Analiza dotychczasowych badañ krajowej bazy zasobowej g³ównych kopalin ceramicznych ze wskazaniem niezbêdnego zakresu dalszych prac

Transkrypt

1 GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI Tom Zeszyt 4/4 KRZYSZTOF GALOS* Analiza dotychczasowych badañ krajowej bazy zasobowej g³ównych kopalin ceramicznych ze wskazaniem niezbêdnego zakresu dalszych prac Wprowadzenie W latach w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN w Krakowie zespó³ autorów pod kierunkiem Marka Niecia wykona³ opracowanie naukowe pt. Analiza stanu badañ dotycz¹cych poszczególnych grup kopalin i okreœlenie potrzeb w tym zakresie, zlecone przez Ministerstwo Œrodowiska. Praca ta obejmowa³a analizê dotychczasowych prac dotycz¹cych bazy zasobowej wszystkich kopalin rozpoznanych w Polsce: energetycznych, metalicznych, chemicznych, budowlanych i ceramicznych (Analiza stanu ). W wymienionej pracy poddano m.in. szczegó³owej analizie zakres prowadzonych w okresie od 1980 roku badañ geologiczno-z³o owych i surowcowych kopalin i surowców ceramicznych, których z³o a udokumentowano w Polsce. W grupie analizowanych kopalin znalaz³y siê: surowce ilaste: kaoliny, i³y bia³o wypalaj¹ce siê, ogniotrwa³e i kamionkowe, kopaliny ilaste ceramiki budowlanej i do produkcji cementu, kopaliny bentonitowe oraz inne zasobne w smektyty, i³y do produkcji kruszyw lekkich; surowce krzemionkowe: piaski kwarcowe ró nych odmian i przeznaczenia, kwarcyty i ³upki kwarcytowe, kwarc y³owy, diatomity i ska³y diatomitowe, ziemia krzemionkowa, chalcedonity; surowce skaleniowe: m.in. leukogranity, granity, granitoidy alkaliczne, zwietrzeliny granitowe, arkozy i in.; * Dr in., Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, Kraków.

2 54 surowce wêglanowe: wapienie do produkcji materia³ów wi¹ ¹cych, dla hutnictwa elaza oraz do produkcji m¹czek wapiennych, kreda pisz¹ca, dolomity i marmury dolomitowe do produkcji m¹czek szklarskich i innych, dolomity do produkcji dolomitu pra onego oraz dla hutnictwa elaza, magnezyty; surowce siarczanowe: gipsy i anhydryty. Przeprowadzona dla ka dej z wymienionych grup kopalin i surowców ceramicznych analiza zakresu prowadzonych badañ wraz z ocen¹ ich u ytecznoœci i komplementarnoœci, przy równoczesnym wskazaniu zmian w trendach u ytkowania poszczególnych kopalin w ostatnich dwudziestu latach, sta³y siê punktem wyjœcia do wskazania prac z zakresu geologii surowcowej dotycz¹cej kopalin ceramicznych, których realizacja by³aby wysoce wskazana w ramach przygotowywanej obecnie przez Ministerstwo Œrodowiska nowej polityki pañstwa w dziedzinie geologii gospodarczej (surowcowej). Niniejszy artyku³ prezentuje tak zarysowane spectrum zagadnieñ w odniesieniu do trzech pierwszych wymienionych grup kopalin i surowców (ilaste, krzemionkowe, skaleniowe), stanowi¹cych podstawê funkcjonowania szybko rozwijaj¹cego siê przemys³u ceramicznego i szklarskiego. 1. Surowce ilaste Surowcami ilastymi nazywamy surowce, których g³ównymi a niekiedy niemal wy- ³¹cznymi sk³adnikami mineralnymi s¹ minera³y ilaste. Uzyskiwane s¹ one z kopalin ilastych, rzadziej ilasto-piaszczystych, bezpoœrednio po ich wydobyciu ze z³o a, b¹dÿ po odpowiedniej przeróbce i wzbogacaniu, których zakres zale y od cech jakoœciowych kopaliny oraz przeznaczenia wytwarzanych surowców ilastych. Zasadniczymi cechami niemal wszystkich surowców ilastych jest ich plastycznoœæ po zarobieniu wod¹ i zwi¹zana z tym zdolnoœæ do zachowania nadanego kszta³tu po wysuszeniu, które s¹ zró nicowane w zale noœci od sk³adu mineralnego surowca oraz uziarnienia. Cechy te decyduj¹ o podstawowych kierunkach zastosowañ tych surowców, jakimi s¹ rozmaite bran e ceramiki klasycznej. Inne specyficzne cechy, wykazywane przez niektóre odmiany surowców ilastych (np. ogniotrwa³oœæ, zdolnoœæ do pêcznienia, w³aœciwoœci sorpcyjne), decyduj¹ o ich przydatnoœci w pozosta³ych dziedzinach, tak e pozaceramicznych (Wyszomirski, Galos 2007). W bardzo szerokiej grupie kopalin i surowców ilastych mo na wyró niæ kilka zasadniczych grup, w przypadku których w Polsce wystêpuj¹ ich z³o a, bêd¹ce lub mog¹ce staæ siê przedmiotem zainteresowania przemys³owego (Bilans zasobów ; Surowce mineralne ). Wymieniæ tu nale y: kopaliny i surowce kaolinowe, i³y bia³o wypalaj¹ce siê, i³y ogniotrwa³e, i³y kamionkowe, kopaliny i surowce ilaste ceramiki budowlanej (tak e i³y do produkcji cementu),

3 kopaliny i surowce bentonitowe oraz inne zasobne w smektyty, i³y do produkcji kruszyw lekkich. W takim te podziale dokumentowane s¹ kopaliny ilaste przydatne do produkcji tych surowców (w stanie surowym lub po przeróbce), przy czym zastrzec trzeba, e niejednokrotnie mo liwe kierunki wykorzystania tych kopalin s¹ szersze ni kierunek/kierunki podstawowe okreœlone w dokumentacji geologicznej z³o a. Wa nymi przyk³adami, zw³aszcza w ostatnim czasie, jest stosowanie i³ów ogniotrwa³ych w innych bran ach ceramiki ni ceramika ogniotrwa³a w funkcji i³ów kaolinitowych jasno wypalaj¹cych siê lub dobrze spiekaj¹cych siê i³ów kamionkowych, wykorzystanie niektórych odmian i³ów ceramiki budowlanej jako i³ów kamionkowych, a innych ich typów o podwy szonej zawartoœci smektytów jako sorbentów mineralnych, ziem odbarwiaj¹cych itp. Poza wy ej wymienionymi surowcami ilastymi, maj¹cymi podstawowe znaczenie gospodarcze, znane s¹ tak e inne grupy tych surowców, m.in. surowce haloizytowe, surowce attapulgitowe (pa³ygorskitowe) i sepiolitowe, surowce hectorytowe i saponitowe, surowce wermikulitowe. Ich z³o a w Polsce nie wystêpuj¹ (poza jednym z³o em kopaliny haloizytowej) i nie ma perspektyw na ich udokumentowanie (Wyszomirski, Galos 2007; Surowce mineralne ) Z a k r e s p r a c b a d a w c z y c h p r o w a d z o n y c h o d 1980 roku Baza zasobowa surowców ilastych w Polsce by³a w ostatnich kilkunastu latach przedmiotem stosunkowo nielicznych prac realizowanych na zlecenie Ministerstwa Œrodowiska. Sformu³owane w 1994 r. zadania w zakresie polityki surowcowej kraju 1 dotycz¹ce badañ geologiczno-z³o owych w odniesieniu do kopalin ilastych obejmowa³y: dla kopalin i surowców kaolinowych ocenê wartoœci surowcowej z³ó rozpoznanych; dla i³ów ogniotrwa³ych weryfikacjê bazy zasobowej z uwzglêdnieniem wielosurowcowego charakteru z³ó ; dla i³ów kamionkowych ponown¹ ocenê z³ó niezagospodarowanych pod k¹tem jakoœci surowca oraz ocenê mo liwoœci wystêpowania i zagospodarowania i³ów kamionkowych jako surowców towarzysz¹cych wêglom brunatnym; dla kopalin i surowców ilastych ceramiki budowlanej (tak e kopalin ilastych do produkcji cementu) weryfikacjê zasobów z³ó w poszczególnych województwach oraz ocenê przydatnoœci niektórych odmian do celów ekranowania sk³adowisk odpadów przemys³owych i komunalnych oraz ich hydroizolacji; dla kopalin i surowców bentonitowych weryfikacjê rozpoznanych z³ó, opracowanie prognozy geologicznej dla wystêpowania z³ó kopalin bentonitowych w Polsce oraz prace nad mo liwoœci¹ znalezienia substytutów i³ów o du ej zawartoœci smektytów. 1 Tytu³ przygotowanego i zaakceptowanego w 1994 r. przez Ministerstwo Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa dokumentu pt. Polityka resortu w dziedzinie poszukiwañ, rozpoznawania i eksploatacji surowców mineralnych w niniejszym artykule autor podaje w uproszczonej formie: Polityka surowcowa kraju.

