Potrzeby protetyczne pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej

Transkrypt

1 PROTET. STOMATOL., 2006, LVI, 4, Potrzeby protetyczne pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej Prosthodontic needs among residents of nursing homes for the aged Frączak Bogumiła, Stawska Barbara Z Zakładu Protetyki Stomatologicznej Pomorskiej Akademii Medycznej Kierownik: dr hab. n. med. B. Frączak HASŁA INDEKSOWE: gerontologia, potrzeby protetyczne, dom pomocy społecznej KEY WORDS: gerontology, prosthodontic needs, Social Care House Streszczenie Wstęp: Ludzie w wieku podeszłym stanowią szczególną grupę osób, wymagającą specjalnego traktowania. Starość i śmierć są zjawiskami nieuniknionymi, a człowiek w wieku podeszłym powinien mieć prawo do odpowiedniego leczenia i być otoczony szacunkiem i właściwą opieką. Cel pracy: Ocena stanu uzupełnień protetycznych użytkowanych przez 135 pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej, określenie głównych problemów protetycznych, z jakimi się borykają oraz określenie istniejącego u nich zapotrzebowania protetycznego. Wnioski: We wnioskach stwierdzono, że u pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej istnieją bardzo duże potrzeby leczenia protetycznego dotyczące działań nie tylko leczniczych, ale także oświatowych i profilaktycznych. Zakres istniejących potrzeb wskazuje na zaniedbania w odniesieniu do profilaktyki i leczenia osób młodszych. Uzupełnienia protetyczne użytkowane są zbyt długo, wykazują brak retencji, obniżoną wysokość zwarcia oraz są niestabilne. Summary Introduction: Elderly people form a special group of individuals. Senility and death are inevitable phenomena and senior persons should have the right to be respected and provided with proper medical care. The aim of the study was to investigate the status of prosthetic appliances used by 135 residents of nursing homes for the aged to identify their main prosthetic problems and the need for prosthetic treatment. The conclusions were as follows: the residents of the Senior Nursing Homes urgently require not only prosthetic treatment but also education and prophylaxis on oral hygiene. The range of the needs indicates neglected prophylaxis and therapy in younger individuals. The prosthetic appliances are overused, show no retention and lowered occlusion and are not stable. Wstęp Stomatolodzy coraz częściej spotykają się w pracy z pacjentami w podeszłym wieku. Tendencja ta nie ulegnie zmianie w związku z istotnym zwiększaniem się populacji ludzi starszych. Stanowią oni grupę osób wymagającą szczególnego traktowania. W świecie zdehumanizowanym, pełnym stresów i pośpiechu zapomina się o starości. Niestety starość i śmierć są zjawiskami nieuniknionymi, a stary człowiek powinien mieć prawo do leczenia, być otoczony szacunkiem i opieką. 305

2 B. Frączak, B. Stawska Leczenie protetyczne starszych osób wiąże się z wieloma trudnościami. Przyczynia się do nich obniżenie zdolności adaptacyjnych, między innymi ze względu na pogarszający się stan podłoża protetycznego (zaniki wyrostków zębodołowych i błony śluzowej, zmniejszenie się liczby kubków smakowych), niektóre choroby i stany emocjonalne zmniejszające tolerancję tkanek na uzupełnienia oraz wpływ pewnych leków (1, 7, 8, 11, 14, 15). Należy dążyć do jak najdokładniejszego zrozumienia problemów protetycznych z jakimi boryka się osoba starsza, do zwiększenia jej motywacji do leczenia, sprostowania nieprawidłowych poglądów o leczeniu protetycznym, uzgodnienia sposobu i celu leczenia. Tylko wówczas niesiona pomoc może być pełna i skuteczna, a wyniki leczenia satysfakcjonujące zarówno dla lekarza jak i pacjenta (18). Celem pracy 1. Zbadanie stanu uzupełnień protetycznych użytkowanych przez pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej. 2. Określenie ich głównych problemów protetycznych. 