Biblioteki akademickie trendy dotyczące zasobów elektronicznych Academic library trends in e-resources

Transkrypt

1 I N F O R M A C J A D L A N A U K I A ŚWIAT ZASOBÓW C Y F R O W Y C H Maria A. Jankowska Charles E. Young Research Library University of California, Los Angeles majanko@uidaho.edu Biblioteki akademickie trendy dotyczące zasobów elektronicznych Academic library trends in e-resources Abstrakt Współczesny świat źródeł informacji dla nauki. Technologie cyfrowe w bibliotekach i trendy popularyzacji zbiorów. Digitalizacja, archiwizacja i konserwacja. Fakty dotyczące zasobów elektronicznych. Trendy w e-kolekcjach. E-czasopisma oraz czasopisma w wolnym dostępie (open access). Usługi informacyjne. Repozytoria instytucjonalne, przemiany w usługach i infrastrukturze bibliotek akademickich. Kilka słów o przyszłości zasobów elektronicznych. Słowa kluczowe Digitalizacja; archiwizacja; konserwacja; archiwizacja Web; kolekcje elektroniczne; czasopisma wolnodostępne; usługi informacyjne; repozytorium instytucjonalne. Abstract Current online information universe. Current trends in digital technologiesin academic libraries. Digitization, archiving and preservation. Trends in e-resource collections. E-journals and open access journals. Reference service. Institutional depositories, transformations in academic libraries. The future of e-resources. Keywords library digital technologies; digitization; archiving; preservation; Web harvesting; e-resources collection; open access journals; reference service; institutional repositorie. 1. Współczesny świat źródeł informacji dla nauki Obecną ofertę zasobów informacyjnych dla nauki można podzielić na cztery podstawowe kategorie: książki drukowane i cyfrowe, bazy danych, indeksy, czasopisma naukowe, gazety, mapy, DVD, nuty; zbiory specjalne i oryginalne materiały archiwalne udostępniane w kolekcjach zbiorów specjalnych; ogólnodostępne materiały z Web; materiały niezbędne do prowadzenia badań naukowych oraz nauczania studentów.

2 Biblioteki akademickie trendy dotyczące zasobów elektronicznych 167 Current Scholarly Information Universe Dempsey, Lorcan, Eric Childress et al Metadata switch. In E-Scholarship: A LITA Guide (Chicago: LITA). 2. Technologie cyfrowe w bibliotekach Aby bogata oferta elektronicznych i drukowanych zasobów informacyjnych mogła efektywnie wspomagać dzisiejszy świat nauki, biblioteki akademickie wkładają wiele wysiłku w ich efektywną organizację i dostęp. W tym celu wykorzystywane są następujące technologie: OpenURL link resolver zautomatyzowany proces lokalizacji i dostępu do opisów bibliograficznych, Federated searching jednoczesne przeszukiwanie kilku baz danych, Virtual reference przekazywanie informacji na odległość, Citation manager oprogramowanie umożliwiające zarządzanie bibliografią załącznikową (RefWork), Open Journal System otwarty elektroniczny program do zarządzania i drukowania czasopism naukowych, Open Conference System otwarty elektroniczny program do zarządzania konferencjami naukowymi, Digitizing software oprogramowanie do organizacji, prezentacji i konserwacji zbiorów bibliotecznych. 3. Popularyzacja zbiorów Do organizacji i dostepu do e-zbiorów powszechnie wykorzystuje się nastepujace działania i usługi: cyfrowa prezentacja obrazów i obiektów, konserwacja i archiwizacja zbiorów, gromadzenie informacji z Web-u i jej konserwacja, sieci zbiorów elektronicznych, usługi drukarskie bibliotek, uniwersyteckie cyfrowe składnice informacyjne, oraz wspólne archiwa materiałów drukowanych, posiadające odpowiedniki w wersji elektronicznej.

