POLSKI PRAPOZYTYWISTA KAROL HRABIA BRZOSTOWSKI.

Transkrypt

1

2 S tu d ia T eo lo g ic z n e B iał., D ro h., Ł o m. 14(1996) KS. JA C E K W. C Z A R T O S Z E W S K I POLSKI PRAPOZYTYWISTA KAROL HRABIA BRZOSTOWSKI. Treść: Wstęp; I. Curriculum vitae; II. Stosunek do religii i Kos'ciota; III. Życie rodzinne; IV. Patriota ; V. Ekonomista; VI. Moralnos'ć; VII. Swoisty utylitaryzm; VIII. Dzieło życia; Zakończenie. W S T Ę P P o stać, d ziałaln o ść i p o g lą d y K a ro la h ra b ie g o B rz o s to w sk ie g o c ie sz ą się d u żym z a in te re so w a n ie m w śró d o só b z a jm u ją c y c h się filo z o fią p ra c y i m ie s z k a ń c ó w au g u sto w szcz y zn y. D o ty c h c z a s o w e p u b lik acje n a je g o te m a t p o w ta rz a ją za H. M a - ciejczy k iem, iż byl on socjalistą utopijnym, który w ciągnął clo p ra cy chłopów i robotników na sw ego rodzaju w sp ó łw ła ścicieli '. P o w sz e c h n ie u w a ż a się, że byl z w o le n n ik ie m i o d tw ó rc ą p o g lą d ó w J e a n a Ja- cq u es a R o u s se a u, K la u d iu sz a H e n ry k a de R o u v ro y d e S a in t-s im o n i R o b e rta O w e na. P o d ję ta p ró b a p ra g n ie w y jaśn ić, iż nie b y ły m u o b c e p o g lą d y so c ja liz m u u to p ijnego, ch o ć sa m h ra b ia so c jalistą nie byl. M ia ł w ła sn e, a u to n o m ic z n e idee, k tó re w p r o w adzał w życie. C ie k a w o stk ą je s t to, że p o d o b n e p o g lą d y gło sili m ło d si o d B r z o stow skiego: A u g u s t C o m t, Jo h n S tu ard M ili i H e rb e rt S p en cer, k tó ry c h d zieł h ra b ia p ra w d o p o d o b n ie nic m iał m o ż liw o śc i p o z n a ć p rz e d w p ro w a d z e n ie m sw y c h p o g lą dów w życie. 1 Maciejczyk II., Sławni ludzie ziemi białostockiej, w: Kalendarz białostocki 1961rok na. Białystok I960, s

3 JACEK W. CZARTOSZEW SKI I. C U R R I C U L U M V IT A E K a ro l h ra b ia B rz o sto w sk i by l sy n e m m a łż o n k ó w H ie ro n im a i E w y d e dom o C h re p to w ic z. U ro d z ił się d n ia 11-go lu teg o 1796 ro k u w m a ją tk u C h re p to w ic z ó w - M ic h a lisz k i n a W ie le ń sz c z y ź n ie. O jciec K a ro la stu d io w a ł u p ija ró w w W ilnie, p o tem z a jm o w a ł s ta n o w isk o sta ro sty są d o w e g o m iń sk ie g o, a p ó źn iej p o sła Z ie m i T rockiej na S e jm C z te ro letn i. A re sz to w a n y p rz e z ta rg o w ic z a n u z y sk ał w o ln o ś ć w 1794 rok u. W d n iu 2 4 -ty m k w ie tn ia teg o ż ro k u p o w o ła n y został na c z ło n k a R a d y N ajw y ż- szaj N a ro d o w e j w W ilnie. P o u p a d k u p o w sta n ia osiadł na p o d u p a d ły c h d o b ra c h. Z m arł o k o ło 1810 roku. K ilk a lat p ó źn iej z m a rła je g o z o n a - m a tk a K arola. D z ia d k ie m ze stro n y o jca był w o je w o d a in fla n ck i S ta n isla w B rz o s to w sk i, b a b k a p o c h o d z iła z R a dziw iłłó w. Z e stro n y m atk i d z ia d k ie m był Jo a c h im L ita w o r C h re p to w ic z ( ), K a n c le rz W ielk i L ite w sk i, czło n e k lóż m a s o ń sk ic h (m. in. w L u b lin ie ), fizjokratyk, p ro je k to d a w c a u tw o rz e n ia T o w a rz y stw a P rz y ja c ió ł N a u k o ra z K o m isji E d u k a c ji N a ro d o w e j w 1773 ro k u i p rz e z n a c z e n ia na cele z ty m z w ią z a n e d ó b r p o je z u ic k ic h. W K E N k ie ro w a ł w y d z ia łe m sz k ó l n a L itw ie, w s p ó łp r a c o w a ł z A. Z a m o y s k im nad Z b io re m P raw, a w o k resie S e jm u C z te ro le tn ie g o zg ło sił w ła sn e p ro je k ty napraw y rz ą d u i p ra w o o m ia sta c h, p iasto w ał sta n o w isk a p a ń s tw o w e : se n ato ra, c z ło n k a Rady N ie u s ta ją c e j, m in istra sp raw z a g ra n ic z n y c h, p o sła w W ie d n iu, itd...p o p ierał autory te te m i fin a n so w o p o w sta n ie k o ś c iu sz k o w s k ie. Z o rg a n iz o w a ł też w z o ro w e g o sp o d a rstw o ro ln e w S z c z o rse n a L itw ie 2. L a ta d z ie c ię c e i m ło d z ie ń c z e sp ę d z ił K aro l w d o m u ro d z ic ó w i w m ajątku C h r e p to w ic z ó w 3. P ó ź n ie j u c z ę sz c z a ł d o sz k ó ł w W iln ie i w e F ra n c ji. O p an o w ał b ie g le ję z y k i: fran c u sk i, n ie m ie c k i i łaciń sk i. Z d ra d z a ł z d o ln o śc i w z a k re sie nauk śc isły ch, sz c z e g ó ln ie fizyki i m e c h a n ik i. M a ją c lat 20 re z y g n u je ze stu d ió w akadem ic k ic h i w stę p u je d o w o jsk a K ró le stw a P o lsk ie g o ; tu zo staje u m ie sz c z o n y w sztabie W ie lk ie g o K się cia K o n sta n teg o. P ełni fu n k cję ad iu tan ta p o lo w e g o gen. R óżnieckie- g o o raz z d o b y w a w ie d z ę z z a k re su n a jn o w s z e j tech n ik i w o jsk o w e j4. W d n iu 10-tym m a rc a 1818 ro k u b ęd ąc k a p ita n e m in ż y n ie ró w sk ła d a d y m isję z w o jsk a dla słabości zdrow ia z p o z w o le n ie m n o sz e n ia m u n d u r u 5. R e g u lu je sw o je sp ra w y m a ją tk o w e na L itw ie i o s ia d a n a C is ó w 6. z a d łu ż o n y c h i p o d u p a d ły c h d o b ra c h sz ta b iń sk ic h w folw arku Ż y je b a rd z o sk ro m n ie. Z a jm u je się p racą w g o sp o d a rs tw ie i w a lk ą z o lbrzym i m i tru d n o śc ia m i fin a n so w y m i. O sw y c h p ie rw sz y c h latach w d o b ra c h sztabińskich 2 Barlys J., Czerwony hrabia Karol Brzostowski. Warszawa 1978, s. 50, 85, 103; Rótkowski J., Trzydzieści kit mego pasterzowania w parafii sztabińskiej, Warszawa s. 6; Encyklopedia Warszawy, PWN Warszawa 1994, haslo: Chreptowicz Joachim Litawor, s. I08;Maciejczyk, tamże, s Maciejewski S..Szlachetni pasjonaci. Olsztyn 1978, s Zawistowska - Zacharewicz H., D ziałalność społeczno - gospodarcza i oświatowa Karola Brzostowskiego ze Sztabina koło Augustowa, w: Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augusto skiego. Białystok 1967, s. 430; Pietrusiński L., Krasnybór czyli Sztabin i Karol hr. B r z o s to w s k i, Augustów 1938, s ; Bartys', Czerw ony, s Bielecki R., Słownik Biograficzny Powstania Listopadowego. Naczelna Dyrekcja Archiwów' Państwowych. Archiwum Akt Dawnych, 1.1, Warszawa 1995, haslo: Brzostowski Karol, s. 261 " Jemielity W., Parafia Sztabin, Łomża 1990, s. ll:a nuszkiew icz E..H istoria p r z y n a l e ż n o ś ć adm inistracyjnej i osadnictwa, w: Sztabiński Zeszyt H istoryczny nr 1/94, s

