Najnowsze trendy w amerykaskich bibliotekach akademickich The newest trends in American academic libraries

Transkrypt

1 B I B L I O T E K I N A U K O W E W K U L T U R Z E I C Y W I L I Z A C J I Profesor Fundacji Fulbrighta 2004/05 University of Idaho Library Moscow, USA Najnowsze trendy w amerykaskich bibliotekach akademickich The newest trends in American academic libraries Abstrakt Amerykaskie biblioteki akademickie przeywaj ogromne zmiany zarówno w sferze swoich usług jak i kolekcji. O tempie i charakterze tych zmian decyduj uwarunkowania demograficzne studentów, nowe technologie informacyjno komunikacyjne, kwalifikacje bibliotekarzy oraz ograniczenia natury ekonomicznej. Referat nie tylko prezentuje wyej wymienione czynniki okrelajce kierunki rozwoju bibliotek akademickich, ale take szuka odpowiedzi na zasadnicze pytanie: na ile biblioteki roku 2015 bd w stanie zaspokaja rosnce potrzeby informacyjne swoich uytkowników? Słowa kluczowe amerykaskie biblioteki akademickie; kierunki rozwoju; potrzeby informacyjne uytkowników Abstract American academic libraries are undergoing changes in their services as well as their collections. The tempo and character of these changes are decided by student demographic factors, new information-communication technology, librarian qualifications as well as economic barriers. This paper not only presents the above mentioned factors determining trends of development in academic libraries, but it also searches for an answer to the question: how will libraries be able to satisfy the growing information needs of their patrons in 2015? Key words American academic libraries; trends of development 1. Wprowadzenie Współczesne szkolnictwo wysze zmaga si z problemami okrojonych budetów [1] dynamicznym rozwojem technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz realiami społeczno-demograficznymi. Biblioteki akademickie jako serca informacyjne szkół wyszych s cile uzalenione finansowo i merytorycznie od swoich uczelni wyszych. Konsekwencj tych uzalenie jest fakt, e oczekuje i wymaga si od nich coraz wicej przy zmniejszajcych si nakładach finansowych. Jednoczenie dynamicznie zmieniajce si technologie informacyjno-komunikacyjne wpływaj na pracowników naukowych, studentów oraz uytkowników bibliotek, kształtujc ich indywidualn produktywno, komunikacj i współprac naukow, udział w badaniach naukowych, nauczanie studentów, profesjonalne dokształcanie oraz zwikszajc popyt na informacj naukow. Internet i technologie cyfrowe zmieniły tryb tworzenia, produkowania, dystrybucji i dostpu do informacji