4 56 Analiza realizacji zadañ w zakresie polityki surowcowej kraju z 1994 r. dotycz¹cych g³ównych kopalin ceramicznych TABELA 1 Analysis of realization of tasks of the Mineral Policy of Poland (1994) in the area of the main ceramic raw materials TABLE 1 Rodzaj kopaliny Zadania sformu³owane w Polityce surowcowej MOŒZNiL w 1994 r. Tytu³ pracy zrealizowanej Rok zakoñczenia pracy Wykonawca Kopaliny i surowce ilaste: Kopaliny kaolinowe Ocena wartoœci surowcowej z³ó rozpoznanych Weryfikacja stanu rozpoznania jakoœci surowcowej i waloryzacja sozologiczna z³ó kopalin kaolinowych w Polsce 1997 Proxima Wroc³aw I³y bia³o wypalaj¹ce siê I³y ogniotrwa³e Weryfikacja bazy zasobowej z uwzglêdnieniem wielosurowcowego charakteru z³ó Opracowanie dokumentacji geologicznej dla udokumentowania w kat. C 2 z³ó glin ogniotrwa³ych Opoczno-Przysucha 1995 Polgeol Warszawa Ponowna ocena z³ó niezagospodarowanych, szczególnie pod k¹tem jakoœci surowca Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 +C 2 z³o a surowców ilastych kamionkowych Wierzbka 1996 Polgeol Warszawa I³y kamionkowe Ocena mo liwoœci wystêpowania i zagospodarowania i³ów kamionkowych jako surowca towarzysz¹cego wêglom brunatnym Geologiczno-gospodarcza ocena kopalin towarzysz¹cych i odpadowych ze z³ó regionu piotrkowskiego oraz ich przydatnoœæ do produkcji syntetycznego wollastonitu jako substytutu azbestu 2003 Politechnika Warszawska Kopaliny bentonitowe Opracowanie prognozy geologicznej mo liwoœci wystêpowania w Polsce z³ó surowców bentonitowych Weryfikacja rozpoznanych z³ó Prace nad mo liwoœci¹ znalezienia substytutów (i³y o du ej zawartoœci smektytów) Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej Ocena przydatnoœci surowców ilastych dla potrzeb ekranowania i hydroizolacyjnych Ocena przydatnoœci przedkenozoicznych kopalin ilastych w ochronie œrodowiska 2004 PIG Warszawa Kopaliny ilaste do produkcji kruszyw lekkich

5 57 TABELA 1 cd. TABLE 1 cont Kopaliny i surowce krzemionkowe: Ocena wartoœci z³ó ze wzglêdu na przewidywan¹ prywatyzacjê przemys³u Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z³o a mioceñskich piasków kwarcowych dla przemys³u szklarskiego Sulechowo 1994 Przeds. Geol. Kraków Dokumentacja geologiczna z³o a piasków szklarskich w kat. C 2 Stawnik Soczewka S, woj. zielonogórskie 1995 Przeds. Geol. Kraków Piaski szklarskie Dokumentacja prac geologicznych Hydrogeologiczna ocena mo liwoœci i sposobu eksploatacji spod wody z³ó piasków kwarcowych zalegaj¹cych w obszarze górniczym Smardzewice-Unewel 1995 Przeds. Geol. Kraków Weryfikacja i waloryzacja zasobów z³ó piasków szklarskich w Polsce 1996 Przeds. Geol. Kraków Waloryzacja bazy zasobowej piasków szklarskich i ocena perspektyw z³o owych w œwietle wspó³czesnych wymagañ przemys³u szklarskiego 2007 IGSMiE PAN Kraków Piaski formierskie Weryfikacja zasobów z³ó piasków formierskich wpolsce 1997 Przeds. Geol. Kraków Kwarcyty i ³upki ogniotrwa³e Rozpoznanie rejonu Barczy, okreœlenie skali konfliktu ze œrodowiskiem Opracowanie projektu prac geologicznych z³o a kwarcytów (piaskowców kwarcytowych) w rejonie Barczy do produkcji elazostopów i materia³ów ogniotrwa³ych Weryfikacja zasobów z³ó kopalin ogniotrwa³ych (kwarcytów, ³upków i magnezytów) z uwzglêdnieniem ich w³aœciwoœci wielosurowcowych Przeds. Geol. Kielce Przeds. Geol. Kraków

6 58 TABELA 1 cd. TABLE 1 cont Kwarc y³owy Wykonanie prognozy geologicznej i wstêpne poszukiwanie z³ó Diatomity Weryfikacja bazy zasobowej z uwagi na jakoœæ kopaliny i konflikt z³ó ze œrodowiskiem Ziemia krzemionkowa Nowa ocena bazy zasobowej z punktu widzenia jakoœci kopalin, ocena wartoœci z³ó Waloryzacja bazy surowców krzemionkowych etap I: Proekologiczne wykorzystanie surowców krzemionkowych ze z³ó krajowych jako kryterium racjonalnego, kompleksowego i ekonomicznego gospodarowania ich zasobami 2004 PIG Warszawa Chalcedonity Kopaliny i surowce skaleniowe: Kopaliny skaleniowe Prace poszukiwawcze i rozpoznawcze w celu pozyskania ska³ zasobnych w skalenie potasowe

7 Dla i³ów bia³o wypalaj¹cych siê oraz i³ów do produkcji kruszyw lekkich w wymienionej polityce surowcowej brak by³o sformu³owanych zadañ (tab. 1). Analiza prac realizowanych na zlecenie Ministerstwa Œrodowiska po 1994 r. w zakresie kopalin i surowców ilastych wykazuje, e mia³y one bardzo ograniczony zakres. Spoœród zarysowanych zadañ zrealizowano w latach jedynie nieliczne, i to zazwyczaj tylko czêœciowo. Szczególnie wa ne by³y prace dotycz¹ce weryfikacji stanu rozpoznania jakoœci surowcowej i waloryzacji sozologicznej z³ó kopalin kaolinowych w Polsce (1997) oraz oceny przydatnoœci przedkenozoicznych kopalin ilastych w ochronie œrodowiska (2004). Nie zrealizowano adnego istotnego tematu dotycz¹cego i³ów ogniotrwa³ych i kamionkowych (mimo propozycji takich tematów), jak równie i³ów bia³o wypalaj¹cych siê, kopalin bentonitowych oraz kopalin ilastych do produkcji kruszyw lekkich, z wyj¹tkiem dokumentowania pojedynczych z³ó (tab. 1). Liczne prace dotycz¹ce kopalin i surowców ilastych rozmaitych odmian by³y podejmowane przez kilka krajowych oœrodków naukowych (g³ównie w Warszawie, Krakowie i Wroc³awiu). Ich owocem by³y opracowania naukowe, realizowane m.in. w ramach prac w³asnych uczelni, CPBR, CPBP, a od lat dziewiêædziesi¹tych XX w. w ramach projektów badawczych finansowanych przez ministerstwo ds. nauki. Dotyczy³y one m.in.: metodyki badañ kopalin ilastych; oceny zasobów surowców ilastych ceramiki budowlanej w poszczególnych klasach jakoœci kopalin; wystêpowania, genezy i w³aœciwoœci i³ów górnotriasowych i dolnojurajskich w regionie œwiêtokrzyskim oraz i³ów górnotriasowych w regionie œl¹sko-krakowskim; wystêpowania mezozoicznych kopalin ilastych w regionie ma³opolskim; mo liwoœci powiêkszenia zasobów kopalin ilastych ceramiki budowlanej w pó³nocno-wschodniej Polsce; mo liwoœci wykorzystania kredowych i eoceñskich ³upków pstrych jako surowców ilastych; badañ trzeciorzêdowych ska³ ilastych kopalin towarzysz¹cych w KWB Be³chatów; mo liwoœci wykorzystania trzeciorzêdowych i³ów o podwy szonej zawartoœci smektytów; przydatnoœci kopalin ilastych (w tym przedkenozoicznych) w ochronie œrodowiska: badania w³asnoœci organofilnych, mo liwoœci wykorzystania jako barier chroni¹cych wody gruntowe przed zanieczyszczeniem metalami ciê kimi; oceny w³aœciwoœci wybranych i³ów (w tym poznañskich) jako barier izolacyjnych i i³ów przes³onowych do budowy sk³adowisk odpadów przemys³owych i komunalnych; mo liwoœci modyfikacji w³aœciwoœci fizykochemicznych wybranych ska³ ilastych w celu ich wykorzystania jako sorbentów toksycznych zwi¹zków organicznych oraz w syntezie kompozytów œwiat³oczu³ych (Analiza stanu ). Prace dotycz¹ce surowców ilastych realizowane po roku 1980 przez instytuty bran owe (Instytut Szk³a i Ceramiki, Instytut Materia³ów Ogniotrwa³ych, Instytut Mineralnych Materia³ów Budowlanych) mia³y minimalny zakres, sprowadzaj¹c siê praktycznie tylko do 59