4 POLSKI.,PRAPOZYTYW ISTA KAROL HARABIA BRZOSTO W SK I pisał w D z ie n n ik u A d m in is tra c y jn y m : Jedząc kartofle, które on (słu ż ą c y Ja n ) p rzyprawiał, m ogłem żyć; ale oficyjalisty do pom ocy przystojnie utrzym ać nie było p o d o bieństwa. D zień na roli trawiąc, p rzy błonce (la m p ie o liw n e j z k lo sz e m z b ło n y ) w ieczoram i pisząc, załatw iałem interesa zbyt trudne, gdy ani na wyjazdy, których rozrzucone interesa wymagały, ani naw et na porto do listów nie m iałem funduszu. Wizyt sąsiadów unikałem, bo nie m iałem ani czem przyjąć, ani owsa, ani obiadu, ani świecy. Gdy kto przyjechał, ze wstydem kryć się m usiałem, lub narażony byłem na pośmiewisko. P rzypom nieć tu je d n a k muszę, iż sąsiad bliski Pac stan, w którym m ię znalazł innym okiem w idział1. D ziw ił się od daw na m ojej sam otności; przyjech a ł z Girardem (daw nym m oim przyjacielem ), gdy byłem chory, a gdy ani herbaty, ani imbryczka do gotow ania je j w m oim dom u nie znalazł, gdy nic w gębę nie w ziąw szy odjechał bez popasu tem i sam em i końmi, sześć m il nazad do domu, p ow iedział do Girarda; Il vit dans la m isese; il est tres gene; m ais il riabandonne p a s ses affaires; il travaille; il veut fa ire honneur aux dettes de ses parents "8. W krótce potem pożyczył mi i odtąd kasa je g o była dla m nie w każdem zdarzeniu pom ocą. Przez kilka lat, za każdym podatkiem ofiary, posyłałem do niego. Jedno i niesłychane je st to zdarzenie, gdzie w idok złego stanu interesów p ob ud ził do kredytu '. J u ż w c z e rw c u 1818 ro k u ro z p o czął lik w id ację p a ń s z c z y z n y w sw y c h d o b ra c h p rz e m ie n ia ją c c h ło p ó w p a ń s z c z y ź n ia n y c h w d z ie rż a w c ó w. P o d ry g o re m u tra ty dzierżaw y w p ro w a d z ił p ło d o z m ia n d o g o sp o d a rk i ch ło p sk ie j. S p łaty c z y n s z ó w n a kazał u isz c z a ć w z ie m n ia k a c h - w ten sp o só b zasz c z e p ił now 'e u p ra w y ; p o d n ió sł p r o dukcyjność w si o ra z zy sk ał su ro w c e d o g o rzeln i. In te re so w a ł się id eą u p rz e m y s ło w ienia m a ją tk ó w. Z b u d o w a ł w ięc m a n u fa k tu rę sz k la n ą w której w y rab iał: butelk i, kieliszki, sz y b y d o o k ien, k a ła m a rz e, n a c z y n ia la b o ra to ry jn e i a p tek arsk ie. S p ro w a dzeni z P ru s rz e m ie śln ic y zaw ied li. B rz o sto w sk i sa m w ię c stanął na czele ro b o tn i ków; kilk a m ie się c y u czy ł się fach u z k sią ż e k i p o d rę c z n ik ó w, i w ten sp o só b stał się fab ry k an tem. B y l je d n y m z p ie rw sz y c h p rz e d się b io rc ó w, k tó rzy w p ro w a d z ili n o w o c z e s n ą buchalterię z w a n ą w ó w c z a s w ło sk ą (w p ro w a d z a p o d w ó jn y zap is k ażd ej o p eracji na p rz e c iw s ta w n y c h stro n a c h d w u k o n t sy n te ty c z n y c h ). P o m o c n a b y ła tu w 'dow a po zarząd cy d ó b r Je rz y m R y m a s z e w s k im W ik to ria de d o m o W ie rz b ic k a, o s o b a nadobna, w yższym i obdarzona zd olno ściam i". K ie d y w 1823 ro k u rząd K ró le stw a P o lsk ie g o p o d jął się b u d o w y K a n a łu A u gustow skiego, p o w s ta ło z a p o trz e b o w a n ie na w y ro b y m e ta lo w e. B rz o s to w sk i w n e t ocenił sy tu a cję; ro z p o c z ą ł stu d ia nad h u tn ic tw e m ze s p ra w d z o n y c h p o d rę c z n ik ó w. Sprowadził m ajstra narodow ości n iem ieck iej G iz ę i w bardzo p ry m ity w n y c h w arunkach, w sz o p ie w e w si Ja n ó w e k w y b u d o w a ł p iec ro z g rz e w a n y p rz y p o m o c y p r y m i tyw nego m ie c h a k o w a ls k ie g o. T a m na b a z ie z lo m u s k u p o w a n e g o o d o k o lic z n y c h w łościan zacz ął w y k o n y w a ć o d le w y sta lo w e p o trz e b n e d o b u d o w y ślu z k a n a ło w y c h. Inwestycja ta p rz y n io sła m u w k o ń c u 1824 ro k u ru b li g o tó w k i, co p o z w o liło 7 Generał Ludwik hrabia Pac. właściciel dóbr w Dowspudzie k. Raczek. 8 tlum. J. Bartyś - On żyje w nędzy, gdyż interesa jego w bardzo złym stanie; ale pracuje; Ponieważ chce spłacić długi rodziców. 9 Pietrusiński, tamże, s ; Bartyś!.. Geneza testamentu Karola Brzostowskiego, w: Rocznik Białostocki, t. VIII 1967, Białystok 1968, s Bratkowski S., S k q d pochodzim y? Opowieści z drugiego kwadratu. Warszawa 1975, s

5 JACEK W. CZARTOSZEW SKI pokryć część długów ciążących na dobrach oraz opłacić robotników i surowce. W roku 1825 na terenie wsi Huta wybudował nowoczesną (jak na owe czasy) odlewnię i wielki piec, gdzie na szeroką skalę pracował eksploatując niskoprocentową darniową rudą żelaza, zalegającą nadbiebrzańskie bagna, łąki i lasy wzbogacając wytopy złomem". Około 1828 roku zastosował nagrzewnicę cylindryczną do tzw. gorącego dmuchu konstrukcji F. Girarda. Było to nowością w kraju l2. W latach dwudziestych wybudował i uruchomił we dworze Cisów browar i gorzelnię. Do produkcji spirytusu zastosował jako pierwszy w Polsce aparat Pistoriusza, a w latach rozpoczął produkcję spirytusu i wódek z buraków cukrowych, uprawianych na polach folwarcznych13. Dla ułatwienia transportu własnych wyrobów wybudował na Biebrzy w Sztabinie przystań dla berlinek. Jego wyroby kupić można było w Łomży, Ostrołęce, Suwałkach, Grodnie, Kownie i w Warszawie14. Hrabia troszczył się też o ludzi. Założył księgę dyspozycji życzeń i zażaleń dla całej ludności, czyli Dziennik Administracyjny otwarty dla uwag, które każdy mógł wpisać15. Wydał zakaz używania słów wulgarnych wśród całej ludności oraz uznał pełne równouprawnienie ludzi pracy różnych wyznań (katolików, protestantów i żydów). Utworzył fundusz zapomóg, utrzymania szkól i opieki lekarskiej dlachlopów i robotników (tzw. karbonki). Ustanowił chłopskie kolegium orzekające (pięciu sołtysów). Nakazał przymusowe egzekwowanie alimentów i opiekę nad ludźmi starymi, niezdolnymi do pracy od dzieci i krewnych. Wprowadził bezpłatną opiekę i utrzymanie dla ludzi starszych i niedołężnych na koszt gminy wiejskiej (w przypadku braku dzieci i krewnych). Ustalił, że w razie epidemii chorób zakaźnych lub w przypadkach zachorowań ludzi ubogich koszty leczenia pokryć mają wpływy z karbonek. Zlikwidował karę chłosty i aresztu z zamianą na grzywny pieniężne. Rozpoczął walkę z pijaństwem, złodziejstwem, lichwą, wyzyskiem, awanturnictwem, niechlujstwem i nierządem16. W listopadzie 1830 roku wybucha w Polsce powstanie. Hrabia Brzostowski dnia 6-go lutego 1831 roku wstępuje do wojska powstańczego w randze kapitana i zostaje przydzielony do sztabu przybocznego gen. L. Paca - dowódcy Korpusu Rezerwowego. Dnia 14-go kwietnia 1831 roku zostaje awansowany do rangi majora z pozostawieniem przy dotychczasowych obowiązkach, następnie przeznaczony do szczególnych rozporządzeń ministra wojny. Dnia 2-go czerwca 1831 roku udekorowany zostaje złotym krzyzem Virtuti Militari nr. 1290, a 5-go września 1831 roku otrzymuje dymisję dla słabości zdrowia'1. Po upadku powstania w obawie przed represjami wyjeżdża na emigrację do Paryża. Przedtem symulacyjnie zapisuje siostrze Izabelli współwłasność dóbr sztabińskich na łączną sumę 200 tys. zip. (obawiając się konfiskaty). Odwiedza też Anglię. "B arty s, Czerwony, s A nuszkiew icz E., Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Sztabińskiej im. Karola B r z o s t o w s k ie g o 11 latach , Łomża 1991, tabela w aneksie. 13 B artys, Geneza, s R ólkow ski, tamże, Sztejnert M., Tęsknota za starą sieczkarnią, w: Literatura nr 1, , s. 9. ir A nuszkiew icz, Towarzystwo, aneks. 17 B ielecki, tamże, s