3 168 Maria A. Jankowska 4. Nowości w tworzeniu zasobów cyfrowych W wyniku konwersji materiałów w postaci analogowej mogą być tworzone ich cyfrowe odpowiedniki. Niemniej coraz popularniejsze stają się born-digital (tworzone od podstaw) kolekcje w zapisie cyfrowym nie mające odpowiedników analogowych. W procesie tworzenia zbiorów cyfrowych istotną rolę odgrywa współpraca z instytucjami pozabibliotecznymi. Projekty wynikające z szeroko rozwiniętej współpracy przedstawiają bogate treści oraz różne formaty obrazy, tekst, dźwięk oraz mapy. Mapy przeżywają swój renesans. Są one albo skanowane i udostępniane w formie graficznych obrazów albo przekształcane w mapy cyfrowe w oparciu o proces geo-referencji (przypisywania obiektom kartograficznym współrzędnych przestrzennych). Oto przykłady: Calisphere, the University of California's free public gateway to a world of primary sources; Arial map of UCB campus < AerialPhotos/campus/campus2.html>. 5. Archiwizacja i konserwacja zbiorów Proces archiwizacji i konserwacji zbiorów jest coraz bardziej powszechny i rozwija sie bardzo dynamicznie. University of Michigan and Google LSDI skanują ponad woluminów tygodniowo. Z taką prędkością cała kolekcja tej biblioteki ma szansę być przekształcona na zapis cyfrowy w ciągu pięciu lat. Ponad 20 bibliotek współpracuje z Google w celu zeskanowania swoich kolekcji. Microsoft był zainteresowany głównie publikacjami wydanymi przed rokiem 1923, ale obecnie wycofal sie z prcesu digitalizacji zbiorów bibliotek. 6. Archiwizacja informacji z WWW Proces archiwizacji informacji z Web-u polega na poszukiwaniu, gromadzeniu i organizacji źródeł informacji w celu zabezpieczenia ich przed zniknięciem z WWW. Obecnie staje się on popularnym narzędziem ochrony ciągle zmieniającej się i ginącej informacji w Web-ie (44% witryn internetowych znika w ciągu jednego roku). Największym projektem w kategorii archiwizacji informacji dostępnej na WWW jest Interent Archive < >; Projekt Minerva < > oraz Federal Depository Library Program aktywnie uczestniczący w archiwizacji informacji z federalnych jak i stanowych witryn.

4 Biblioteki akademickie trendy dotyczące zasobów elektronicznych Fakty dotyczące zasobów elektronicznych Popularność elektronicznych środków informacji wynika z faktu, że pracownicy naukowi oraz studenci zdecydowanie preferują elektroniczne źródła informacji, coraz rzadziej korzystając z drukowanych. Dowiodły tego wyniki badań przeprowadzone w 155 bibliotekach akademickich na świecie przez Publishing Communication Group, Inc. Potwierdziły one wzrost elektronicznych źródeł informacji w kolekcjach bibliotek aż o 91% oraz wykazały, że 84% bibliotek nie gromadzi już drukowanych odpowiedników elektronicznych czasopism. (Publishers Communication Group, INC. (2004). Global Electronic Collection Trends in Academic Libraries: 2004 < 8. Obecne trendy w e-kolekcjach Elektroniczne systemy zarządzania i dostępu do zasobów elektronicznych zyskują coraz większą popularność, pomagając użytkownikom nawigować pomiędzy elektronicznymi a drukowanymi źródłami informacji. Ponadto pomagają w organizacji i kontroli elektronicznych kolekcji, (Innovative ERM, EBSCO E-Resource Management System, VTLS Verify). Open Access ruch wolnego dostepu do czasopism naukowych rozwija sie dynamicznie i obecnie przeksztalca sie nowy format ktorym jest open scholarship. Oprócz gromadzonych elektronicznych czasopism i książek popularność zyskują elektroniczne zbiory danych ilościowych i jakościowych. Duże zainteresowanie wzbudzają geograficzne systemy informacyjne wykorzystywane w naukach humanistycznych, społecznych, biznesie, marketingu, planowaniu przestrzennym i inżynierii. 9. Wydatki na e-czasopisma Total Electronic Serials Expenditures, Total Electronic Serials Expenditures, ,000, ,000, ,000, ,000,000 50,000, Year