3. Określenie zapotrzebowania na leczenie protetyczne. Materiał i metodyka Pracę oparto na materiale badawczym 135 pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej w Szczecinie i jego okolicach. 98 seniorów zbadano w DPS Dom Kombatanta przy ulicy Kruczej w Szczecinie, 25 w DPS w Dębcach i 12 w DPS w Nowym Czarnowie. Badanie każdego pacjenta było jednorazowe, dobrowolne i składało się z wywiadu ogólnego, badania klinicznego zewnątrzustnego, badania stanu posiadanych uzupełnień protetycznych i szczegółowego wywiadu stomatologicznego. Stan uzupełnień protetycznych oceniano na podstawie badania klinicznego oraz wywiadu dotyczącego użytkowania uzupełnienia. Klasyfikowano go w oparciu o skalę oceny stanu i przydatności uzupełnień protetycznych według Malejewskiej i Graf (20). Typ podłoża u pacjentów bezzębnych określano w oparciu o klasyfikację Supple. Analizę statystyczną uzyskanych wyników przeprowadzono w oparciu o test niezależności Chi 2 dla tablic wielodzielczych oraz test dokładny Fishera w przypadku grup o liczebności mniejszych, bądź równych 50 osób. Wyniki i omówienie Zbadano 135 osób. Średnia wieku badanych wyniosła 76 lat. Większość stanowiły kobiety (68,15%). Mężczyzn było ponad dwukrotnie mniej (31,85%). Większość badanych posiadała własne uzębienie (80,00%), jednakże odsetek ludzi bezzębnych był znaczący i wyniósł 20,00%. Wśród ludzi bezzębnych zbadano typ podłoża protetycznego. Okazało się, że nie było ani jednej osoby o idealnym podłożu jamy ustnej (typ I) oraz o podłożu zanikłym rozwięzłym (typ IV). Występowały jedynie podłoża zanikłe twarde, czyli typ II (74,51%) oraz zanikłe miękkie, czyli typ III (25,49%). Większość badanych była użytkownikami ruchomych uzupełnień protetycznych. Uzupełnienia stałe w postaci koron i mostów stanowiły niewielki odsetek i w pracy tej nie zostały uwzględnione. Przeważały osiadające uzupełnienia częściowe. Było ich najwięcej zarówno dla szczęki (66,40%) jak i dla żuchwy (67,23%). W dalszej kolejności użytkowane były protezy całkowite (w szczęce 31,2% w żuchwie 29,41%). Najrzadziej seniorzy posiadali protezy szkieletowe. Uzupełnień tego rodzaju było 2,40% dla szczęki i 3,36% dla żuchwy (tab. I). Czas użytkowania ruchomych uzupełnień protetycznych podano w trzech przedziałach czasowych. Bardzo licznie reprezentowana była grupa osób użytkujących uzupełnienia protetyczne dłużej niż 10 lat. W szczęce takie protezy posiadało 25,60% badanych, a w żuchwie 26,05%. Najczęściej uzupełnienia w szczęce użytkowano przez 6-10 lat (37,60%), a w żuchwie do 5 lat (38,65%) (tab. II). Badając stan i przydatność uzupełnień protetycznych ustalono, że zarówno w odniesieniu do uzupełnień w szczęce jak i w żuchwie dominował stopień czwarty zły (uzupełnienia górne 47,20%, dolne 48,74%). Stosunkowo duży był procent uzupełnień, które oceniono jako bardzo dobre dla protez górnych i dolnych po 16,80%. dobry wystąpił w przypadku 19,20% uzupełnień w szczę- 306 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2006, LVI, 4