8 60 badania przydatnoœci ró nych odmian i³ów ogniotrwa³ych z KWB Turów, a tak e ³upków ogniotrwa³ych z KWK Nowa Ruda. To ostatnie zagadnienie sta³o siê bezprzedmiotowe wobec likwidacji tej kopalni (Analiza stanu ). W latach opublikowano ponad 200 ró nej rangi publikacji dotycz¹cych krajowych kopalin i surowców ilastych. Dotyczy³y one, w odniesieniu do poszczególnych ich grup, nastêpuj¹cych g³ównych zagadnieñ: Kopaliny i surowce kaolinowe charakterystyki kopaliny kaolinowej i mo liwoœci jej wzbogacania m.in. dla z³ó Maria III, Kalno, Andrzej w arowie, Wyszonowice, W¹dro e Wielkie, Taczalin, a tak e wystêpowania kopalin kaolinowych w Sudetach Wschodnich. I³y bia³o wypalaj¹ce siê geologii z³ó i³ów bia³o wypalaj¹cych siê w niecce pó³nocnosudeckiej oraz w³aœciwoœci i przydatnoœci i³ów z poszczególnych z³ó. I³y ogniotrwa³e g³ównie trzeciorzêdowych i³ów jaroszowskich (geologia, w³aœciwoœci, przydatnoœæ), czêœciowo dolnojurajskich i³ów opoczyñskich pó³nocnego obrze enia Gór Œwiêtokrzyskich oraz trzeciorzêdowych i³ów lubuskich rejonu ar i i³ów ogniotrwa³ych towarzysz¹cych wêglu brunatnemu w z³o u Turów. I³y kamionkowe ogólnego przegl¹du najwa niejszych odmian i³ów kamionkowych w regionie œwiêtokrzyskim, dolnoœl¹skim i œl¹sko-krakowskim, czêœciowo charakterystyki kopalin z poszczególnych z³ó lub obszarów z³o owych (np. i³ów triasowych pó³nocnego obrze enia Gór Œwiêtokrzyskich i obszaru Tarnowskie Góry-Kêpno, i³ów jurajskich obszaru Opoczno-Przysucha). Kopaliny i surowce ilaste ceramiki budowlanej charakterystyki geologicznej i jakoœciowej rozmaitych odmian tych kopalin, zw³aszcza czwartorzêdowych i³ów zastoiskowych, trzeciorzêdowych i³ów poznañskich, mioceñskich morskich zapadliska przedkarpackiego (g³ównie i³ów krakowieckich) i i³ów triasowych, a tak e i³ów karpackich, kredowych, jurajskich, permskich, dewoñskich, kambryjskich i in.; poddano tak e analizie bazê surowców ilastych ceramiki budowlanej w ujêciu regionalnym (np. region lubelski, siedlecki, kroœnieñski), szereg prac poœwiêcono metodyce badañ tych surowców, ich klasyfikacji i wydzielaniu odmian litologicznych; ukaza³a siê tak e w 1994 r. waloryzacja z³ó kopalin ilastych dla ceramiki budowlanej. Kopaliny i surowce bentonitowe oraz inne zasobne w smektyty mo liwoœci ich zastosowania g³ównie do produkcji ziem odbarwiaj¹cych i sorbentów mineralnych, pocz¹tkowo dotyczy³y one zw³aszcza karboñskich i³ów bentonitowych (montmorillonitowych), a póÿniej zwietrzelin bazaltowych Dolnego Œl¹ska o charakterze smektytowym oraz i³ów innych odmian zasobnych w smektyty (np. niektóre odmiany i³ów poznañskich, i³ów beidellitowych w KWB Be³chatów itp.). I³y do produkcji kruszyw lekkich pojedyncze publikacje dotycz¹ce przydatnoœci w tym kierunku niektórych i³ów karpackich. I³y jako kopaliny towarzysz¹ce g³ównie charakterystyki i³ów towarzysz¹cych wêglowi brunatnemu w z³o u KWB Turów, póÿniej tak e w KWB Be³chatów, KWB

9 Konin, w innych z³o ach wêgla brunatnego, ponadto w KWK Bogdanka (Analiza stanu ). Wœród publikacji bardziej ogólnych o charakterze monograficznym dotycz¹cych m.in. kopalin i surowców ilastych oraz ich krajowej bazy zasobowej, nale y wymieniæ: obszern¹ monografiê Surowce kaolinowe z 1982 r., obszern¹ monografiê S. Koz³owskiego dotycz¹c¹ szerokiej grupy surowców skalnych (w tym ilastych) z 1986 r., publikacjê dotycz¹c¹ metodyki badañ kopalin ilastych pod redakcj¹ H. Koœciówko i R. Wyrwickiego z 1996 r., du ¹ monografiê dotycz¹c¹ ca³ej grupy surowców ilastych w ramach serii monograficznej Surowce mineralne Polski wydawanej przez IGSMiE PAN, z 2004 r., monografiê dotycz¹c¹ sorbentów mineralnych Polski pod redakcj¹ Z. K³apyty i W. abiñskiego z 2008 r Trendy zmian w u ytkowaniu surowców ilastych Kierunki u ytkowania wielu surowców ilastych w Polsce ulegaj¹ w ostatnim czasie istotnym zmianom. Jako przyk³ady mog¹ s³u yæ (Bilans gospodarki ; Surowce mineralne ): rozwój stosowania kaolinów (zarówno wysokojakoœciowych, jak i odpadowych z p³ukania piasków kwarcowych) w przemyœle p³ytek ceramicznych przy niemal ca³kowitym zaniku znaczenia bran y papierniczej; rosn¹ce skokowo zapotrzebowanie polskiego przemys³u p³ytek ceramicznych i wyrobów sanitarnych na i³y bia³o i jasno wypalaj¹ce siê, tylko w niewielkiej czêœci zaspokajane rozwijan¹ produkcj¹ krajow¹ tych i³ów; poszerzenie kierunków u ytkowania i³ów kaolinitowych udokumentowanych jako i³y ogniotrwa³e stosowanie ich tak e w przemyœle p³ytek ceramicznych, wyrobów sanitarnych, dla przemys³u emalierskiego, odlewniczego itp.; poszerzenie kierunków u ytkowania i³ów udokumentowanych jako i³y kamionkowe stosowanie ich poza wytwarzaniem tradycyjnych wyrobów kamionkowych tak e do produkcji p³ytek ceramicznych, wyrobów klinkierowych, najwy szej klasy wyrobów ceramiki budowlanej (elementy elewacyjne) itp.; rozwój stosowania surowców ilastych dla ceramiki budowlanej, a tak e surowców ilastych o podwy szonej zawartoœci smektytów do celów œrodowiskowych, np. do ekranowania, hydroizolacji itp.; zmiany w u ytkowaniu ró nych odmian surowców ilastych do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej rozwój stosowania i³ów krakowieckich, poznañskich, triasowych, jurajskich, ograniczenie lub zanik znaczenia i³ów i i³o³upków karboñskich, i³ów permskich, trzeciorzêdowych i kredowych i³o³upków karpackich, i³ów aluwialnych, glin lessowych i glin zwa³owych (Analiza stanu ).

