wykonana u 3 chorych (12%) [5]. W przypadku ostrego zapalenia zatoki klinowej zalecane jest agresywne leczenie, ponieważ powikłania zapalenia zatoki klinowej są spotykane rzadko, ale wiążą się z wysoką śmiertelnością [16, 23, 24]. W naszym materiale u jednego chorego powikłaniem było zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, natomiast u 11-letniej dziewczynki, pomimo leczenia zachowawczego, dodatkowo rozwinął się ropień 455

5 D. Babiński i inni płata skroniowego oraz początkowe stadium zapalenia zatoki jamistej. W obu przypadkach konieczne było zastosowanie leczenia chirurgicznego. U dziecka z ostrym zapaleniem zatoki klinowej w obrazie MRI zaobserwowano zwężenie końcowego odcinka tętnicy szyjnej wewnętrznej i prawej tętnicy środkowej mózgu. Objaw ten wskazuje na zmiany zapalne ściany zatoki i sugeruje drogę szerzenia infekcji i powstania ropnia mózgu, ale również realne zagrożenie powstania udaru niedokrwiennego mózgu [25 27]. Przewlekłe izolowane zapalenie zatoki klinowej wymaga leczenia chirurgicznego, szczególnie, kiedy dochodzi do powikłań, w tych przypadkach najczęściej oczodołowych [14]. Niekorzystnym czynnikiem rokowniczym w izolowanych zapaleniach o etiologii bakteryjnej, grzybiczej oraz śluzowiaku jest czas trwania objawów upośledzenia czynności nerwów czaszkowych II, III, IV, VI, zwłaszcza gdy trwają dłużej niż 6 miesięcy. W materiale Lee i wsp. w grupie 13 pacjentów w wieku lat objawy podwójnego widzenia, zapalenia nerwu wzrokowego trwały od 3 dni do 3,5 roku. Najlepsze rezultaty osiągnięto u chorych z niedowładem nerwu odwodzącego. W przypadku zapalenia nerwu wzrokowego i zaburzeń widzenia trwających dłużej niż 6 miesięcy uzyskano gorsze wyniki leczenia [28]. W naszym materiale powikłania przewlekłego zapalenia zatoki klinowej dotyczyły 3 chorych. W przypadku postępującego zaniku nerwu II uzyskano zahamowanie pogarszania wzroku, ale nie doszło do poprawy widzenia, natomiast utrata przytomności i napad padaczkowy u dwóch innych chorych nie powtórzyły się w ponad 10-letniej obserwacji. Izolowane zmiany zatoki klinowej wymagają weryfikacji histopatologicznej, ponieważ korelacja z obrazem radiologicznym okazuje się przypadkowa, w materiale Cousina i wsp. wyniosła 4/18 (22,2%) [29]. W przypadku izolowanych zmian przydatne może być badanie MRI ułatwiające diagnostykę izolowanych zapaleń zatoki klinowej [4, 10]. W naszym materiale u 2 chorych z obecnością ogniskowych zagęszczeń w obrębie zacienienia w zatoce klinowej potwierdziło się rozpoznanie grzybniaka kropidlakowego, natomiast u pozostałych chorych z zacienieniem zatoki stwierdzono przewlekłe zapalenie w 3, śluzowiak w 3, torbiel w 1 przypadku. U chorych z ostrym izolowanym zapaleniem zatoki klinowej zacienienie w obrazie TK i MRI wynikało z obrzęku błony śluzowej i obecności wydzieliny śluzowej w świetle zatoki. W podsumowaniu należy podkreślić, że izolowane zapalenie zatoki klinowej jest rozpoznawane najczęściej podczas diagnozowania objawów neurologicznych i okulistycznych. W przypadku izolowanego zapalenia zatoki klinowej, które nie ustępuje po leczeniu zachowawczym oraz u chorych z powikłaniami zalecane jest leczenie chirurgiczne. Powikłania izolowanego zapalenia często wyprzedzają objawy rynologiczne, które niejednokrotnie mogą być nieobecne. PIŚMIENNICTWO 01. Castelnuovo P, Pagella F, Semino L, De Bernardi F, Delu G. Endoscopic treatment of the iso-lated sphenoid sinus lesion. Eur Arch Otorhinol. 2005; 262: Moorman CM, Anslow P, Elston JS. Is sphenoid sinus opacity significant in patients with op-tic neuritis? Eye. 1999; 13: Hnatuk LA, Macdonald RE, Papsin BC. Isolated sphenoid sinusitis: the Toronto Hospital for Sick Children experience and review of the literature. J Otolaryngol. 