3 Potrzeby protetyczne ludzi starszych Ryc. 1. Rodzaje problemów z użytkowaniem protez; a pękanie lub złamanie płyty protezy, b utrata stabilności i / lub retencji, c trudności z adaptacją. ce i 19,32% w żuchwie. Jako dostateczne oceniono 16,80% uzupełnień w szczęce i 15,13% w żuchwie (tab. III). Większość badanych (85,94%) miała problemy z użytkowaniem ruchomych uzupełnień protetycznych. Najbardziej powszechne były trudności związane z utratą stabilności i/lub retencji uzupełnienia. Wystąpiły u 46,10% osób. W następnej kolejności występowały trudności z adaptacją do uzupełnienia (42,97%). 26,56% badanych przyznało, że miało problemy z pękaniem/złamaniem płyty protezy (ryc. 1). Okazało się, że ogromnie często występowały problemy higieniczne zarówno higieny jamy ustnej jak i uzupełnień protetycznych. Zaledwie jedna osoba czyściła uzupełnienia protetyczne po każdym posiłku. Najwięcej było tych, które myły protezy raz dziennie (50,40%). 12,6% badanych w ogóle nie dbało o czystość uzupełnień. 2 razy dziennie swoje uzupełnienia czyściło 37,00% badanych. Wśród środków higieny protez dominowały pasta i szczoteczka do zębów. Pastę stosowało 86,92% seniorów posiadających uzupełnienia. Pozostali używali do ich czyszczenia mydła 13,08%. Szczoteczkę do zębów stosowało 85,32% badanych. Szczoteczkę do dłoni posiadało14,68% respondentów. Nikt nie używał specjalnej szczoteczki do protez. Badani nie wiedzieli, że istnieją specjalne szczoteczki do czyszczenia protez. Dla stanu błony śluzowej jamy ustnej jak i dla stanu uzupełnienia protetycznego niezmiernie ważna jest przerwa w użytkowaniu uzupełnienia. 38,4% osób w ogóle jej nie stosowało. Pozostali, podczas przerwy nocnej, przechowywali uzupełnienia w T a b e l a I. Rodzaj posiadanego uzupełnienia ruchomego Proteza częściowa Proteza całkowita Proteza szkieletowa Razem n % n % n % n % Szczęka 83 66, ,20 3 2, ,00 Żuchwa 80 67, ,41 4 3, ,00 T a b e l a I I. Okres użytkowania uzupełnień protetycznych Do 5 lat 6 10 lat Powyżej 10 lat Razem n % n % n % n % Szczęka 46 36, , , ,00 Żuchwa 46 38, , , ,00 T a b e l a I I I. Ocena stanu i przydatności uzupełnienia protetycznego za D. Malejewską i A. Graf bardzo dobry dobry dostateczny zły Razem n % n % n % n % n % Szczęka 21 16, , , , ,00 Żuchwa 20 16, , , , ,00 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2006, LVI, 4 307

4 B. Frączak, B. Stawska wodzie (44,00%), w roztworze przeciwzapalnym (4,00%) lub utrzymywali je w suchości (13,60%) (ryc. 2). Ryc. 2. Sposób przechowywania protez podczas przerwy nocnej; a w wodzie, b w roztworze przeciwzapalnym, c na sucho, d protezy użytkowane bez przerw. Na podstawie analizy stanu uzębienia, oceny klinicznej użytkowanych uzupełnień oraz czasu ich użytkowania ustalono potrzeby protetyczne seniorów. Potrzeby takie miała większość zbadanych pensjonariuszy. Konieczne było wykonanie nowych lub wymiana starych uzupełnień ruchomych w szczęce u 72,59% osób, a w żuchwie u 73,33%. Największe zapotrzebowanie istniało na protezy częściowe (35,55% dla szczęki i 34,81% dla żuchwy), a w następnej kolejności protezy całkowite (26,67% dla szczęki i 22,96% dla żuchwy). Protezy szkieletowe powinny zostać wykonane w przypadku 10,37% badanych w szczęce i 15,55% w żuchwie (tab. IV). Dyskusja W badaniach Malejewskiej i wsp. (21) dotyczących pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej najczęściej występowały braki całkowite, a ich udział procentowy wśród badanych