6 POLSKI PRAPOZYTYW ISTA KAROL H ARABIA BRZO STO W SK I g d z ie z a tru d n ia i w y s y ła d o C is o w a d w u m e c h a n ik ó w a n g ie ls k ic h o ra z p rz e s y ła k ilk ad ziesią t to m ó w p o d rę c z n ik ó w te c h n ic z n y c h i ro ln ic z y c h 18. P o o g ło sz e n iu am n estii ja k o je d e n z p ie rw sz y c h sk ła d a u p o k a rz a ją c ą p ro śb ę o d a ro w a n ie w in y (p ra g m a ty k b ez se n ty m e n tó w ). T aki gest n a p e w n o nie p rz y s p o rzył m u p re s tiż u 19. P o w ró c ił d o C is o w a, g d zie p rzy stąp ił d o z a ło ż e n ia w y tw ó rn i m a s z y n i n o w o c z e sn y c h narzęd zi ro ln ic z y c h o ra z w y p o sa ż e n ia te c h n ic z n e g o d la p rz e m y słu ro ln o - sp o ż y w c z e g o. P ro d u k o w a ł w niej m ię d z y in n y m i w ła sn e j k o n stru k c ji m a s z y n y d o o b ieran ia zie m n ia k ó w, m a s z y n y d o a u to m a ty c z n e g o ro z le w a n ia tru n k ó w i k a p s lo w a nia b u telek, p rasy lito g raficzn e, e le w a to ro w e k o p a c z k i d o z ie m n ia k ó w, m e c h a n ic z n e dojarki d o m lek a, m ło c a rn ie c z y sz c z ą c e z b o ż e i w ie le in n y ch. U n o w o c z e ś n ił istn ie ją c e h u ty sz k lą i m etali. W p ro w a d z ił p ro d u k c ję p r e fa b ry k o w a n y c h e le m e n tó w do b u d o w y chat ch ło p sk ic h. W g o sp o d a rs tw a c h ro ln y c h sto so w a ł n a s z e ro k ą sk a lę m a sz y n y ro ln icze. U z y sk a ł re k o rd o w e p lo n y z ie m n ia k ó w n a z ie m ia c h K ró le stw a P o l skiego. W' o rg an izacji p ro w a d z ił ścisłą k o o p e ra c ję p ro d u k c ji rolnej, leśnej i p r z e m y słow ej. Z a k a z a ł w stę p u do k a rc z e m w g o d z in a c h p racy dla ro b o tn ik ó w i oficjalistó w. W y m a g a ł u m ie ję tn o śc i cz y ta n ia, p isa n ia i ra c h o w a n ia od te rm in a to ró w i f u n k c jo n a riuszy d w o rsk ic h. W p ro w a d z ił b o d ź c e e k o n o m ic z n e dla ro b o tn ik ó w i ad m in istracji: p rem ie ro czn e, n a g ro d y św ią te c z n e, w y n a g ro d z e n ie za w y s łu g ę lat o ra z b e z p ła tn ą sto łó w k ę dla n a jle p sz y c h specjalistów '. Z a stra c o n y czas p rz e z p ra c o w n ik a z w in y z w ie rz c h n ik ó w a d m in istra c ji n a k a z a ł w y p ła c a ć o d sz k o d o w a n ia. W y k o rz y s ta ł ja k o p ierw szy w P o lsce łączn o ść te le g ra fic z n ą (m ię d z y d w o re m w C is o w ie i H u tą S zta- bińską). Stw 'orzyl w ie jsk ą i fa b ry c z n ą k a sę o sz c z ę d n o śc i z o p ro c e n to w a n ie m 5 pro c. w sto s u n k u ro c z n y m. Z a ło ży ł dla c h ło p ó w h u rto w n ię s k le p o w ą ze sp rz e d a ż ą to w a rów p o c en ie z a k u p u h u rto w e g o plus k o sz t u trz y m a n ia sk lep u. D alej stw o rz y ł w ie j ską i fa b ry c z n ą k asę p o ż y c z k o w ą z o p ro c e n to w a n ie m 6 proc. w sto s u n k u ro c z n y m i z z a b e z p ie c z e n ie m, a od 1852 ro k u - b ez zab e z p ie c z e n ia. W p ro w a d z ił e m e ry tu ry dla ro b o tn ik ó w i o ficjalistó w (po 15 latach p racy 5 0 proc., a p o 20 latach proc. pensji) o ra z ren ty ro d zin n e. S tw o rz y ł fu n d u sz u b e z p ie c z e ń od o g n ia (w razie p o ż a ru p rzy stęp o w a ł d o o d b u d o w y b u d y n k ó w z w y p ro d u k o w a n y c h w' tartak u e le m e n tó w )20. W sw y c h d o b ra c h w y b u d o w a ł m n ie jsz e zak ład y : ceg ieln ię, tartak, m ły n w 'odny, w ia trak i g a rb a rn ię 21. H ra b ia K. B rz o s to w s k i c h o ro w a ł n a serce. N ie z a ło ż y ł rod zin y. W g ru d n iu 1853 ro k u w y je c h a ł d o F rancji dla p rz e p ro w a d z e n ia k u racji u paryskich sp ecja listów". U m ie ra w P a ry ż u w d n iu 2 5 -ty m c z e rw c a 1854 ro k u w d o m u p rzy ul. B o u le vard d es Italiens, ja k o 5 9 -cio letni m ę ż c z y z n a. P o c h o w a n y p o c z ą tk o w o na c m e n ta rzu M o n tm a rtre, p ó źn iej z g o d n ie z w o lą z a p isa n ą w te sta m e n c ie p o d ró ż n y m, je g o ciało p rz e n ie sio n o n a c m e n ta rz M o n tm o re n c y 22. K aro l hr. B rz o sto w sk i był a u to re m cz te re c h te s ta m e n tó w z lat; 1830, 1845, 1850 i P ie rw sz e trzy sp o rz ą d z o n e b y ły w o k resie, k ied y n a m a ją tk u cią ż y ły długi. Z a b e z p ie c z a ł w nich je d y n ie p ra w o do m a ją tk u sw o je j sio strz e Izab elli i k u * Bartyś, Czerwony, s Sztejnert, tamże, s. 8; Bartyś, Czerwony, s Anuszkiewicz, Towarzystwo, aneks. 21 Bartyś, Geneza. s Tamże, s ,