10 62 Trendy te nie mia³y do tej pory odzwierciedlenia w tematach prac realizowanych dla Ministerstwa Œrodowiska (mimo, e wybrane spoœród tych zagadnieñ by³y sygnalizowane w zadaniach sformu³owanych w polityce surowcowej kraju z 1994 r.). Niektóre z nich by³y przedmiotem prac naukowo-badawczych (np. i³y triasowe i jurajskie, i³y o podwy szonej zawartoœci smektytów, stosowanie surowców ilastych w ochronie œrodowiska), czego wyrazem s¹ tak e liczne publikacje naukowe z tego zakresu Wskazanie prac i tematów niezbêdnych do realizacji Liczne proponowane w ramach polityki surowcowej kraju z 1994 r. tematy dotycz¹ce bazy zasobowej kopalin ilastych w Polsce nie doczeka³y siê realizacji do chwili obecnej. Wobec przedstawionych, istotnych zmian w trendach u ytkowania ró nych surowców ilastych w Polsce w ostatnich latach, wydaje siê celowe z jednej strony podtrzymanie proponowanych w 1994 r., a nie zrealizowanych tematów, jak równie zaproponowanie dodatkowych. Dotyczyæ one powinny g³ównie i³ów bia³o wypalaj¹cych siê i i³ów ogniotrwa³ych w aspekcie ich wielosurowcowego wykorzystania, niektórych odmian i³ów kamionkowych i ceramiki budowlanej o rosn¹cym znaczeniu (np. i³ów triasowych), a tak e kopalin bentonitowych i innych zasobnych w smektyty. Szczególnie istotnym zagadnieniem jest badanie i³ów bia³o i jasno wypalaj¹cych siê w aspekcie poprawy ich jakoœci dla celów szybkoœciowego (a wiêc proekologicznego) wypalania niektórych wyrobów ceramicznych. Dotychczasowy zakres prac dotycz¹cych kopalin kaolinowych wydaje siê byæ wystarczaj¹cy. Z kolei znaczenie i³ów do produkcji kruszyw lekkich jest i zapewne pozostanie marginalne, st¹d brak celowoœci realizacji tematów w tym obszarze. W œwietle obserwowanych tendencji i potrzeb gospodarczych kraju do najistotniejszych zagadnieñ w zakresie rozwoju bazy zasobowej kopalin ilastych w Polsce, których realizacja wydaje siê najbardziej wskazana, zaliczono tematy przedstawione w tabeli Surowce krzemionkowe Surowcami krzemionkowymi nazywamy surowce, których g³ównym a niekiedy niemal wy³¹cznym sk³adnikiem mineralnym s¹ minera³y grupy SiO 2. Najbardziej rozpowszechnionym minera³em tej grupy jest niskotemperaturowa odmiana kwarcu ( -kwarc). Obok niego w niektórych surowcach krzemionkowych wystêpuje skrytokrystaliczna odmiana kwarcu chalcedon oraz bezpostaciowa modyfikacja SiO 2 opal. Z petrograficznego punktu widzenia surowce krzemionkowe s¹ reprezentowane g³ównie przez ska³y osadowe, zarówno luÿne (piaski kwarcowe), jak i zwiêz³e (piaskowce kwarcytowe, chalcedonity itp.). W mniejszym stopniu wykorzystywane s¹ ska³y pochodzenia pomagmowego, np. hydrotermalnego (kwarc y³owy), oraz niektóre ska³y metamorficzne (kwarcyty, ³upek kwarcytowy). Surowce krzemionkowe s¹ stosowane przede wszystkim w przemyœle szklarskim. Wa ne jest tak e ich zastosowanie do produkcji ceramiki szlachetnej, natomiast ich

11 TABELA 2 Proponowane tematy z zakresu geologii surowcowej dotycz¹ce kopalin ceramicznych, których realizacja jest wskazana w ramach przygotowywanej nowej polityki Ministerstwa Œrodowiska w zakresie geologii gospodarczej (surowcowej) TABLE 2 Proposed topics on economic geology of ceramic raw materials, realization of which is advisable within the framework of the new Ministry of the Environment s Policy on Economic Geology, being under preparation Rodzaj kopaliny Kaoliny I³y bia³o wypalaj¹ce siê, kamionkowe i ogniotrwa³e Kopaliny bentonitowe ismektytowe Kopaliny ilaste towarzysz¹ce Kwarc y³owy Piaski kwarcowe Kopaliny skaleniowe i skaleniowo- -kwarcowe Temat Kopaliny i surowce ilaste: Ocena przydatnoœci kaolinów ze z³ó rejonu Œwidnicy Strzegomia do produkcji surowców kaolinowych dla przemys³u p³ytek ceramicznych Kompleksowa dokumentacja stanu rozpoznania i zasobów perspektywicznych jednostki surowcowej kopalin ilastych bia³o wypalaj¹cych w utworach kredy górnej w niecce pó³nocnosudeckiej Weryfikacja bazy zasobowej i³ów (glin) ogniotrwa³ych mioceñskich rejonu Strzegomia i dolnojurajskich rejonu Opoczno-Przysuchy z ocen¹ mo liwoœci wielosurowcowego ich wykorzystania Kompleksowa dokumentacja stanu rozpoznania i zasobów perspektywicznych jednostki surowcowej kopalin ilastych ceramicznych w utworach dolnej jury w pó³nocnym obrze eniu Gór Œwiêtokrzyskich Kompleksowa dokumentacja stanu rozpoznania i zasobów perspektywicznych jednostki surowcowej kopalin ilastych kamionkowych w utworach triasowych w pó³nocnym obrze eniu Gór Œwiêtokrzyskich (miêdzy Skar yskiem a Przedborzem) Weryfikacja bazy zasobowej kopalin bentonitowych i smektytowych w Polsce z prognoz¹ geologiczn¹ wystêpowania z³ó tych kopalin, ocen¹ mo liwoœci ich wykorzystania dla ochrony œrodowiska oraz zaprojektowanie i realizacja badañ uzupe³niaj¹cych W³aœciwoœci, przydatnoœæ i mo liwoœci pozyskiwania kopalin ilastych jako kopalin towarzysz¹cych w czynnych kopalniach wêgla brunatnego Kopaliny i surowce krzemionkowe: Weryfikacja stanu zasobów kwarcu y³owego oraz prognoza geologiczna z okreœleniem zalecanych kierunków poszukiwania i rozpoznawania nowych z³ó kwarcu y³owego na Dolnym Œl¹sku Ocena przydatnoœci piasków kwarcowych ze z³ó piasków szklarskich, formierskich, podsadzkowych, do produkcji betonów komórkowych i ceg³y wapienno-piaskowej pod k¹tem potrzeb chemii budowlanej; okreœlenie zakresu niezbêdnych badañ dodatkowych i ich realizacja Wykonanie nowych dokumentacji geologicznych z³ó piasków szklarskich Radonia i Góry Trzebiatowskie z uwzglêdnieniem wyznaczonych przyleg³ych obszarów perspektywicznych oraz wykonaniem uzupe³niaj¹cych prac geologicznych Wykonanie dokumentacji geologicznych w kat. C 2 z³ó piasków szklarskich w obszarach perspektywicznych Wygnanów Pole A i Radonia Pole G wraz z wykonaniem uzupe³niaj¹cych prac geologicznych Aktualizacja dokumentacji geologicznych z³ó piasków szklarskich Zaj¹czków, W³adys³awa, Parowa i O³obole zgodnie z proponowanymi kryteriami bilansowoœci oraz wspó³czesnymi wymaganiami przemys³u szklarskiego Kopaliny i surowce skaleniowe: Weryfikacja istniej¹cej bazy zasobowej kopalin skaleniowych i skaleniowo- -kwarcowych oraz szczegó³owa prognoza geologiczna pod katem poszukiwania i dokumentowania nowych z³ó tych kopalin na Dolnym Œl¹sku i Œl¹sku Opolskim 63