wyniósł 69,3%. Tak wysoki odsetek osób bezzębnych wynika stąd, że badania te prowadzone były w latach osiemdziesiątych. Obecnie obserwuje się większą świadomość potrzeby leczenia protetycznego. Spostrzeżenia własne wskazują na największy udział procentowy rozległych braków zębowych, przy czym najczęściej występującymi były braki mieszane. Braki całkowite również występowały często, ale rzadziej w porównaniu z wynikami innych autorów (2, 5). Malejewska i wsp. (21) badając typ podłoża protetycznego w bezzębiu nie stwierdzili jamy ustnej o podłożu idealnym. Potwierdzono to w badaniach własnych, przy czym nie odnotowano w nich również typu IV. Dominujące jest podłoże zanikłe twarde, charakterystyczne dla starzejącej się jamy ustnej i najtrudniejsze do leczenia protetycznego. Według Kostyry i wsp. (16) warunki podłoża protetycznego (obok jakości wykonanych protez, ogólnego stanu zdrowia pacjentów oraz subiektywnej oceny użytkowanych protez) są jednym z elementów uzyskania sukcesu rehabilitacji protetycznej. W badaniach własnych częściej obserwowano użytkowanie ruchomych uzupełnień częściowych. Stwierdzono niższy odsetek uzupełnień szkieletowych w porównaniu z wynikami innych autorów (13). Czas użytkowania protez opisano w odstępach pięcioletnich. Okres pięciu lat wyznacza bowiem granicę, po przekroczeniu której mogą zaistnieć wskazania do podścielenia uzupełnienia protetycznego lub wymiany na nowe. Związane jest to ze zmianami zanikowymi podłoża protetycznego oraz ścieraniem się materiału, z którego wykonane są uzupełnienia (10, 13, 19, 24). Bereznowski i wsp. (2) zauważyli, że 71,50% uzupełnień protetycznych było używane ponad 5 lat, a w grupie tej aż 48% ponad 10 lat. W badaniach własnych również stwierdzono wysoki odsetek protez użytkowanych dłużej niż 10 lat. Uzupełnienia te w ogóle nie po- T a b e l a I V. Rodzaj potrzeb protetycznych w zakresie uzupełnień ruchomych Proteza częściowa Proteza całkowita Proteza szkieletowa Brak potrzeb Razem n % n % n % n % n % Szczęka 48 35, , , , ,00 Żuchwa 47 34, , , , , PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2006, LVI, 4

5 Potrzeby protetyczne ludzi starszych winny być w użyciu ze względu na stopień swego zniszczenia. Bardzo długi czas korzystania z uzupełnień jest przyczyną dużego wzrostu niezadowolenia z protez. Uzupełnienie, które traci swoją funkcję (pogorszenie retencji i stabilizacji) niezmiernie często budzi niezadowolenie pacjenta (28). Długi czas użytkowania uzupełnień, bez ich wymiany, wpływa na pogorszenie stanu ich przydatności. W badaniach do jego oceny posłużono się skalą według Malejewskiej i Graf (19). Stwierdzono częstsze występowanie protez ocenionych jako bardzo dobre i dobre. Wynikało to stąd, iż wielu badanych posiadało uzupełnienia, ale ich nie użytkowało. Niższy był odsetek uzupełnień określonych jako dostateczne i złe. Najczęściej jednak w badaniach własnych obserwowano uzupełnienia protetyczne zakwalifikowane do grupy czwartej-złej. Znaczna część użytkowanych uzupełnień została zakwalifikowana do wymiany. Większość badanych (85,94%) posiadała problemy z użytkowaniem uzupełnień. Przeważnie dotyczyły one utraty stabilności i/lub retencji oraz trudności adaptacyjnych. Trudności te, zarówno natury psychicznej, jak i fizycznej, pojawiają się w początkowym okresie użytkowania uzupełnień. Z czasem ustępują, kiedy pacjent inkorporuje protezę (8, 18, 29). W procesie adaptacji uzupełnień protetycznych