7 JACEK W. CZARTOSZEW SKI zynce Paulinie Weyss, na rzecz której ciążył dług spadkowy. Ostatni obowiązujący testament sporządzony byl w innych warunkach finansowych. Hipoteka była czysta. Produkcja przemysłowa i rolnicza kwitła. Chłopi i robotnicy przyzwyczajeni byli przez 35 lat do porządków swego pana (pozytywistyczne wychowani). Hrabia uznał więc, iż jest to wystarczający już czas, by majątek przekazać w ręce społeczeństwa tam mieszkającego i pracującego, które dotąd nazywał swymi dziećm i. Przekazuje na własność włościaniom i mieszkańcom wsi bez względu na stan i religię: zabudowania, parcele, ogrody, pola i łąki, które dotąd dzierżawili. Pozostałe nieruchomości przeznacza na fundusz fabryk. Na mocy testamentu majątek Brzostowskiego otrzymał prawa gminy. Funkcję wójta zgodnie z wolą testatora miał sprawować wyznaczony administrator. Zmieniła się też nazwa hipoteki. Z prywatnej przepisano ją na własność mieszkańców gminy jako Instytucję Rolniczo-Fabryczną, zwaną później potocznie Fundacją Sztabińską. Właściciele-chłopi mieli jedynie płacić dożywotnią pensję siostrze hrabiego Izabelli i opłacać podatki państwowe23. Jednakże na administratorze, robotnikach i chłopach ciążył swoisty, bardzo surowy regulamin (wymyślony przez hrabiego), który porządkował całość życia gminy. W przypadku wykroczeń przeciw niemu ciążyły kary, do uchylenia postanowień testamentu względem danej osoby włącznie24. II. STOSUNEK DO RELIGII I KOŚCIOŁA Karol hrabia Brzostowski był potomkiem i spadkobiercą rodu Chreptowiczów, pierwszych właścicieli puszczy nad rzeką Bobrą, którzy już w XVI wieku zakorzenili chrześcijaństwo na Ziemi Augustowskiej. Byli też pierwszymi kolatorami najstarszej na augustowszczyźnie parafii w Krasnymborze25. Jednakże dziadek Joachim i ojciec hrabiego nie poczuwali się do wypełniania zaszczytnych obowiązków kolacji tej parafii. Podobnie czynił i wnuk. Od 1818 roku prowadził proces z krasnoborskimi dominikanami o zaległości kolacyjne, który zapewne dopomógł procesowi likwidacji klasztoru w 1824 roku. Równolegle toczył się proces między Brzostowskim a proboszczem krasnoborskim o zaległości kolatora26. Niestety, brak jest śladów dobrej woli (ze strony hrabiego) załatwienia tych spraw polubownie, czy chęci nadrobienia zaległości. Mimo procesów sądowych i niezbyt poprawnych stosunków z duchowieństwem Brzostowski zdawał sobie sprawę, że nie może w sposób radykalny walczyć z pobożnością podległych mu ludzi. Rozumiał też, że naród religijny jest bardziej wydajny w pracy, a zachowując normy religijne bardziej skłonny do zgody, łagodzenia konfliktów i napięć społecznych. Pamiętając o tym zrównał w prawach wyznawców wszystkich religii (występujących w dobrach) i nie prześladował z tego pow'odu nikogo. Przeciwnie, łożył na bożnicę starozakonną w Sztabinie, do ewangelików mieszkających w Hucie Sztabińskiej sprowadzał z Suwałk pastora na konfir- 23 M aciejew ski, tamże, s ;Szum ski J., Uwłaszczenie chłopów w dobrach Sztabin, Rocznik Białostocki, t. 13, 1973, s ABartyś, Geneza, s Jem ielity, tamże, s. 6-9; Anuszkiewicz, Historia, s Pietrusiński, tainże, s. 24,

8 POLSKI PRAPOZYTYW ISTA KAROL H ARABIA BRZOSTO W SKI m a c ję d z ia tw y i z p o słu g ą lu d z io m sta rs z y m 27. Staral.się też o p rz e n ie sie n ie p r o b o stw a z K ra sn e g o b o ru do S ztab in a, n a w e t za ce n ę lik w id acji są sied n iej p arafii w l a m i nach, p o to, by je g o p o d d a n i k ato licy p ra c u ją c y w fa b ry k a c h i z a k ła d a c h rz e m ie śln i czy ch w H u cie i S z ta b in ie m ieli k ró tsz ą d ro g ę d o św ią ty n i, a p rz e z to nie m a rn o w a li n ie p o trz e b n ie czasu. P ro p o z y c ja lik w id acji k o śc io ła w Ja m in a c h n a p o tk a ła o p ó r m ie j sco w ej lu d n o śc i i tru d n o ści p ra w n e. Je d n a k ż e zab ieg i h ra b ie g o s p o w o d o w a ły u tw o rzenie filii p arafii K ra sn y b ó r w S ztab in ie, g d zie od 1825 ro k u z a m ie sz k a ł k a p ła n 28. O o so b is ty m ży ciu re lig ijn y m K a ro la B rz o s to w sk ie g o nic nie w iem y. W a k tach z n a jd u ją c y c h się w A rc h iw a c h D ie c e z ja ln y c h w E łk u i Ł o m ż y z a c h o w a ła się je d y n ie o fic ja ln a k o re sp o n d e n c ja h ra b ie g o z w ła d z a m i k o śc ie ln y m i i d o z o re m k o śc ieln y m. B ra k je st też z a p isó w na rz e c z k o śc io łó w w te sta m e n ta c h i o d n o śn ik ó w d o B oga. P o z w a la to p rz y p u sz c z a ć, że o so b is te ż y c ie relig ijn e tej o so b y b y ło b a rd z o zim n e. III. Ż Y C IE R O D Z I N N E B rz o sto w sk i w d z ie c iń stw ie i m ło d o śc i żył p o d u ro k ie m sw e g o d z ia d k a ze stro ny m atk i, h ra b ie g o Jo a c h im a L itaw 'ora C h re p to w ic z a. Ś w ia d c z y ć o ty m m o ż e fakt, iż jed y n ie je m u z ro d zin y w ła s n o rę c z n ie sa m odlał i u sta w ił n a te re n ie h u ty p o m n ik żeliw ny (o b e c n ie stojący n a c m e n ta rz u k o śc ie ln y m w S z ta b in ie )29. P rz e z całe ży cie był k a w a le re m i ro d zin y nie zało ży ł, je d n a k w ży ciu je g o d u ż ą rolę o d e g ra ły kobiety. W m a ją tk u C isó w m ie sz k a ła i p ra c o w a ła p ani W ik to ria z W ie rz b ic k ic h R y m a s z e w ska ( ), w d o w a po za rz ą d c y d ó b r sz tab iń sk ich. Z a jm o w a ła o n a k ie ro w n i- czą p o sa d ę w k an celarii d w o ru C isow skiego. P ro w a d z iła b u c h a lte rię d ó b r o ra z o p ie kę nad w s z y stk im i m ie sz k a ń c a m i Sztabińskiej R zeczypospolitej. O sz a c u n k u i m iło ści h ra b ie g o d o p ani W iktorii św ia d c z y ć m o ż e zap is te sta m e n ta ln y z 1845 ro k u, w k tó ry m n a d a je jej d o ż y w o tn ią p en sję złp. ro c z n ie o ra z z w o ln ie n ie z ja k ic h k o l w iek sp ra w o z d a ń i k ontroli. Ją też czy n i arb itrem w e w sz e lk ic h ro z lic z e n ia c h i sp o rach fin a n so w y c h d o ty c z ą c y c h d ó b r 30. Po jej śm ie rc i p rz e p o jo n y b ó le m B rz o s to w s k i zapisał w D z ie n n ik u A d m in istra c y jn y m : "Pani R ym aszew ska była m nie pom ocą p rzez górą JO (lat); was zaś ona w ychow yw ała i w prow adziła na drogę cnoty. P am ięć je j niech was broni od zboczenia z takowej: zachow ajcie tu po niej je j spraw iedliw ość, jej sum ienność, je j uczynność dla każdego. Niech przychodzący do kancelarii nie spostrzega się, że ju ż je j tu nie ma; niech w was p ozna je j w ychow anków ; niech w was Znajdzie jej spraw iedliw ość i jej uprzejm ość, i niech pow ie: je j osoby tu nie ma. ale jej cnoty tu zostały: p a m ięć je j zrobiła cnotliw ych". P rzypom inajcie i m nie też ją waszem postępow aniem ; niech widzę zaw sze w was je j wychowanków, dzieci naszych. Ona was tak nazyw ała jeszcze vr ostatnich chwilach, i ja wam to nazw isko pragnę Zachować. - K rzesło i stolik, przy którym ona pracow ała, niech stoją, tak ja k były za jej czasów. Pam iątka ta jej, je st naszym sercom potrzebna, a je żeli kto p rzy tym stole czasowie siądzie dla odrobienia czynności, którą ona spełniała, niech pa m ięta św ięty 2' Tamże, s. II, 59; Zawislowska-Zacharewicz, tamże, s BJemielity, tamże, s ; Pietrusiński, tamże, s. 8-10, Jemielity, tamże, s. 45; Pietrusiński, tamże, s. 43. Bartyś, Genezu, s