12 64 znaczenie jako surowca do wytwarzania krzemionkowych materia³ów ogniotrwa³ych wyraÿnie siê zmniejszy³o w ostatnich dwudziestu latach. Niewielkich iloœci surowców krzemionkowych u ywa siê równie w przemyœle emalierskim. Ni szej jakoœci piaski kwarcowe s¹ stosowane do produkcji betonów komórkowych, wyrobów wapienno-piaskowych i dla celów chemii budowlanej (Wyszomirski, Galos 2007). W bardzo szerokiej grupie kopalin i surowców krzemionkowych mo na wyró niæ kilka zasadniczych ich rodzajów, w przypadku których w Polsce wystêpuj¹ z³o a, bêd¹ce lub mog¹ce staæ siê przedmiotem zainteresowania przemys³owego (Bilans zasobów ; Surowce mineralne ; Surowce mineralne ). Wymieniæ tu nale y: piaski kwarcowe do zastosowañ budowlanych oraz do zastosowañ przemys³owych, a wœród tych ostatnich: piaski i piaskowce szklarskie, piaski formierskie, piaski do produkcji wyrobów wapienno-piaskowych i betonów komórkowych, piaski i wirki filtracyjne, piaski podsadzkowe, kwarcyty i ³upki kwarcytowe, kwarc y³owy, diatomity i ska³y diatomitowe, ziemiê krzemionkow¹, chalcedonity. W takim te podziale dokumentowane s¹ kopaliny krzemionkowe przydatne do produkcji tych surowców (w stanie surowym lub po przeróbce), przy czym zastrzec trzeba, e niejednokrotnie mo liwe kierunki wykorzystania niektórych spoœród tych kopalin s¹ szersze ni kierunek/kierunki podstawowe okreœlone w dokumentacji geologicznej z³o a. Wymieniæ tu nale y zw³aszcza wielokierunkowe stosowanie uszlachetnionych piasków kwarcowych ze z³ó piasków szklarskich, formierskich, a nawet podsadzkowych. Szczególnie dotyczy to pozyskiwania drobnoziarnistego piasku kwarcowego suszonego dla potrzeb chemii budowlanej. Poza wy ej wymienionymi surowcami krzemionkowymi, maj¹cymi podstawowe znaczenie gospodarcze, znane s¹ tak e inne grupy tych kopalin i surowców o charakterze kamieni pó³szlachetnych i ozdobnych, takich jak kryszta³ górski, barwne odmiany kwarcu, krzemienie (w tym pasiaste), opale, jaspisy, agaty itp. W kraju znane s¹ ich wyst¹pienia, natomiast udokumentowano tylko dwa z³o a krzemieni, nie maj¹ce istotnego znaczenia Z a k r e s p r a c b a d a w c z y c h p r o w a d z o n y c h o d 1980 r o k u Baza zasobowa surowców krzemionkowych w Polsce by³a w ostatnich latach (po roku 1994) przedmiotem kilku prac realizowanych na zlecenie Ministerstwa Œrodowiska. W polityce surowcowej kraju z 1994 r. zadania dotycz¹ce badañ geologiczno-z³o owych w odniesieniu do g³ównych kopalin krzemionkowych obejmowa³y:

13 dla piasków szklarskich ocenê wartoœci z³ó ze wzglêdu na przewidywan¹ prywatyzacjê przemys³u; dla kwarcytów ogniotrwa³ych rozpoznanie rejonu Barczy i okreœlenie skali konfliktu ze œrodowiskiem; dla kwarcu y³owego wykonanie prognozy geologicznej i wstêpne poszukiwanie nowych z³ó ; dla diatomitów weryfikacjê bazy zasobowej z uwagi na jakoœæ kopaliny i konflikt z³ó ze œrodowiskiem; dla ziemi krzemionkowej ocenê bazy zasobowej z punktu widzenia jakoœci kopaliny i ocenê wartoœci z³ó. Dla piasków formierskich, podsadzkowych, piasków do produkcji wyrobów wapienno- -piaskowych i betonów komórkowych oraz dla chalcedonitów brak by³o sformu³owanych zadañ. Spoœród zarysowanych zadañ zrealizowano w okresie tylko nieliczne, i to zazwyczaj tylko czêœciowo zgodnie ze sformu³owanymi zadaniami. Dla piasków szklarskich wykonano wstêpn¹ weryfikacjê i waloryzacjê zasobów z³ó (1996), a ostatnio szczegó³ow¹ waloryzacjê bazy zasobowej z ocen¹ perspektyw z³o owych w nawi¹zaniu do zmiany wymagañ stawianych tym piaskom przez wspó³czesny przemys³ szklarski (2007). W pocz¹tkowym okresie dokumentowano tak e pojedyncze z³o a (tab. 1). Ponadto przeprowadzono weryfikacjê zasobów z³ó piasków formierskich oraz kopalin ogniotrwa³ych (w tym kwarcytów i ³upków kwarcytowych), a waloryzacjê bazy zasobowej pod k¹tem proekologicznego wykorzystania dla ziemi krzemionkowej. W przypadku kwarcu y³owego, diatomitów oraz innych rodzajów piasków kwarcowych przemys³owych adnych tematów nie realizowano (tab. 1). Prace naukowo-badawcze dotycz¹ce kopalin i surowców krzemionkowych rozmaitych odmian, podejmowane przez krajowe oœrodki naukowe po roku 1980, by³y nieliczne. Ich owocem by³y opracowania naukowe, realizowane m.in. w ramach prac w³asnych uczelni, CPBR, CPBP i projektów badawczych finansowanych przez ministerstwo ds. nauki. Dotyczy³y one m.in.: prognozy wystêpowania trzeciorzêdowych piasków kwarcowych dla przemys³u odlewniczego i szklarskiego na obszarze Pomorza Wschodniego i Wielkopolski; rozpoznania i oceny bazy zasobowej, rejonizacji obszarów z³o owych oraz kierunków zastosowañ diatomitów karpackich; badañ wybranych surowców krzemionkowych w aspekcie ich proekologicznego wykorzystania; mo liwoœci rozwoju proekologicznych zastosowañ chalcedonitu; mo liwoœci wielokierunkowego wykorzystania piasku podsadzkowego na przyk³adzie kopalni Kotlarnia; mo liwoœci wytwarzania szkie³ krzemionkowych z dolnoœl¹skich kwarców y³owych (Analiza stanu ). Szereg prac badawczych dotycz¹cych surowców krzemionkowych by³o realizowanych w okresie w instytutach bran owych (Instytut Szk³a i Ceramiki, Instytut 65