musi być uwzględniony stan emocjonalny i psychiczny pacjenta. Pensjonariusze Domów Pomocy Społecznej niezwykle często posiadali problemy z utrzymaniem właściwej higieny zarówno pozostałych zębów, jak i użytkowanych uzupełnień protetycznych. Wiadomo, że w podeszłym wieku pogarszają się warunki higieniczne (braki w uzębieniu, utrata wypukłości koron i punktów stycznych, tworzenie się zachyłków pomiędzy zębami, stosowanie uzupełnień protetycznych, zmniejszone wydzielanie śliny, papkowata konsystencja przyjmowanych pokarmów) (17, 25). Oprócz utrudnień obiektywnych problemy wynikały z niewiedzy w zakresie rodzaju dostępnych środków higienicznych i właściwych sposobów dbania o uzębienie, niewłaściwych nawyków higienicznych oraz niewystarczającej motywacji do utrzymywania poprawnej higieny. Uzupełnienia protetyczne były czyszczone zbyt rzadko i niedbale. Juszczyk-Popowska i wsp. (13) stwierdzili gorszy stan higieniczny protez u osób bytujących samotnie, mających trudności w poruszaniu się i u pensjonariuszy Domów Opieki Społecznej. W miarę starzenia się i zmniejszania ogólnej sprawności organizmu pogarszają się nawyki pielęgnacyjne a pacjenci często nieświadomie stosują złą technikę oczyszczania protez (4). Z badań różnych autorów wynika, że brak właściwej informacji i wychowania stomatologicznego decyduje często o niepowodzeniu przeprowadzonego leczenia protetycznego (4, 6, 12, 23, 27, 32). Pacjent powinien czuć się współodpowiedzialny za otrzymane uzupełnienia. Musi zdawać sobie sprawę z wagi reżimu higienicznego i być świadomym konsekwencji zaniedbań w tej dziedzinie (33). Pacjenci w wieku podeszłym wymagają szczególnej motywacji higienicznej. Jednorazowe przekazanie informacji w zakresie sposobów utrzymywania odpowiedniej higieny jest niewystarczające. Porozumienie ze starszym pacjentem jest często utrudnione, wymaga poświęcenia większej ilości czasu, dużej cierpliwości, tolerancji i doskonałej fachowości ze strony lekarza (11, 28). Im informacje higieniczne są udzielane prościej, jaśniej i konkretniej, tym większa będzie gotowość do ich przestrzegania, a więc i lepsza współpraca (9).W przeprowadzonych badaniach potwierdziły się powyższe doniesienia. Najczęściej seniorzy kierowali się wskazówkami higienicznymi udzielonymi im przez znajomych i przeważnie nie przypominali sobie, by kiedykolwiek otrzymali instruktaż higieny od lekarza. Większość badanych używała niewłaściwych środków higieny protez. Protezy czyszczono przeważnie przy pomocy szczoteczki i pasty do zębów, które nie są przystosowane do czyszczenia tworzywa sztucznego. Ponad to trudno technicznie jest starszej, mniej sprawnej fizycznie osobie dokładnie wyczyścić protezę używając do tego celu niewielkich rozmiarów szczoteczki do zębów. W toku badań stwierdzono, że nawyki higieniczne są nieprawidłowe. Błędy dotyczyły, oprócz omówionych zaniedbań w kwestii czyszczenia protez i stosowanych środków higieny, całodobowego użytkowania uzupełnień protetycznych i sposobu przechowywania protez podczas przerwy w ich użytkowaniu. Konieczność stosowania przerwy w użytkowa- PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2006, LVI, 4 309