2 Najnowsze trendy w amerykaskich bibliotekach akademickich 15 naukowej. W warunkach okrojonych budetów na szkolnictwo wysze, dynamicznie zmieniajcych si technologii wymagajcych duych rodków finansowych i rosncych potrzeb informacyjnych nowej generacji uytkowników, naley zada fundamentalne pytanie jakie plany i działania bibliotek akademickich umoliwi im zaspokojenie potrzeb informacyjnych uytkowników w roku 2015? 2. Wpływ technologii informacyjno komunikacyjnych na biblioteki i ich uytkowników Technologie informacyjno-komunikacyjne według Richarda Heeks obejmuj nie tylko technologie cyfrowe niezbdne do obsługi komputerów, ich programów czy sieci komputerowych, ale take technologi analogow w postaci fal elektromagnetycznych wytwarzan przez radio, telewizor czy telefon. Ponadto w skład technologii informacyjno komunikacyjnych wchodz take technologie oparte na słowie pisanym [2]. Komputeryzacja, telekomunikacja, połczenia bezprzewodowe, digitalizacja, Internet i jego narzdzie jakim jest World Wide Web (Web) wraz z szerokim wachlarzem zasobów i usług elektronicznych zmieniły procesy tworzenia, dystrybuowania, przekazywania, gromadzenia, archiwizowania, zarzdzania oraz dostpu do informacji. Mona stwierdzi, e technologie komunikacyjno-informacyjne stały si niezbdnym atrybutem nowoczesnego procesu funkcjonowania oraz nauczania zarówno w uczelniach, jak i bibliotek akademickich [3]. W roku 1967 Eric Ashby podkrelił, e wykorzystanie technologii komputerowych do procesu nauczania naley uwaa jako czwart rewolucj dokonan w procesie edukacji. Jako pierwsz uwaał wprowadzenie słowa pisanego, drug było ustanowienie szkół publicznych, a trzeci stanowiło szerokie wprowadzenie podrczników i skryptów [4]. Jak pokazały badania McGraw Hill Ryerson, 83 procent amerykaskich i kanadyjskich profesorów akademickich uwaa, e technologia pajczyny sieciowej, czyli Web, jest bardziej efektywna w szukaniu i znalezieniu informacji, ni tradycyjne ródła informacji dostpne w bibliotekach akademickich [5]. Wpływ technologii komunikacyjno-informacyjnych na uytkowników bibliotek akademickich naley rozpatrywa w dwóch płaszczyznach. Po pierwsze technologie te usprawniły komunikacj, styl uczenia, produktywno naukow, badania naukowe, sposób szukania i uywania informacji naukowej oraz moliwoci profesjonalnego i osobistego rozwoju. Z drugiej jednak strony zastosowanie i wykorzystanie tych technologii wpłynło na gigantyczny wzrost iloci dostpnej informacji okrelany mianem chaosu informacyjnego, z którym uytkownicy bibliotek borykaj si codziennie. Chaos informacyjny zwikszył wymagania uytkowników w zakresie znajomoci rónorodnych ródeł i formatów informacji naukowej. Zwikszył take odpowiedzialno bibliotek akademickich za efektywne kształcenie uytkowników w zakresie obsługi i wykorzystania nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych.

3 16 Tendencja ta uwidoczniła si w statystykach prezentowanych w roku 2002/03 przez Stowarzyszenie Bibliotek Naukowych (Association of Research Libraries, ARL) wykazujcych, e przecitna biblioteka naukowa przeprowadziła ponad 823 szkole dla swoich uytkowników. Wskanik wzrostu szkole bibliotecznych wskazuje na rosncy udział bibliotek w powszechnej edukacji informacyjno-komunikacyjnej, tak istotnej w nowoczesnym procesie nauczania akademickiego. Ponadto wskaniki statystyczne obejmujce lata w bibliotekach naukowych zanotowały spadek wypoycze ksiek (-7%), spadek obsługi czytelników w zakresie informacji naukowej (-29%), spadek uytkowania materiałów w bibliotekach (-49%) przy ponad 113% wzrocie w obsłudze midzybibliotecznej i 61% wzrocie w grupowych szkoleniach bibliotecznych [6]. Wskaniki te wyranie wskazuj na zmiany zapotrzebowa uytkowników na rodzaje usług bibliotecznych i ich potrzeb informacyjnych. Niemniej jednak te do tradycyjne mierniki oceny bibliotek akademickich nie pozwalaj mierzy wpływu wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych wprowadzonych do bibliotek w postaci szeregu usług online oraz elektronicznych i wirtualnych zasobów informacyjnych. 3. Nowe inicjatywy bibliotek akademickich Z jednej strony limitowane ekonomiczne zasoby z uczelni, a z drugiej strony nacisk uytkowników na inwestowanie w coraz nowsze narzdzia i technologie informacyjne, dynamicznie wzrastajce koszty literatury naukowej, zawiłe umowy licencyjne z producentami baz danych - to tylko niektóre czynniki zewntrzne, na które biblioteki naukowe nie maj wikszego wpływu. Te zewntrze czynniki, jak i ch lepszego słuenia uytkownikom, stworzyły podwaliny nowego modelu planowania strategicznego. Planowania polegajcego na przejciu z planowania zorientowanego na zadania do planowania zorientowanego na zaspokojenie zapotrzebowa wynikajcych z misji uniwersytetów i bibliotek, kładcego nacisk na maksymalizacj posiadanych zasobów i najlepszych rozwiza zapewniajcych znalezienie poszukiwanych rezerw. Planowanie skoncentrowane na jakoci wymagało opracowania nowych narzdzi, których opracowaniem zajł si Komitet Statystyk i Pomiarów Stowarzyszenia Bibliotek Naukowych. W ten sposób powstało szereg nowych narzdzi pomiaru jakoci w bibliotekach, takich jak LibQUAL+, DigQual, MINES for Libraries, E-Metrics, Learning Outcomes, czy SAILS [7]. Narzdzia mierzce jako usług bibliotek, efektywno projektów digitalnych, wpływ usług online i elektronicznych zasobów na zadowolenie uytkowników, czy metody oceniajce stan wiedzy i umiejtnoci informacyjne i komunikacyjne studentów coraz bardziej wypieraj dotychczas stosowane ilociowe mierniki oceny działalnoci bibliotek akademickich (ilo ksiek, czasopism, elektronicznych baz danych, wypoycze na jednego studenta, etc.).