9 JACEK W. CZARTOSZEW SKI obow iązek: godnie ją zastąpić. Żeby za ś nikt bez uczucia tego obow iązku na krześle tem nie siadł, żeby aby g o ść ja k i tam się nie cisnął, zrobić baryerkę zam ykaną, odgraniczającą m iejsce interesanta od m iejsca pracującej, i uważać, żeby la była zam kniętą w każdym razie, gdy kto m niej delikatny w uczuciach, do m iejsca tego zbliży się. W buchałteryi, w indexoch i księgach zachow ać ciągłe Conto p o d nazw iskiem śp. pani Rym aszewskiej, tak, ja k od lat górą 30 istnieje. Pensja, ja k ą ona sobie doliczała będzie jeszcze i teraz na to konto balansow ać. P am iątka ta je j sow icie nam się wypłaci; niech w szystkim przypom ina, ja k ą ona była, żebyśm y m ogli ją naśladow ać. Z Funduszu tego później będę assygnow ał wsparcia w m yśl jej uczuciów. D la sw ej p o w ie rn ic y B rz o sto w sk i p ro je k tu je i w ła sn o rę c z n ie o d le w a w sp a n ia ły ż e liw n y p o m n ik sto jąc y do d z iś n a c m e n ta rz u w K ra s n y m b o rz e 32. Z p o w y ż s z e g o tek stu m o ż e m y p rz y p u sz c z a ć, zc B rz o s to w sk ie g o z W iktorią R y m a s z e w s k ą łąc z y ły nie tylk o o b o w ią z k i słu ż b o w e (p ry n c y p a ła z p ra c o w n ic ą ), lecz tak że zw ią z k i u c z u c io w e 33. D ru g ą n ie w ia stą, o której h rab ia pisał b a rd z o ciep ło, b y ła m ło d a o ch m istrzy n i d w o ru C iso w s k ie g o O ty lia N e u m a n n. N ie o d z n a c z a ła się w y k s z ta łc e n ie m i talentam i, je d n a k ż e g o rliw ie o p ie k o w a ła się c h o ry m B rz o s to w sk im. D zięk i te m u z y sk a ła jego z a u fan ie. T o w a rz y s z y ła m u w p o d ró ż y d o P a ry ż a i o p ie k o w a ła się n im aż d o chwili śm ierci. Jej to też w d o d a tk u d o te sta m e n tu z d n ia 2 9 -g o listo p a d a 1853 roku i w te s ta m e n c ie p o d ró ż n y m zap isał k ilk a n a śc ie ty sięc y ru b li34. N a jb liż sz ą k re w n ą K aro la b y ła je g o je d y n a siostra Izabella, której o d czerw ca 1836 ro k u w y p ła c a ł p e n sję ro c z n ą w w y s o k o śc i zip. P ó źn iej z a m ie n ił n a sukcesję po Wuju Irenern. Jej też zap isał m a ją te k w p ie rw sz y c h d w u te sta m e n ta c h. Lecz d n ia 9 -g o k w ie tn ia 1850 ro k u, w y d z ie d z ic z y ł ją, p o z o s ta w ia ją c je d y n ie d o ży w o tn ią p en sję w w y s o k o śc i złp. ro czn ie p lu s sukcesja po Wuju Irenem 35. IV. P A T R IO T A Z a ra d ą p rzy ja c ió ł m io d y K arol w stą p ił i p rzez d w a lata słu ż y ł w w o jsk u K rólestw a P o lsk ie g o. W P o w sta n iu L is to p a d o w y m brał u d ział od d n ia 6 -g o lu teg o do 5-go w rz e śn ia 1831 ro k u w k o rp u sie sw e g o d o b ro c z y ń c y i w y b a w c y z d łu g ó w, generała h ra b ie g o L u d w ik a P aca. O trz y m a ł n a w e t a w a n s i k rzy ż V irtuti M ilita ri36. Je d n ak do w o jsk a p o w s ta ń c z e g o idzie sam, a p rz e c ie ż w je g o d o b ra c h m ie sz k a ło i pracow ało ok ludzi n a ro d o w o śc i p o lsk iej, k tó rz y byli p o słu sz n i s w e m u p anu-oficerow i rezerw y. K a p ita n K aro l h ra b ia B rz o s to w sk i nie z a d a je so b ie tru d u, by c h o ć część sw y c h p o d d a n y c h w y sz k o lić w rz e m io śle w o je n n y m, w y p o s a ż y ć i w y s ta w ić gotow ą k o m p a n ię, czy c h o ć b y p lu to n d la p o trz e b w o jsk a p o w sta ń c z e g o. P o u p a d k u pow stania e m ig ru je, lecz p o o g ło sz e n iu a m n estii ja k o je d e n z p ie rw sz y c h sk la d a prośbę o d a ro w a n ie w in y i nie b a c z ą c n a w sty d i u p o k o rz e n ie w ra c a d o C is o w a Pietrusiński, tamże, s Domitrz W., Nagrobki żeliwne na cmentarzu w Krasnym borze, w: Szlabiński Zeszyt Histolyczny nr 1/94, s Bartyś, C zerw ony, s. 121, ; Sztejnert, tamże, s Bartys', Geneza, s. 121, ; Tenże, Czerwony, s Tenże, Geneza, s Bielecki, tamże. s Sztejnert. tamże, s. 8; Bartyś, Czerwony, s