1994; 23: Martin TJ, Smith TL, Smith MM, Loehrl TA. Evaluation and surgical management of isolated sphenoid sinus disease. Arch Otolaryngol Head Neck Surg. 2002; 128: Ruoppi P, Seppa J, Pukkila M, Nuutinen J. Isolated sphenoid sinus diseases: Report of 39 cases. Arch Otolaryngol Head Neck Surg. 2000; 126: Turgut S, Ozcan KM, Celikkanat S, Ozem C. Isolated sphenoid sinusitis. Rhinology. 1997; 35: Wang ZM, Kanoh N, Dai CF, Kutler DI, Xu R, Chi FL, Tian X. Isolated sphenoid sinus dis-ease: an analysis of 122 cases. Ann Otol Rhinol Laryngol. 2002; 111: Hsu YC, Su CY, Hsu RF, Kuo FY, Hsieh MJ. Abducens palsy in acute isolated sphenoid fun-gal sinusitis. J Otolaryngol. 2004; 33: Stefanis L, Przedborski S. Isolated palsy of the superior branch of the oculomotor nerve due to chronic erosive sphenoid sinusitis. J Clin Neuro Ophthalmol. 1993; 13: Ishibashi T, Kikuchi S. Mucocele-like lesions of the sphenoid sinus with hypointense foci on T2-weighted magnetic resonance imaging. Neuroradiology. 2001; 43: Lim WK, Ram B, Fasulakis S, Kane KJ. Incidental magnetic resonance image sinus abnor-malities in asymptomatic Australian children. J Laryngol Otol. 2003; 117: Haimi-Cohen Y, Amir J, Zeharia A, Danziger Y, Ziv N, Mimouni M. Isolated sphenoidal sinusitis in children. Eur J Pediatr. 1999; 158: Szyfter W, Szymiec E, Nowak K. Leczenie izolowanych ropniaków zatoki klinowej. Otolaryngol Pol. 1995; 49, supl. 21: Uren BA, Berkowitz RG. Isolated inflammatory sphenoid sinus disease in children. Ann Otol Rhinol Laryngol. 2003; 112: Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 4

6 15. Szyfter W, Wróbel M, Liebert W, Borucki Ł. Operacje zatoki 24. Xenos C, Rosenfeld JV, Kleid SM. Intracranial extension of klinowej. Otolaryngol Pol. 2005; 2: Lew D, Southwick FS, Montgomery WW, Weber AL, Baker AS. Sphenoid sinusitis: a review of 30 cases. N Engl J Med. 1983; 309: Brook I. Bacteriology of acute and chronic sphenoid sinusitis. Ann Otol Rhinol Laryngol. 2002; 111: Shaw CKL, Mc Cleave M, Wormald PJ. Unusual presentations of isolated sphenoid fungal sinusitis. J Laryngol Otol. 2000; 114: Chan LL, Singh S, Jones D, Diaz EM, Ginsberg LE. Imaging of mucormycosis skull base osteomyelitis. Am J Neuroradiol. 2000; 21: Dinis PB, Martins ML, Subtil J. Does Helicobacter pylori play a role in upper respiratory tract inflammation? Ear Nose Throat J. 2005; 84: Unlu HH, Aslan A, Goktan C, Egrilmez M. The intracranial complication of acute isolated sphenoid sinusitis. Auris Nasus Larynx. 2002; 29: deshazo RD, O Brien M, Chapin K, Soto-Aguilar M, Gardner L, Swain R. A new classifica-tion and diagnostic criteria for invasive fungal sinusitis. Arch Otolaryngol Head Neck Surg. 1997; 123: Piotrowski S, Jordan J. Zakrzepowe zapalenie zatok jamistych o burzliwym przebiegu i nietypowym obrazie klinicznym jako powikłanie zapalenia zatok klinowych. Otolaryngol Pol. 1995; 49 supl. 19: Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 4 sphenoid sinusitis. Head Neck. 1995; 17: Barreto MP, Ahmadi J, Sahai S, Rice D, Ameriso S, Fisher M. Sinusitis and carotid artery stroke. Ann Otol Rhinol Laryngol. 2000; 109; Wong AM, Bilaniuk LT, Zimmerman RA, Simon EM, Pollock AN. Magnetic resonance im-aging of carotid artery abnormalities in patients with sphenoidsinusitis. Neuroradiology. 2004; 46: Halis Unlu H, Aslan A, Goktan C, Egrilmez M. The intracranial complication of acute isolated sphenoid sinusitis. Auris Nasus Larynx. 2002; 29: Lee LA, Huang CC, Lee TJ. Prolonged visual disturbance secondary to isolated sphenoid sinus disease. Laryngoscope. 2004; 114: Cousin JN, Har-El G, Li J. Is there a correlation between radiographic and histologic findings in chronic sinusitis? J Otolaryngol. 2000; 29: Adres autora: Klinika Chorób Uszu, Nosa, Gardła i Krtani ul. Dębinki Gdańsk Pracę nadesłano r. 457