4 Najnowsze trendy w amerykaskich bibliotekach akademickich 17 Rezultaty bada jakoci usług i kolekcji bibliotek wpłynły na wypracowanie szeregu nowych inicjatyw: przejcie od rozwoju kolekcji do zarzdzania kolekcj ( from just in case to just in time ), koncentracja zakupu materiałów w celu zabezpieczenia potrzeb informacyjnych; propagowanie open-access publishing and self-archiving poprzez cisł współprac z wydawnictwami uczelnianymi, pracownikami naukowymi, archiwami, organizacjami czy bibliotekami publicznymi; tworzenie institutional repositories, knowledge products, scholars portals ; realizowanie programów powszechnej edukacji informacyjnokomunikacyjnej; budowanie information commons. 4. Trendy i plany na przyszło W roku 2003 Ayers i Grisham słusznie stwierdzili, e prawdziwymi bohaterami rewolucji cyfrowej w szkolnictwie wyszym s biblioteki. Wprowadziły one z entuzjazmem przyjte przez uytkowników e-books, e-journals, digital audio books, e-prints, print-on-demand (POD), audiovisual media. Poprzez szereg usług online typu e-reserve, e-renewal, 24/7 virtual reference, self-initiated transactions, end-users searches wprowadziły one moliwo korzystania z bibliotek na odległo. Powikszyły kolekcje bibliotek poprzez zakup licencji na elektroniczne zasoby informacyjne. Wprowadziły szereg nowych inicjatyw pozwalajcych na lepsz komunikacje naukow, obsług i zadowolenie uytkowników. W przyszłoci uytkownicy bibliotek, korzystajcy ze zwikszajcych si form nowoczesnych usług bibliotecznych, mog take liczy na zwikszajc si ilo dostpnej informacji elektronicznej i multimedialnej na coraz wiksze zasoby naukowe w formatach: open-access i cyfrowych archiwów instytucjonalnych, narodowych oraz regionalnych. Podsumowujc naley stwierdzi, e w liczcych ponad 200 lat amerykaskich bibliotekach akademickich przyszedł czas na rewolucyjne zmiany. Zmiany te nie dotycz tylko form oferowanych usług i kolekcji, ale take ich struktur organizacyjnych i przestrzennych. W ich realizacji na niedalek przyszło do roku 2015 pomocne im bd działania całkowitej kooperacji, wspólnego porozumienia, dzielenia si kolekcjami, rozbudowania systemu networking, integracji swoich usług z usługami uczelni oraz aktywnym uczestnictwie w szkoleniu studentów w zakresie powszechnego programu informacji i komunikacji naukowej.

5 18 Bibliografia [1] Guskin, A. E., Marcy, M. B.: Dealing with the future now: principles for creating a vital campus in a climate of restricted resources. Change nr lipiec-sierpie [dok. elektr.] [odczyt ]. [2] Heeks R.: Information and communication technologies, poverty and development. Development Informatics Working Paper Series no. 5 [dok. elektr.] [odczyt ]. [3] Jankowska M.: Powszechna edukacja informacyjno-komunikacyjna jako atrybut bibliotekarstwa akademickiego. Biuletyn EBIB nr 1 (62) [dok. elektr.] [odczyt ]. [4] Ashby E.: Adapting universities to a technological society. MIT Press, Boston, [5] Web-based technology has immediate impact on student success in higher education [dok. elektr] [odczyt ]. [6] ARL Statistics : research library trends. [dok. elektr.] [odczyt ]. [7] ARL New measures initiative [dok. elektr] [odczyt ].