5 170 Maria A. Jankowska Wydatki na czasopisma elektroniczne wzrosły o ponad 1800% w latach od 1995 do 2003 (wykres 1). Wzrost wydatków na elektroniczne czasopisma naukowe powoduje poszukiwanie nowych sposobów zapewniających ich ciągły dostęp. Należą do nich: jednorazowy zakup praw do licencjonowanych, ale starszych woluminów; ciągły zakup praw do materiałów licencjonowanych; archiwalny zakup praw do materiałów licencjonowanych. Ponadto powstają nowe usługi zapewniające dostęp do elektronicznych czasopism, które z różnych powodów przestały być prenumerowane przez biblioteki, jak Post-Cancellation Access PORTICO. 10. Czasopisma naukowe w wolnym dostępie (open access) Czasopisma w wolnym dostępie (open access) cieszą się dużą popularnością wśród naukowców i instytucji. Na przyklad, warunkiem otrzymania grantu z National Institutes of Health NIH jest deklaracja autorów o opublikowaniu wyników badań w czasopismach ogólnodostępnych. Public Access Policy < czasopisma w wolnym dostępie nadal są traktowane przez biblioteki jako kolekcje dodatkowe. Ponad 67% bibliotek kataloguje recenzowane ogólnodostępne czasopisma; ale tylko 9% zrezygnowało z komercyjnych subskrypcji czasopism, mimo że podobna tematyka była przedstawiona w czasopismach z wolny dostępem. 11. Usługi informacyjne Model usług informacyjnych, notujący ponad 34% spadek w latach , uległ przemianie z uwagi na przyrost wyboru elektronicznych źródeł informacji. Fakt ten spowodował pojawienie się nowych typów usług informacyjnych: na odległość (virtual reference, IM, chat), roving reference, tiered model, indywidualne konsultacje, udzielanie informacji połączone z instruktażem, budowanie przedmiotowych witryn pomagających użytkownikom samodzielnie wykorzystywać kolekcje (LibGuides-Web2.0 for Library 2.0).

6 Biblioteki akademickie trendy dotyczące zasobów elektronicznych Elektroniczne repozytoria uniwersyteckie Rozbudowały się elektroniczne repozytoria uniwersyteckie, które mają na celu archiwizację cyfrowych materiałów, wolnych od opłat i umów licencyjnych, opracowanych przez pracowników uniwersytetów. Repozytoria te archiwizują i oferują zorganizowany dostęp do cyfrowych artykułów, raportów, danych statystycznych, wyników badań naukowych, materiałów do nauczania, a także do prac doktorskich i magisterskich, powstałych w uczelniach. 13. Przemiany w usługach i infrastrukturze bibliotek akademickich Technologie cyfrowe zmieniły charakter zbiorów bibliotecznych, dostęp do nich i usługi oferowane przez biblioteki akademickie. Spowodowały one: przejście z dostępu do informacji na poszukiwanie informacji, - zmiany sposobu dostarczania informacji, przejście do całościowego zintegrowanego procesu oferowania informacji. 14. Co możemy powiedzieć o przyszłości? Kończąc warto zapytać: jaka jest przyszłość zasobów elektronicznych w bibliotekach i jakie wynikają z niej zadania dla bibliotek? Na te trudne pytania brak jednoznacznej odpowiedzi. Z pewnością oferta zasobów cyfrowych będzie coraz bogatsza, ale jednocześnie droższa. W kosztach tych zasobów należy uwzględnić nie tylko cenę ich zakupu, ale i koszty związane ze sprzętem, zapewniającym dostęp do zasobów. Przewidywalny kosztorys zakupu nowego sprzętu powinien uwzględniać także koszty związane ze składowaniem starego sprzętu, większym zużyciem energii elektrycznej, wody, papieru do drukarek i inne wydatki operacyjne. Te dodatkowe elementy zwiększające koszty operacyjne nie mogą być ignorowane w planach i budżetach bibliotek. Związane z tym decyzje dotyczą również zagadnienia równowagi społecznej i ekologicznej w bibliotekach, ale to temat osobnych rozważań. Na koniec proponuję przeskok w wizję bibliotek przyszłości zbudowaną w wersji scenariusza Second life libraries.