14 66 Materia³ów Ogniotrwa³ych, Instytut Mineralnych Materia³ów Budowlanych). Zwi¹zane one by³y g³ównie z ocen¹ przydatnoœci kwarcytów z ró nych z³ó oraz chalcedonitów w przemyœle materia³ów ogniotrwa³ych, mo liwoœciami zastosowania w przemyœle szklarskim piasków kwarcowych zawieraj¹cych ponadnormatywne iloœci tlenku glinu i tlenku potasu, ocen¹ przydatnoœci do produkcji piasków szklarskich kopaliny ze z³ó innych piasków kwarcowych, mo liwoœciami rozwoju nowych zastosowañ ³upka kwarcytowego z Jeg³owej, w³aœciwoœciami surowcowymi, kryteriami jakoœciowymi, kompleksowym zagospodarowaniem i rozwojem zastosowañ proekologicznych chalcedonitu ze z³o a Teofilów (Analiza stanu ). W okresie opublikowano oko³o 70 ró nej rangi publikacji dotycz¹cych krajowych kopalin krzemionkowych. Dotyczy³y one, w odniesieniu do poszczególnych grup kopalin i surowców krzemionkowych, nastêpuj¹cych wiod¹cych zagadnieñ: piaski kwarcowe przemys³owe oceny bazy zasobowej piasków szklarskich (g³ównie w niecce tomaszowskiej i pó³nocnosudeckiej) oraz formierskich, ich w³aœciwoœci technologicznych w przemyœle szklarskim oraz waloryzacji zasobów; kwarc y³owy, kwarcyty i ³upki kwarcytowe oceny bazy zasobowej kwarców y³owych na Dolnym Œl¹sku oraz kwarcytów w rejonie Boles³awca i Kielc, a tak e ich przydatnoœci w przemyœle materia³ów ogniotrwa³ych, do produkcji szkie³ krzemionkowych itp.; diatomity i ziemia krzemionkowa oceny bazy zasobowej diatomitów karpackich, technologii ich wzbogacania i mo liwych kierunków ich przemys³owego wykorzystania; chalcedonity kompleksowego wykorzystania chalcedonitów z Teofilowa, w tym jego stosowania do celów ekologicznych, zw³aszcza do filtracji i oczyszczania wód (Analiza stanu ). Wœród publikacji bardziej ogólnych, o charakterze monograficznym, dotycz¹cych m.in. kopalin i surowców krzemionkowych oraz ich krajowej bazy zasobowej, nale y wymieniæ: wspomnian¹ ju wczeœniej obszern¹ monografiê S. Koz³owskiego dotycz¹c¹ szerokiej grupy surowców skalnych (w tym krzemionkowych) z 1986 r., monografiê dotycz¹c¹ piasków kwarcowych przemys³owych (a tak e kruszyw wirowo-piaskowych) w ramach serii monograficznej Surowce mineralne Polski wydawanej przez IGSMiE PAN, z 2003 r., monografiê dotycz¹c¹ ca³ej grupy surowców krzemionkowych zwiêz³ych (a tak e surowców skaleniowych) w ramach serii monograficznej Surowce mineralne Polski wydawanej przez IGSMiE PAN, z 2005 r Trendy zmian w u ytkowaniu surowców krzemionkowych Tak e w przypadku kopalin i surowców krzemionkowych daje siê zaobserwowaæ zauwa alne zmiany w kierunkach ich przemys³owego u ytkowania w Polsce. Szczególnie

15 wymieniæ tu nale y (Bilans gospodarki ; Surowce mineralne ; Surowce mineralne ): rozwój stosowania piasków kwarcowych w przemyœle szklarskim i dla celów chemii budowlanej, przy malej¹cym ich stosowaniu w odlewnictwie; skokowy spadek u ytkowania kwarcytów w przemyœle materia³ów ogniotrwa³ych (od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych XX w.) przy bardzo zmiennym poziomie ich u ytkowania do produkcji elazokrzemu; rozwój produkcji szerokiej palety surowców kwarcowych, w tym m¹czki kwarcowej dla porcelany, zanotowany oko³o roku 2000 (kopalnie Stanis³aw, Taczalin, Krasków, zak³ad przeróbczy Miko³ajowice) przy wstrzymaniu tej produkcji od 2005 r.; zanik produkcji i stosowania ziemi krzemionkowej; s³aby rozwój produkcji wyrobów diatomitowych oko³o 1990 r., przy obni eniu tej produkcji do œladowych obecnie iloœci; rozwój stosowania chalcedonitu z Teofilowa do zastosowañ œrodowiskowych. Trendy te mia³y do tej pory tylko czêœciowe odzwierciedlenie w tematach prac realizowanych dla Ministerstwa Œrodowiska. Niektórym spoœród tych zagadnieñ poœwiêcono natomiast realizowane prace naukowo-badawcze (np. wielosurowcowe wykorzystanie piasków kwarcowych z ró nych z³ó, chalcedonity w ochronie œrodowiska), choæ nie zawsze znajduje to wyraz w publikacjach naukowych. Istotna czêœæ publikacji naukowych z tego okresu dotyczy bowiem kierunków zastosowañ tych surowców obecnie ocenianych jako nie perspektywiczne, np. wdro enie szerokiego zakresu zastosowañ diatomitów, stosowanie surowców krzemionkowych w przemyœle materia³ów ogniotrwa³ych Wskazanie prac i tematów niezbêdnych do realizacji Czêœæ proponowanych w ramach polityki surowcowej kraju z 1994 r. tematów dotycz¹cych bazy zasobowej kopalin krzemionkowych w Polsce nie doczeka³a siê realizacji do chwili obecnej. Dotyczy to g³ównie z³ó kwarcu y³owego. Wobec przedstawionych w poprzednim punkcie trendów w u ytkowaniu ró nych surowców krzemionkowych w Polsce w ostatnich latach, wydaje siê celowe z jednej strony podtrzymanie proponowanego w 1994 r. tematu dotycz¹cego kwarcu y³owego, a z drugiej zaproponowanie dodatkowych tematów. Wœród tych ostatnich wymieniæ nale y przede wszystkim kwestiê oceny mo liwoœci wielosurowcowego wykorzystania piasków kwarcowych, a w szczególnoœci oceny przydatnoœci istniej¹cej bazy zasobowej tych piasków w aspekcie rozwijaj¹cej siê produkcji piasków drobnoziarnistych suszonych dla chemii budowlanej. Nale y tak e kontynuowaæ szczegó³owe prace dotycz¹ce bazy zasobowej piasków szklarskich, wytyczone w waloryzacji bazy zasobowej tych piasków z 2007 r. Dotychczasowy zakres prac dotycz¹cych chalcedonitów wydaje siê byæ wystarczaj¹cy. Z kolei znaczenie gospodarcze diatomitów i ziemi krzemionkowej jest i zapewne pozostanie marginalne, a kwarcytów i ³upków kwarcytowych niewielkie, st¹d brak celowoœci realizacji tematów w tym zakresie.

16 68 W œwietle obserwowanych tendencji i potrzeb gospodarczych kraju do najistotniejszych zagadnieñ w zakresie bazy zasobowej kopalin krzemionkowych w Polsce, których realizacja wydaje siê najbardziej wskazana, zaliczono tematy przedstawione w tabeli Surowce skaleniowe Kopalinami skaleniowymi i pokrewnymi s¹ liczne odmiany ska³, których wspóln¹ cech¹ jest odpowiednia zawartoœæ skaleni lub skaleniowców kwalifikuj¹ca je do wykorzystania do produkcji surowców zasobnych w alkalia: Na 2 OiK 2 O. W otrzymywanych z nich surowcach skaleniowych lub skaleniowcowych zawartoœæ alkaliów powinna wynosiæ co najmniej 10 12%, a w skaleniowo-kwarcowych min. 7 9%. Surowce skaleniowe o przewadze sodu nad potasem znajduj¹ zastosowanie g³ównie w przemyœle szklarskim, ostatnio tak e w przemyœle p³ytek ceramicznych, natomiast odmiany o przewadze potasu nad sodem g³ównie w przemyœle ceramicznym, zw³aszcza do produkcji porcelany. W wiêkszoœci zastosowañ zawartoœæ tlenków barwi¹cych Fe 2 O 3 itio 2 nie mo e przekraczaæ 0,8%, a czêsto nawet jest mniejsza od 0,2% (Wyszomirski, Galos 2007). W obszernej grupie kopalin (ska³) zasobnych w alkalia, tj. kopalin skaleniowych i skaleniowo-kwarcowych (Bilans zasobów ; Surowce mineralne ), wystêpuj¹cych w Polsce wymieniæ mo na: ska³y magmowe g³êbinowe leukogranity, granity, granitoidy alkaliczne, ska³y magmowe y³owe pegmatyty, aplity, trachity, ska³y magmowe wylewne porfiry, fonolity, ska³y magmowe piroklastyczne tufy porfirowe, ignimbryty, ska³y metamorficzne gnejsy, leptynity, ska³y wietrzeniowe zwietrzeliny granitowe, ska³y osadowe arkozy. Wiele spoœród tych ska³ rozpatrywanych jako Ÿród³o surowców skaleniowych ma tylko znaczenie historyczne np. pegmatyty karkonoskie, trachity z Siedlca, tufy porfirowe z Filipowic, arkoza kwaczalska z Wygie³zowa. Inne s¹ wskazywane jako potencjalne lub prognostyczne, ale do tej pory bli ej nie rozpoznane np. porfiry z Trójgarbu, fonolity z Opolna-Zdroju, ignimbryty z Bartnicy i Mieroszowa, gnejsy z Niemczy, zgranityzowane arkozy z Nowego Œwiêtowa. Podstawowe znaczenie jako kopaliny skaleniowe w Polsce maj¹ obecnie leukogranity, granity i zwietrzeliny granitowe. Niestety, brak powa nych perspektyw na udokumentowanie w Polsce najwa niejszych odmian ska³ zasobnych w alkalia, do uzyskiwania najwy szej jakoœci odmian surowców skaleniowych i skaleniowcowych tj. pegmatytów i syenitów nefelinowych Z a k r e s p r a c b a d a w c z y c h p r o w a d z o n y c h o d 1980 r o k u Baza zasobowa surowców skaleniowych w Polsce nie by³a w ostatnich kilkunastu latach przedmiotem prac realizowanych na zlecenie Ministerstwa Œrodowiska. W 1994 r.