10 POLSKI PRAPOZYTYW IŚTA KAROL H A RABIA BRZOSTO W SKI M o ż n a w ięc w y sn u ć w n io se k, że o b c e m u b y ły u c z u c ia p a trio ty c z n e i n a ro d o w e, a udział w p o w sta n iu byt je d y n ie p ró b ą z a c h o w a n ia tw a rz y i n a z w is k a w śró d p a trio ty c z n ie n a sta w io n e j sz lach ty polskiej. B liż sz a je g o sercu b y ła Z ie m ia S z ta b iń - sk a i fab ry k i z n a jd u ją c e się na niej. V. E K O N O M IS T A Ju ż n a p o c z ą tk u 1819 ro k u h rab ia ro z u m ia ł, że k a ż d y c z ło w ie k d o n o rm a ln e g o ży cia m u si p o sia d ać u c z u c ie sz częścia, d o k tó re g o dąży. C z ło w ie k b ied n y, głodny, ch o ry i z m a rtw io n y nie m y śli o sz c z ę śc iu - je st w ięc n ieszczęśliw y. Z a te m d o n o r m a ln e g o ż y c ia k a ż d y m u si p o sia d a ć m in im u m d ó b r m a te ria ln y c h o ra z p e w n o ś ć, że w c h w ili tru d n ej z n a jd z ie p o m o c u in n y ch. Z d a w a ł też so b ie sp ra w ę, iż ty ra n ia je s t fo rm ą rz ą d z e n ia b a rd z o k o sz to w n ą, a on w ty m c zasie nie d y sp o n o w a ł g o tó w k ą. Stan d ó b r sz ta b iń sk ic h byl b a rd z o m izern y. D o c h o d y z c z y n s z ó w w y n o siły złp., z p ro p in acji zip. i złp. z m ły n a; z c z e g o p o sp ła c e n iu p o d a tk ó w i u re g u lo w a niu k o sz tó w w ła s n y c h z o sta w a ło 4321 zip. P rz e c ię tn y c zy sty d o c h ó d z 1-go m o rg a g ru n tu w y n o sił z a le d w ie 0,53 zip. B ro n iąc się p rzed b a n k ru c tw e m w c z e rw c u 1819 roku B rz o s to w sk i ro z p o c z ą ł ak cję o c z y n s z o w a n ia p a ń s z c z y ź n ia n y c h c h ło p ó w, p o le gającą n a z a w a rc iu u m o w y o d z ie rż a w ę d ziałek, g ru n tó w, o g ro d ó w i łąk licząc p o m o rg ó w n a g o sp o d a rz a. W p ie rw sz y m ro k u ak cja o b ję ła 7 9 g o sp o d a rs tw z 8 w si. N a m o c y u m o w y, k a ż d y g o sp o d a rz z o b o w ią z a ł się p łacić p o 36 złp. c z y n sz u d z ie r ż a w n e g o ro czn ie, u trz y m a ć k o n ie, u p rz ą ż i w ó z o ra z p rz e p ra c o w a ć je d e n d z ie ń w ty g o d n iu na rz e c z d w o ru. Z a p o z w o le n ie w y p a s u b y d ła w lesie i n a p a s tw is k a c h d w o rsk ic h k a ż d y g o sp o d a rz z o b o w ią z a ł się d o p rz e p ra c o w a n ia trz e c h dni w e d w o rze, a za ugaj (zb ió r su c h e g o d re w n a na opał z lasu) - d w a n a ś c ie dni ro b o c z y c h. D o b u d o w y i rep eracji d o m ó w i z a b u d o w a ń g o sp o d a rsk ic h d w ó r z o b o w ią z a ł się d o sta r czać b u d u le c b e z p ła tn ie. P o n a d to k a ż d y g o sp o d a rz z o b o w ią z a ł się d o u trz y m a n ia czystości i p o rz ą d k u w s w y m d o m u i g o sp o d a rs tw ie 38. D zięk i tej u m o w ie h rab ia u z y sk ał p rze c ię tn y d o c h ó d 1,80 złp. z je d n e g o m o r ga (3 k ro tn ie w ięcej n iż d o ty c h c z a s ) i 67 dni ro b o c z y c h ra z e m z k o ń m i i u p rz ę ż ą p rz e p ra c o w a n y c h na rz e c z d w o ru p rz e z k a ż d e g o g o sp o d a rz a. Z a s p o k o je n ie z a p o trz e b o w a n ia lu d n o śc i w d re w n o, o g ra n ic z y ło z ja w is k o k ra d z ie ż y i d e w a sta c ji lasów. M ó g ł w ię c B rz o sto w sk i z m n ie jsz y ć liczbę e k o n o m ó w i g a jo w y c h (n ad z o ru ), c o p rz y niosło w y m ie rn y efek t e k o n o m ic z n y. U trz y m a n ie c z y sto śc i w d o m a c h i o b e jśc ia c h o g ran iczy ło z a p e w n e w y s tę p o w a n ie c h o ró b w śró d ludzi i z w ierząt, a w ięc p o p ra w a zd ro w o tn o śc i i z m n ie jsz e n ie w y d a tk ó w n a leczenie. W ro k u n a s tę p n y m u sta n o w ił n o w y sy ste m o c z y n s z o w a n ia dla p o z o s ta ły c h chłopów, a m ia n o w ic ie ro zd ział ziem i n a z a sa d z ie licytacji. W y w o ła w c z a w y s o k o ś ć czynszu 1-go m o rg a b y ła z a z w y c z a j b a rd z o n isk a o k o ło 1-2 złp., lecz z a in te re so w a n i ziem ią c h ło p i p o d b ijali c e n ę k ilk ak ro tn ie. D z ie rż a w c y z o b o w ią z y w a li się też d o sto so w an ia p ło d o z m ia n u w ty m d o z a sie w u 1/4 g ru n tó w z ie m n ia k a m i. W p rz y p a d k u n ie d o trz y m a n ia u m o w y d z ie rż a w n e j n a stę p o w a ła e g z e k u c ja, k tó rą d o k o n y w a li s o ł tysi, p o p rz e z za ję c ie części m a ją tk u (np.; z w ie rz ą t lub p rz e d m io tó w m a te ria ln y c h ) i '* Tamże. s ,

11 JACEK W. CZARTOSZEW SKI w y s ta w ie n ia z a ję te g o m ie n ia n a licy tację w e d w o rz e. W p rz y p a d k a c h lo so w y c h B rz o sto w sk i n a k a z y w a ł p ro lo n g a tę n ale ż n o śc i i ro z ło ż e n ie n a d ro b n e ra ty 39. W X IX w ie k u w K ró le stw ie P o lsk im je d y n y m p o d a tk ie m, k tó ry p łacili chłopi n a rz e c z p a ń s tw a b y ło tzw. p o d d y m n e (p o d a te k od ilości p o s ia d a n y c h k o m in ó w ). By o g r a n ic z y ć o p ła ty p o d a tk o w e B r z o s to w s k i n a k a z a ł b u d o w a ć d o m y b liź n ia c z e (d w u ro d z in n e ), o je d n y m k o m in ie po śro d k u. W ten sp o só b u z y sk a ł o b n iż e n ie podd y m n e g o o 5 0 proc. n a k a ż d ą ro d zin ę i o o k o ło 39 proc. o b n iż y ł k o sz t b u d o w y d o m u '10. A b y u c h ro n ić sw y c h p o d d a n y c h p rz e d o sz u sta m i h a n d lo w y m i o ra z p rz e d niep o trz e b n y m i w y ja z d a m i n a targi i z w ią z a n y m z ty m m a rn o tra w s tw e m c zasu, n a teren ie d w o ru C iso w sk ieg o o tw o rz y ł sk le p z n a jp o trz e b n ie jsz y m i w y ro b a m i p rz e m y sło w y m i i s p o ż y w c z y m i. M ie sz k a ń c y m o g li n a b y w a ć to w a ry za g o tó w k ę i n a k re d y t ". C h ro n ią c lu d n o ść p rz e d lich w ą, zało ży ł k asę p o ż y c z k o w ą i o sz c z ę d n o śc io w ą. P o d o p ie c z n i h ra b ie g o m o g li tam p rz e c h o w y w a ć sw e o sz c z ę d n o śc i n a k o n ta c h o p ro c e n to w a n y c h w w y s o k o ś c i 5 p ro c. ro c z n ie i u z y s k iw a ć k re d y t o p ro c e n to w a n y w w y s o k o śc i 6 pro c. w sto s u n k u ro c z n y m, za p o rę c z e n ie m m a ją tk o w y m, a o d 1852 ro k u u d z ie la n o p o ż y c z e k b e z w ek sli i z a b e z p ie c z e n ia 42. A b y u sp ra w n ić u rz ę d o w a n ie k a n c e la rii d w o rsk ie j, z m n ie js z y ć b iu ro k ra c ję i straty z w ią z a n e z o d e rw a n ie m ro b o tn ik ó w i c h ło p ó w od p racy w p ro w a d z a B rz o sto w ski o d s z k o d o w a n ia dla k a ż d e g o, kto p rz y sz e d ł d o k an c e la rii i z p rz y c z y n y u rzęd n i k ó w nie załatw ił s p ra w y 43. V I. M O R A L N O Ś Ć B rz o s to w s k i w ie d z ia ł, że p o s tę p o w a n ie a m o ra ln e ; p ija ń stw o, zło d ziejstw o, o sz u stw a, c zy ro z w ią z ło ść se k su a ln a p ro w a d z ą w szerszej p e rsp e k ty w ie d o n iep o żąd a n y c h n a p ięć w sp o łe c z e ń stw ie o raz z w ią z a n y c h z n im i e m o c ji, k tó re b a rd z o często z n a jd u ją finał w k łó tn ia c h, w y z w is k a c h i rę k o c z y n a c h. L u d z ie sk łó c e n i zazw yczaj w y ś w ia d c z a ją so b ie w z a je m n ie św iń s tw a lub o d m a w ia ją w z a je m n e j w sp ó łp racy, co p ro w a d z i d o w y m ie rn y c h strat fin a n so w y c h (p ro ce sy są d o w e, strata czasu, b rak w sp ó ł pracy, n ie p o trz e b n e z u ż y w a n ie en ergii lu d zk iej, leczen ie u razó w, c h o ro b y w e n e ry c z ne, itp....). B y te m u zarad zić, w d o b ra c h sz tab iń sk ich, h ra b ia u sta n a w ia sw ó j w łasny k o d e k s karny. K o d e k s o k reślał, ile w y n o si k a ra za takie lub in n e w y k ro c z e n ie. O b o w ią z y w a ł w s z y stk ic h m ie sz k a ń c ó w. G rz y w n ę za n ie p rz e strz e g a n ie a rty k u łó w k odek s o w y c h sk ła d a n o do k a rb o n e k. N a d z ó r nad w y k o n a n ie m k ary s p ra w o w a ł sołtys. S k a z a n e m u je d n a k p rz y słu g iw a ło o d w o ła n ie d o sesji o g ó łu so łty s ó w odb y w ającej się co p o n ie d z ia łe k w e d w o rz e. Je d n a k w p rz y p a d k u zb y t ła g o d n e g o p o trak to w an ia w y k ro c z e n ia lub n ie z a u w a ż e n ia p rz e stę p stw a, so łty s sa m p o d le g a ł p o d w ó jn e j karze za z w ło k ę Tamże, s Tamże, s Pietrusiński, tamże, s Zawistowska-Zacharewicz, tamże, s ; Bratkowski, tamże, s ; Pietrusiński, tamże, s Jadczuk Z., Cegiełko Z.,S zta b iń ski reformator, w: Gazeta W spółczesna", nr 133, , s. 3; Pietrusiński, tamże, s Tamże, s ,