6 B. Frączak, B. Stawska niu uzupełnień ruchomych jest bezsprzeczna i udokumentowana licznymi badaniami innych autorów (19, 27). Na akrylowej płycie protez ruchomych istnieją szczególnie korzystne warunki dla odkładania się płytki bakteryjnej. Gromadzenie się płytki prowadzi z kolei do zmniejszenia wartości ph na błonie śluzowej, a to sprzyja zaostrzeniu się procesu zapalnego (3, 22, 24, 30, 32, 34). Jaworowska- Szczesiul (12) stwierdziła znaczny odsetek pacjentów użytkujących protezy całodobowo. Podczas przerwy nocnej najczęściej były one przechowywane w wodzie. Wyniki te korespondują z uzyskanymi w badaniach własnych. Zwraca uwagę fakt wyższego odsetka osób nie stosujących przerwy nocnej w użytkowaniu protez i przechowujących je w wodzie wśród pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej, niż u pacjentów samodzielnie zgłaszających się do leczenia, przebadanych przez cytowane autorki. Wielu autorów wskazuje na istnienie ogromnego zapotrzebowania na leczenie protetyczne (13, 19, 26, 31). Bereznowski i wsp. (2) stwierdzili, że 97,10% badanych wymaga wykonania nowych uzupełnień protetycznych, głównie ruchomych protez osiadających. W badaniach własnych zaobserwowano niższe potrzeby protetyczne, 72,59% dla szczęki i 73,33% dla żuchwy. Ilewicz i wsp. (10) stwierdzili największe zapotrzebowanie w zakresie protez całkowitych, a w dalszej kolejności częściowych, co nie znajduje potwierdzenia w badaniach własnych, w których najczęstsze zapotrzebowanie dotyczyło protez częściowych. Zakres potrzeb wskazuje na zaniedbania w odniesieniu do profilaktyki i leczenia osób młodszych, co odzwierciedla się dramatycznym stanem jamy ustnej u osób w starszym wieku. Wnioski 1. U pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej istnieją bardzo duże potrzeby leczenia protetycznego, ale także wskazania do wdrożenia działań oświatowych i profilaktycznych. 2. Zakres istniejących potrzeb wskazuje na zaniedbania w odniesieniu do profilaktyki i leczenia osób młodszych. 3. Większość uzupełnień protetycznych użytkowana jest zbyt długo i wykazuje brak retencji. Piśmiennictwo 1. Bałczewska E., Nowak A.: Zaburzenia smakowe dysgeusia. Nowa Stom., 2000, 12, Bereznowski Z., Prośba-Mackiewicz M., Lasecka A., Chlebus I., Jasiel J., Płończak E.: Ocena stanu uzębienia i użytkowanych uzupełnień protetycznych oraz potrzeby leczenia protetycznego ludzi w wieku starszym. Protet. Stom., 2001, 51, Bieske R. H.: Eliminacja czynników sprzyjających odkładaniu się płytki bakteryjnej na akrylowych protezach ruchomych. Protet. Stom., 1987, 5, Boruvka U.: Badanie higieny protez u pensjonariuszy Domów Spokojnej Starości. Protet. Stom., 1983, 33, Drop B., Wysokińska Miszczuk J., Zakrzewski J., Niedzielska- Pietraszek K., Zamościńska J.: Analiza braku zębów u rolników województwa lubelskiego w wieku powyżej 65 roku życia. Czas. Stom., 1992, 45, Frączak B., Piskorski P., Lewandowska M., Polak M., Budziszewski A.: Stan przyzębia u pacjentów posługujących się protezami częściowymi ruchomymi. Protet. Stom., 1988, 38, Garret G.: Dodać zdrowia do lat. Warszawa: Gołębiewska M., Sierpińska T., Namiot D.: Akceptacja protez u pacjentów w podeszłym wieku a stany emocjonalne. Protet. Stom., 1997, 47, Grocholewicz K., Piskorski P.: Psychologiczne aspekty współpracy lekarza z pacjentem w profilaktyce i leczeniu stomatologicznym. Czas. Stom., 1993, 46, Ilewicz L., Kowol-Damboń K., Książek-Bąk H.: Ocena uzupełnień protetycznych i potrzeby w zakresie leczenia stomatologicznego u mieszkańców Domów Opieki Społecznej Zabrza i Opola. Czas. Stom., 1995, 48, Jarząb G.: Pacjent w podeszłym wieku w gabinecie stomatologicznym. Mag. Stom., 2003, 1, Jaworowska-Szczesiul E.: Stan higieny ruchomych