17 wœród zadañ w zakresie polityki surowcowej kraju dotycz¹cych badañ geologiczno- -z³o owych, w odniesieniu do kopalin skaleniowych sformu³owano tylko jedno: prowadzenie prac poszukiwawczych i rozpoznawczych w celu pozyskania ska³ zasobnych w skalenie potasowe. Zadanie to nie by³o w aden sposób realizowane w kolejnych latach (tab. 1). Prace dotycz¹ce kopalin i surowców skaleniowych by³y podejmowane przez kilka krajowych oœrodków naukowych (g³ównie w Krakowie, Warszawie i Wroc³awiu). Ich owocem by³y opracowania naukowe, prowadzone m.in. w ramach prac w³asnych uczelni i CPBR. Tematyka ta nie by³a natomiast podejmowana w ramach realizowanych od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych XX w. projektów badawczych. Prace dotycz¹ce surowców skaleniowych w okresie wykonywane by³y w doœæ szerokim zakresie przez Instytut Szk³a i Ceramiki, dotycz¹c g³ównie okreœlania przydatnoœci surowców skaleniowych uzyskiwanych z poszczególnych z³ó (Kopaniec, Karpniki, Graniczna, Gniewków) pod k¹tem przemys³u szklarskiego i ceramicznego (Analiza stanu ). Najpe³niejsz¹ dokumentacj¹ prac dotycz¹cych kopalin i surowców skaleniowych w okresie by³o oko³o 50 publikacji ich dotycz¹cych, prezentowanych g³ównie przez zespo³y badawcze Instytutu Szk³a i Ceramiki, AGH Kraków, w mniejszym stopniu Politechniki Wroc³awskiej i innych instytucji. Poœwiêcone one by³y g³ównie: ocenie bazy zasobowej i perspektyw wystêpowania kopalin skaleniowych w Polsce; wystêpowaniu nowych odmian ska³ zasobnych w skalenie na Dolnym Œl¹sku i Œl¹sku Opolskim; metodom poszukiwania i rozpoznawania z³ó kopalin skaleniowych; metodom wzbogacania flotacyjnego i magnetycznego surowców skaleniowych zasobnych w potas (np. Karpniki, Maciejowa) oraz efektywnoœci tego wzbogacania; ocenie drobnoziarnistych odpadów granitowych jako surowców do produkcji koncentratów skaleniowych (np. Graniczna, Gniewków, RogoŸnica); zmianom w strukturze zapotrzebowania i rodzaju surowców skaleniowych u ytkowanych w polskim przemyœle ceramicznym i szklarskim (Analiza stanu ). Wœród publikacji o charakterze bardziej ogólnym, monograficznym, a dotycz¹cych m.in. kopalin i surowców skaleniowych oraz ich krajowej bazy zasobowej, nale y wymieniæ: monografiê S. Koz³owskiego dotycz¹c¹ szerokiej grupy surowców skalnych (w tym skaleniowych) z 1986 r., monografiê dotycz¹c¹ m.in. surowców skaleniowych w ramach serii monograficznej Surowce mineralne Polski wydawanej przez IGSMiE PAN, z 2005 r Trendy zmian w u ytkowaniu surowców skaleniowych Kierunki u ytkowania surowców skaleniowych w Polsce ulega³y w ostatnim czasie istotnym zmianom. Do najwa niejszych faktów zaliczyæ nale y (Bilans gospodarki ; Surowce mineralne ):

18 70 niezwykle intensywny, kilkunastokrotny rozwój zapotrzebowania krajowego przemys³u p³ytek ceramicznych na surowce skaleniowe przeciêtnej jakoœci, a dok³adnie rzecz ujmuj¹c na surowce skaleniowo-kwarcowe; rozpoczêcie u ytkowania do produkcji niektórych odmian p³ytek ceramicznych drobnoziarnistych odpadów granitowych z procesu produkcji granitowych kruszyw ³amanych, wykazuj¹cych podwy szon¹ zawartoœæ elaza (dotyczy to g³ównie zak³adu Graniczna); z drugiej strony próby prowadzenia produkcji wzbogaconych surowców skaleniowych z takich odpadów (np. w zak³adach Gniewków, RogoŸnica) szybko koñczy³y siê niepowodzeniem ze wzglêdów ekonomicznych; rozwój u ytkowania przez przemys³ szklarski importowanego syenitu nefelinowego; utrzymanie stosowania wysokojakoœciowych surowców skaleniowych o wysokiej zawartoœci potasu pochodz¹cych z importu przez przemys³ porcelany sto³owej, elektrotechnicznej i wyrobów sanitarnych. Trendy te nie mia³y do tej pory odzwierciedlenia w tematach prac realizowanych dla Ministerstwa Œrodowiska, bo prac takich w ogóle nie by³o. Zagadnienie sygnalizowane w zadaniach sformu³owanych w polityce surowcowej kraju z 1994 r., a mianowicie prace poszukiwawcze i rozpoznawcze w celu pozyskania (udokumentowania) ska³ zasobnych w skalenie potasowe, w œwietle przemian zasygnalizowanych wy ej w chwili obecnej nie wydaje siê najistotniejsze. Co wiêcej, perspektywy udokumentowania takich ska³ s¹ znikome, a nawet w przypadku sukcesu otrzymywanie wysokojakoœciowych koncentratów skaleniowych musia³oby siê wi¹zaæ z pog³êbionym wzbogacaniem (³¹cznie z flotacj¹), co w obecnych uwarunkowaniach gospodarczych wydaje siê nierealne Wskazanie prac i tematów niezbêdnych do realizacji Jedyny proponowany w ramach polityki surowcowej kraju z 1994 r. temat dotycz¹cy bazy zasobowej kopalin skaleniowych w Polsce nie doczeka³ siê realizacji. Wobec przedstawionych powy ej trendów w u ytkowaniu ró nych surowców skaleniowych w Polsce w ostatnich latach, nie wydaje siê celowe dalsze utrzymywanie potrzeby realizacji tak sformu³owanego zadania. Perspektywy udokumentowania z³o a kopaliny o wysokiej zawartoœci potasu i niskiej tlenków barwi¹cych s¹ bowiem niezwykle ograniczone. Z punktu widzenia przysz³ych potrzeb gospodarki, a w szczególnoœci przemys³u p³ytek ceramicznych i przemys³u szklarskiego, wa ne wydaje siê natomiast poszukiwanie z³ó kopaliny o zawartoœci sumy alkaliów (K 2 O+Na 2 O) rzêdu min. 7%, przy zawartoœci tlenków barwi¹cych na poziomie kilku dziesi¹tych procenta. Podstaw¹ do tego powinna byæ szczegó³owa prognoza geologiczna, dotycz¹ca szczególnie kilku rodzajów ska³ zasobnych w alkalia, wystêpuj¹cych na Dolnym Œl¹sku i Œl¹sku Opolskim, a mianowicie: leukogranitów (np. Pogórze Izerskie, rejon Jeleniej Góry, rejon Nowego Œwiêtowa), aplitów (np. Sudety Wschodnie), leukoporfirów (rejon Trójgarbu). Nale a³oby tak e rozstrzygn¹æ potencjalne znaczenie kilku innych odmian ska³, które z regu³y wykazuj¹ wy sze zawartoœci tlenków barwi¹cych, jak: fonolity z rejonu Opolna, gnejsy rejonu Niemczy, ignimbryty rejonu Bartnicy i Mieroszowa.