12 POLSKI PRAPO ZYTYW ISTA KAROL HARABIA BRZOSTOW SKI H ra b ia k arał za: k rad z ie ż e, o sz u stw a, p ija ń stw o, stratę c z a su w k a rc z m ie, kłótnie, bójki, n iep o rz ą d k i w d o m u i o b ejściu, w y s y ła n ie d z ie w c z y n y n a p a s tw isk o ra z e m z m ę ż c z y z n a m i i za n ie z a w ia d o m ie n ie o b rz e m ie n n o śc i k o b ie ty n ie z a m ę ż n e j45. P o d o b n y m k a ro m p o d leg ali ró w n ie ż ro b o tn ic y i m a jstro w ie w fa b ry k a c h 46. K a ry te b y ły sk u te c z n e je d y n ie, g d y b y ły p o p a rte a u to ry te te m lu b stra c h e m p rzed B rz o s to w sk im. B e z p o śre d n io p o je g o śm ie rc i c h ło p i n ie m a l a u to m a ty c z n ie z b u n to w a li się p rz e c iw n im o św ia d c z a ją c, że za ż y cia śp. h ra b ie g o byli b e z lito śn ie p rz y m u sz a n i d o n a jm u, a w p rz y p a d k u nie w y k o n a n ia d y sp o z y c ji byli sk a z y w a n i n a w y g ó ro w a n e o p łaty ty tu łe m k ar d o k a rb o n e k 47. W w y p a d k a c h lo so w y c h : n ieu ro d zaju, e p id e m ii, czy p o ż a ru B rz o s to w sk i byl p ie rw sz y m, k tó ry z w łasn ej k a sy p o m a g a ł p o trz e b u ją c y m 48. D b a ł o ja w n o ś ć i p o rz ą d e k w fin an sach. W D z ie n n ik u A d m in istra c y jn y m p i sał: Zastrzegam, iż w szyscy aplikanci, obow iązani są utrzym ać dla siebie rachunek sw oich osobistych expensów w u dzielonej książeczce, żeby osw ajali się z p o rzą d kiem, i tem gruntow nem przekonaniem, że człow iek uczciw y pow inien dbać o sza cunek ludzi, ci na to żyć tak, żeby m ógł w każdym m om encie p rzeko n a ć każdego, że utrzym uje się godziw ie, i że innych dochodów nie ma, ja k takie, których w stydzić się nie ma przyczyny, a nad to nie wydaje. Zasada ta m oralności potrzebna je s t wszędzie, a tem bardziej w kraju i w czasach, gdzie wielu bezczelnie pysznią się z. w ydatków swoich, w idocznie przechodzących pensyą lub intratą, i myślą, że przez, to im ponują ludziom uczciw ym, a nie spostrzegają się, że okazyw ane zbytki w ybijają na ich czole piętno kradzieży i zdzierstw, które na takowe dostarczają. Ja od dzieciństw a zaw sze rachunek m ój osobisty utrzym yw ałem, i ile znałem z bliska ludzi porząd n ych i u czciwych, to uw ażałem też, że takow y sam i dla siebie utrzym ują; d ziś znam wielu, którzy expensujq w ięcej ode mnie, a nie m ogliby okazać godziw ych dochodów na skrom ne nawet życie. Ci pew nie nie utrzym ują rachunków osobistych sw oich, bo m usieliby w nich p isa ć kogo okradli lub kogo obdarli. W szakże na przeczytanie, że niespraw iedliwie żyją, nie trzeba ich książki rachunkow ej: blask i zbytek ich życia okazują m iarę ich zdzierstw lub kradzieży. Strzeżem y się na taki szacunek zasłużyć.44. M im o p o w y ż sz e j w y p o w ie d z i k ied y w latach p a n o w a ł k ry z y s w cały m K ró le stw ie i R z e c z p o sp o lita S z ta b iń sk a n ie b y ła w stan ie w y p ła c ić T o w a rz y stw u K re d y to w e m u Z ie m s k ie m u k o le jn y c h rat p o ż y c z k i z aciąg n ięte j p o d z a sta w d ó b r sz tab iń sk ic h. T o w a rz y stw o K re d y to w e w y s ta w iło w ó w c z a s cały m a ją te k B rz o sto w sk ie g o n a licytację. T en sk o rzy stał z okazji p o d sta w ia ją c re fle k ta n ta w o so b ie p rzy jaciela A n to n ie g o K ru sz e w sk ie g o, k tó ry za m a le p ie n ią d z e " w y k u p ił k red y t. W ten sp o só b B rz o sto w sk i ju ż w ro k u p o z b y ł się d łu g ó w lecz w sp o s ó b n ag a n n y, w y k o rz y stu ją c p o sp o lite o sz u stw o b a n k o w e Tamże, s : Zawistowska-Zacharewicz, tamże, s Pietrusiński, tamże, s Maciejewski, tamże, s. 197; Bartyś, Czerwony, s Zawistowska-Zacharewicz, tamże, s Pietrusiński, tamże, s (1 Bartyś, Czerwony, s ; Tenże, Geneza, s

13 JACEK W. CZARTOSZEW SKI VII. SWOISTY UTYLITARYZM Hrabia uważał, że dobre jest dla każdego to, co on w drodze doświadczenia uznał za dobre. W'ladza jego była absolutna i rozkazy, które on wydawał były natychmiast wykonywane. Poddany mógł jednak pójść do dworu i zapisać w Dzienniku Administracyjnym swe osobiste prośby i życzenia. Zapisy były przez Brzostowskiego odczytane i w dalszych dyspozycjach uwzględnione lub nie51. Poprzez 35 lat swoich rządów hrabia wychowywał sztabińskie społeczeństwo do użyteczności. Wszyscy (bez wyjątku) byli podlegli swoistemu wychowaniu (hrabia i pani Rymaszewska nazywali podległych sobie ludzi dziećmi). Każdy człowiek miał stać się pełnoletnim tzn. umiejącym stanąć o własnych siłach52. Dzieci były objęte obowiązkiem szkolnym53. Dorośli objęci byli obowiązkiem pracy. Każdy pracę mógł zdobyć zależnie od umiejętności i zdolności Ludziom nie należy roboty odmawiać; jeżeli nie ma co dać do roboty, to upominać się (we dworze) o robotę54. Czas -Brzostowski nazwał drogocennym kapitałem ubogiego człowieka55. Uważał, że każdy musi zarobić na utrzymanie swoje i rodziny. Stąd z całą surowością zwalczał żebractwo. Ludziom zasłużonym, sierotom i wdowom udzielał na utrzymanie emerytury i renty56. Starał się w swoich poddanych zaszczepić powinność pomagania swym niezaradnym rodzicom i krewnym57. O sobie pisał: Pyszny jestem z tego, że sam sobie wystarczę. Gdybym to prze konanie stracił, życie by mnie obrzydło. Przestałbym żyć, gdybym nie mógł zarobić....mam siebie za bardzo bogatego, bo fundusz, którym dotąd żyłem, i z którego łożyłem na interesa, ani konfiskacie, ani żadnej stracie nie ulega; jest nierozdzielny ode mnie. Bezpieczniejszej hipoteki nikt nie znajdzie. Hrabia nie byl ciężarem dla nikogo, swą pracą i poświęceniem służył wspólnocie dając im pracę, środki do życia i wykształcenie. Był to znak jego użyteczności dla ludzi5s. VIII. DZIEŁO ŻYCIA Hrabiemu Karolowi Brzostowskiemu udało się wychować około 3000 podległych mu ludzi, zgodnie ze swymi założeniami. Społeczeństwo sztabińskie sw'e struktury miało bezwzględnie podporządkowane ostrym zasadom ekonomii. Dobrobyt i szczęście ludziom miała przynieść nowoczesna gospodarka, oparta na ścisłej kooperacji rolnictwa, leśnictwa, przemysłu i handlu. Stąd Brzostowski tyle trudu i energii włożył w budowę fabryk oraz sprowadzanie i wdrażanie nowinek technicznych. Rezultatem była społeczność, w której żadna osoba nie znała uczucia głodu, praktycz- 51 M aciejew ski, tamże, s. 194; Pietrusiński, tamże, s. 55; A nuszkiew icz, T o w a rzystw o, aneks. 52 Pietrusiński, tamże, s Z aw istow ska-zacharew icz, tamże, s. 446; Bartyś, Geneza, s. 128; P ie t r u siń s k i, tamże, s Tamże, s Tamże, s B artyś, Geneza, s Zaw istow ska-zacharew icz, tamże, s Pietrusiński, tamże, s

14 POLSKI PRAPOZY TY W ISTA KAROL HARABIA BRZO STO W SK I nie k a ż d y p o sia d ł u m ie ję tn o ść c z y ta n ia i p isa n ia, p o p ra w ił się też z e w n ę trz n y sta n d ard ży cia (z a b u d o w a n ia i o b e jśc ia w y g lą d a ły d o sta tn io, a u b io ry m ie sz k a ń c ó w były czy ste i sc h lu d n e )54. N ikt nie tro sz c z y ł się o s w ą p rz y sz ło ść, b o m iai z a p e w n io n ą p racę, e m e ry tu rę i o p iek ę sw e g o p a n a 6". S to su n k i sp o łe c z n e o p arte b y ły n a a u to ry te c ie je d n e j osoby. N ie ste ty p o śm ie rc i h ra b ie g o z a b ra k ło au to ry tetu. N a rz u c o n y p rzez s p a d k o d a w c ę p o c h o d z ą c y z z e w n ą trz ad m in istrato r, m iai zg o ła inny p o g lą d na św iat, a nikt z w y c h o w a n k ó w nie był w stanie, ani nie m iai m o ż liw o śc i p rz e ją ć steru i k o n ty n u o w a ć d zieło m istrz a 61. W R z e c z p o sp o lite j S z ta b iń sk ie j za c z a s ó w h ra b ie g o z a n ie d b a n o je d n a k ż y cie k u ltu ra ln e. O z d o b a m i b y ły je d y n ie p o m n ik i p ro d u k o w a n e w h u c ie (n a g ro b n e, p o m n ik J.L. C h re p to w ic z a, slup żela z n y z z ie lo n ą sz k la n ą k u lą w e w si H u ta S ztab iń - ska, itp.). L u d w ik a P ie tru siń sk ie g o z w ie d z a ją c e g o d o b ra w I8 6 0 ro k u z a sk o c z y ł w g m in ie S z tab in b ra k o z d ó b sp o ty k a n y c h p o w s z e c h n ie w in n y c h g m in a c h a u g u sto w - szczy zn y. N ic sp o tk ał też w ę d ro w n y c h m u z y k ó w. W b ib lio te c e h ra b ie g o n ie zn alazł k la s y k ó w, lecz ty lk o d z ie ła tech n iczn e. Jed y n y, z re sz tą n ie w ie lk i sad w całej g m i nie z n a jd o w a ł się na teren ie d w o ru w C iso w ie. O altan k ach, sz k larn iach, k lo m b a c h, a n aw et o k w ia ta c h nikt n a teren ie d ó b r n a w e t nie m y śla ł62. Z p o w y ż s z e g o w y n ik a, iż h rab ia B rz o sto w sk i nie p rz y w ią z y w a ł w a g i d o k u l tury i p ię k n a, p o z a k u ltu rą tec h n ic z n ą. W y ro b y z hut p o p rz e z sw ój w y g lą d i w y k o n a nie m u sia ły p rz y n o sić w y m ie rn e efek ty fin an so w e. Z A K O Ń C Z E N I E P rz e d sta w io n y zary s w y k a z u je, iż R z e c z p o sp o lita S z ta b iń sk a stw o rz o n a p rz e z K aro la h ra b ie g o B rz o s to w sk ie g o nie b y ła u to p ią so c jalisty czn ą, lecz z d ro w ą k a p ita listyczną g o sp o d a rk ą o p a rtą na so lid n y c h p o d sta w a c h e k o n o m ic z n y c h. P ra k ty c z n ie każdy c z ło w ie k p ra c o w a ł d la u trz y m a n ia k o rp o rac ji ro ln ic z o -le ś n o -p rz e m y s ło w e j i tym sa m y m na u trz y m a n ie jej w ła śc ic ie la - m ó z g u c a ło ś c i, czyli n a h ra b ie g o. S p ry t nie, w y k o rz y stu ją c w ie d z ę so c jo lo g ic z n ą e lim in o w a n o ze sp o łe c z n o śc i w sz e lk ie z a ch o w an ia, któ re w szerszej p e rsp e k ty w ie m o g ły p rz y n o sić straty. B rz o sto w sk i z a jm o w a ł się je d y n ie p rz e d m io ta m i rz e c z y w is ty m i, nie u ro jo n y mi i d o s tę p n y m i e m p iry c z n ie. N a tej p o d sta w ie z a u w a ż y ć m o ż e m y z a d z iw ia ją c ą b lisk o ść h ra b ie g o z p o g lą dam i, k tó re n aro d ziły się w e F ra n cji i A n g lii p o d k o n ie c trzeciej d e k a d y X IX w ie k u, a do P o lsk i d o tarły k ilk ad ziesią t lat p ó źn iej. B io rą c p o d u w a g ę rok u ro d z e n ia K a ro la 1796 i ro k w p ro w a d z e n ia w ży cie p ie rw sz y c h re fo rm 1819, w y s n u ć m o ż e m y w n io sek, że n a sz b o h a te r sw ą m y ś lą w y p rz e d z ił z a c h o d n ic h p o zy ty w istó w. O c z y w iś c ie działał w realiach w oj. a u g u s to w s k ie g o w K ró le stw ie P o lsk im. U w a ż a m w ię c tytuł pracy Polski prapozytyw ista Karol hrabia Brzostow ski za zasadny. Pietrusiński, tamże, s fl" Bartyś, Geneza, s Maciejewski, tamże. s. 194; Pietrusiński, tamże, s. 55. Sztejnert, tamże, s. 8; Pietrusiński, tamże, s

15 JACEK W. CZARTOSZEW SKI DER POLNISCHE UR-POSITIVIST - DER GRAF KAROL BRZOSTOWSKI Z U S A M M E N F A S S U N G D e r G ra f K aro l B rz o sto w sk i ( ), vo n B e ru f u nd L ie b e In g en ieu r, w ar ein G u tsb e s itz e r in S z tab in n eb en A u g u stó w. D o rt z w a n g er d en vo n ih m ab h än g ig en B a u e rn un d A rb e ite rn e ig e n a rtig e g e se llsc h a ftlic h e S tru k tu re n auf, die rück sich tslo s d e n Ö k o n o m ie p rin z ip ie n u n te ro rd n e te. E r w a r ü b e rz e u g t, d a ß d e r W o h ls ta n d und G lü c k d en L e u te n n u r d ie m o d e rn e W irtsch aft, T e ch n ik un d M a th e m a tik -u n d N aturw isse n sc h a fte n b rin g e n k ö n n e n. D e r G ra f w a r n u r m it d en realen, nich t ein g e b ild e ten, a b e r e m p irisc h z u g ä n g lic h e n G e g e n s tä n d e b esch äftig t. E r u n te rn a h m n o c h eine m e n s c h e n n u tz b rin g e n d e n W irk u n g. Je d e r sein L e ib e ig e n e un d er allein m u ß te n m en sc h e n n ü tz lic h sein. D as ist d e m M e n sc h e n gut, w as B rz o sto w sk i als G u te anerkannt. B is h e rig e B e a rb e itu n g e n ü b e r d en G rafe n K aro l B rz o sto w sk i w ie s aus, daß er ein V ertreter d es u to p isc h e n S o z ia lism u s ist, w ie R. O w en. D e r V erfasser stim m t m it d ieser A n sic h t nich t überein. E r m ein t, ist d e r G raf in se in e m D e n k e n se lb stän d ig. E s ist h ier in teressan t, d a ß B rz o sto w sk is M e in u n g e n den G ru n d sä tz e n d e s P o sitiv ism u s in d e r A u s g a b e vo n A. C o m t un d J. S. M ill ähnlich sind. A b e r d iese M e in u n g e n e n tsta n d e n im V erstand un d w u rd e n ins L e b e n gerufen, b e v o r o b e re rw ä h n te P h ilo s o p h e n ihre W erk e g e s c h rie b e n h atten. D e sh a lb bennent V erfasser den G ra fe n K arol B rz o sto w sk i d e r p o ln isc h e " U r-p o s itiv ist. 306