19 Jednoczeœnie nale a³oby jednak oceniæ uwarunkowania œrodowiskowe pod k¹tem ewentualnej przysz³ej dostêpnoœci tych kopalin. Analizie w tym kontekœcie nale a³oby poddaæ ca³¹ obecnie udokumentowan¹, bardzo skromn¹ bazê zasobow¹ kopalin skaleniowych w Polsce oraz wszelkie mo liwe obszary perspektywiczne i prognostyczne (tab. 2). 71 Podsumowanie Polski przemys³ ceramiczny i szklarski odnotowa³ w ostatnich kilkunastu lat intensywny rozwój, co przyczyni³o siê do skokowego wzrostu zapotrzebowania na g³ówne surowce niezbêdne do produkcji wyrobów z ceramiki i szk³a. Bardzo czêsto istotnej zmianie uleg³ nie tylko poziom zapotrzebowania na te surowce g³ównie surowce ilaste, krzemionkowe i skaleniowe, ale zmianie uleg³y tak e parametry jakoœciowe u ytkowanych surowców. W tym œwietle dotychczas udokumentowana baza zasobowa podstawowych kopalin ceramicznych bardzo czêsto wymaga gruntownej weryfikacji pod k¹tem nowych potrzeb gospodarki, a tak e przeprowadzenia prób jej poszerzenia dziêki lepszemu rozpoznaniu obszarów perspektywicznych. W wykonanym w ostatnim roku dla potrzeb Ministerstwa Œrodowiska opracowaniu Analiza stanu badañ dotycz¹cych poszczególnych grup kopalin i okreœlenie potrzeb w tym zakresie poddano m.in. szczegó³owej analizie zakres prowadzonych w okresie od 1980 roku badañ geologiczno-z³o owych i surowcowych kopalin i surowców ceramicznych. Wraz z prezentowan¹ w niniejszym artykule analiz¹ trendów zmian w u ytkowaniu g³ównych surowców ceramicznych sta³o siê to podstaw¹ do wskazania prac z zakresu geologii gospodarczej (surowcowej), których realizacja by³aby wskazana w ramach przygotowywanej nowej polityki Ministerstwa Œrodowiska w dziedzinie geologii gospodarczej. Dotycz¹ one g³ównie kaolinów, i³ów bia³o wypalaj¹cych siê, kamionkowych i ogniotrwa³ych, kwarcu y³owego i wysokiej jakoœci piasków kwarcowych oraz ró nego rodzaju kopalin skaleniowych i skaleniowo-kwarcowych, zarówno w zakresie weryfikacji i nowej oceny znanej bazy zasobowej tych kopalin, jak te prac zmierzaj¹cych do lepszego rozpoznania ich obszarów perspektywicznych. LITERATURA Analiza stanu badañ dotycz¹cych poszczególnych z³ó kopalin i okreœlenie potrzeb w tym zakresie. Praca pod kierunkiem M. Niecia, Archiwum Ministerstwa Œrodowiska (maszynopis). Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na r. Red. M. Gientka, A. Malon, M. Tymiñski. Warszawa, Pañstwowy Instytut Geologiczny, Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i œwiata Red. R. Ney, T. Smakowski. Kraków, Wyd. IGSMiE PAN, K o z ³ o w s k i S., 1986 Surowce skalne Polski. Warszawa, Wyd. Geol. Metodyka badañ kopalin ilastych. Red. H. Koœciówko, R. Wyrwicki. Warszawa Wroc³aw, Pañstwowy Instytut Geologiczny, 1996.

20 72 Polityka resortu w dziedzinie poszukiwañ, rozpoznawania i eksploatacji surowców mineralnych. Ministerstwo OŒZNiL, Archiwum Ministerstwa Œrodowiska (maszynopis). Surowce kaolinowe. Monografie surowców mineralnych Polski. Warszawa, Wyd. Geol., Surowce mineralne Polski. Surowce skalne. Kruszywa naturalne i piaski przemys³owe. Red. R. Ney, K. Galos. Kraków, Wyd. IGSMiE PAN, Surowce mineralne Polski. Surowce skalne. Surowce ilaste. Red. R. Ney, K. Galos. Kraków, Wyd. IGSMiE PAN, Surowce mineralne Polski. Surowce skalne. Surowce krzemionkowe i skaleniowe. Red. R. Ney, K. Galos. Kraków, Wyd. IGSMiE PAN, W y s z o m i r s k i P., G a l o s K., 2007 Surowce mineralne i chemiczne przemys³u szklarskiego. UWND AGH Kraków. K ³ a p y t a Z., a b i ñ s k i W. (red.), 2008 Sorbenty mineralne Polski. UWND AGH Kraków. ANALIZA DOTYCHCZASOWYCH BADAÑ KRAJOWEJ BAZY ZASOBOWEJ G ÓWNYCH KOPALIN CERAMICZNYCH ZE WSKAZANIEM NIEZBÊDNEGO ZAKRESU DALSZYCH PRAC S³owa kluczowe Baza zasobowa, kopaliny ceramiczne, surowce ilaste, surowce krzemionkowe, surowce skaleniowe Streszczenie W artykule przedstawiono zakres prowadzonych od 1980 roku badañ geologiczno-z³o owych i surowcowych g³ównych kopalin i surowców ceramicznych ilastych, krzemionkowych i skaleniowych stanowi¹cych podstawê funkcjonowania szybko rozwijaj¹cego siê przemys³u ceramicznego i szklarskiego. Dokonano oceny u ytecznoœci i komplementarnoœci tych prac. Równoczeœnie wskazano zmiany w g³ównych trendach u ytkowania poszczególnych kopalin w ostatnich latach. Analizy te sta³y siê punktem wyjœcia do wskazania prac z zakresu geologii surowcowej dotycz¹cej kopalin ceramicznych, których realizacja by³aby wysoce wskazana w ramach przygotowywanej obecnie przez Ministerstwo Œrodowiska nowej polityki pañstwa w dziedzinie geologii gospodarczej (surowcowej). W zakresie kopalin i surowców ilastych przysz³e prace powinny dotyczyæ m.in. oceny przydatnoœci kopalin kaolinowych z rejonu Œwidnicy-Strzegomia do produkcji kaolinów dla przemys³u p³ytek ceramicznych, oceny bazy zasobowej niektórych odmian i³ów ceramicznych w aspekcie ich wielosurowcowego wykorzystania (np. i³ów górnokredowych w niecce pó³nocnosudeckiej, i³ów mioceñskich rejonu Strzegomia, i³ów dolnojurajskich rejonu Opoczna-Przysuchy, i³ów triasowych pó³nocnego obrze enia Gór Œwiêtokrzyskich), a tak e weryfikacji bazy zasobowej kopalin bentonitowych i innych zasobnych w smektyty. W odniesieniu do kopalin i surowców krzemionkowych celowa wydaje siê potrzeba realizacji tematów dotycz¹cych bazy zasobowej kwarcu y³owego, a tak e oceny mo liwoœci wielosurowcowego wykorzystania piasków kwarcowych (w szczególnoœci oceny ich przydatnoœci do rozwijaj¹cej siê produkcji piasków drobnoziarnistych suszonych dla chemii budowlanej). Wskazana jest tak e kontynuacja szczegó³owych prac dotycz¹cych bazy zasobowej piasków szklarskich. W zakresie kopalin i surowców skaleniowych brak celowoœci realizacji proponowanego wczeœniej tematu dotycz¹cego poszukiwañ i rozpoznania ska³ zasobnych w skalenie potasowe. Z punktu widzenia obecnych potrzeb przemys³u p³ytek ceramicznych i przemys³u szklarskiego wa ne wydaje siê natomiast poszukiwanie z³ó kopaliny skaleniowo-kwarcowej o zawartoœci sumy alkaliów (K 2 O+Na 2 O) rzêdu min. 7%, przy zawartoœci tlenków barwi¹cych na poziomie kilku dziesiêtnych czêœci procenta. Podstaw¹ do tego powinna byæ szczegó³owa prognoza geologiczna, dotycz¹ca kilku rodzajów ska³ zasobnych w alkalia: leukogranitów, aplitów, leukoporfirów, fonolitów, ignimbrytów itp., z uwzglêdnieniem uwarunkowañ œrodowiskowych.