protez osiadających u pacjentów leczonych protetycznie. Protet. Stom., 1994, 44, Juszczyk- Popopwska B., Chruściel B., Chrupek B., Chomicki P., Grabowska K., Guckler A.: Stan uzupełnień protetycznych oraz potrzeby w tym zakresie u osób w wieku 55 lat i więcej u mieszkańców regionu warszawskiego. Czas. Stom., 1994, 47, Kamen S.: Oral care of the geriatric patient. In: Steinberg FU. Care of geriatric patient in the tradition of E. V. Cowdry. St. Louis 1983, Knychalska-Karwan Z.: Stomatologia geriatryczna. Kraków: Kostyra J., Machnikowski I., Szczyrek P., Gładkowski J., Owczarczak D.: Badanie zależności pomiędzy jakością protez całkowitych a satysfakcją i dolegliwościami 310 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2006, LVI, 4

7 Potrzeby protetyczne ludzi starszych związanymi z ich użytkowaniem doniesienia wstępne. Protet. Stom., 2000, 50, Kraszewska K., Gołębiewska M.: Ocena protez całkowitych użytkowanych przez pacjentów. Protet. Stom., 1996, 46, Majewski S.: Psychologiczny aspekt interakcji lekarz pacjent w leczeniu protetycznym. Protet. Stom., 1985, 35, Malejewska D., Graf A.: Stan uzupełnień protetycznych oraz potrzeby leczenia protetycznego u wybranej grupy osób w zaawansowanym wieku. Protet. Stom., 1987, 37, Malejewska D., Graf A.: Stan uzupełnień protetycznych oraz potrzeby leczenia protetycznego u wybranej grupy osób w zaawansowanym wieku. Protet. Stom., 1987, 37, Malejewska D., Graf A., Podgórny J.: Ocena stanu narządu żucia u mieszkańców Domów Rencisty w Szczecinie. Protet. Stom., 1987, 37, Michalik K., Bort A.: Etiologia i leczenie stomatitis prothetica mycotica. Mag. Stom., 1999, 8, Mikołajczyk A., Klukowska Z.: Problemy higieny jamy ustnej u pacjentów korzystających z częściowych protez ruchomych. Protet. Stom., 1988, 38, Mierzwińska-Nastalska E., Rusiniak-Kubik K., Gontek R., Adamczyk E.: Udział czasu użytkowania uzupełnień protetycznych w etiopatogenezie zakażeń grzybiczych jamy ustnej. Protet. Stom., 2002, 52, Pawlicka H., Arabska-Przedpełska B.: Niektóre problemy podeszłego wieku związane z leczeniem zachowawczym. Część I. Mag. Stom., 1993, 28, Pellowska-Piontek M., Kwapisz H., Witek E.: Ocena stopnia utraty uzębienia oraz potrzeb w zakresie leczenia protetycznego u mieszkańców wsi województwa gdańskiego w wieku lat oraz 60 lat i powyżej. Czas. Stom., 1998, 51, Rusiniak-Kubik K., Gawor E., Godlewski T., Mierzwińska Nastalska E.: Stan higieny protez pacjentów geriatrycznych z terenu Warszawy. Protet. Stom., 1995, 45, Sierpińska T., Namiot D., Gołębiewska M., Kobierska A.: Analiza przyczyn niezadowolenia z protez ruchomych osiadających u pacjentów w podeszłym wieku. Protet. Stom., 1996, 46, Spiechowicz E.: Protetyka stomatologiczna. Warszawa: Spiechowicz E.: Stomatopatie protetyczne. Warszawa: Szyszko T., Tokajuk G., Miksza-Żyłkiewicz R., Guckler A.: Potrzeby w zakresie ruchomych uzupełnień protetycznych u mieszkańców północno-wschodniego rejonu Polski w wieku powyżej 55 lat. Czas. Stom., 1994, 47, Tejchman H., Prośba- Mackiewicz M.: Rola higieny w leczeniu protetycznym. Protet. Stom., 1991, 41, Wojciechowska E., Kamińska A.: Wpływ higieny protez i jamy ustnej na intensywność odkładania się płytki protez. Protet. Stom., 2001, 51, Wojciechowska E., Kamińska A., Karasiński A.: Higiena protez i rodzaj diety pacjentów użytkujących protezy całkowite. Mag. Stom., 2001, 11, Zaakceptowano do druku: 3.XI.2005 r. Adres autora: Szczecin, al. Powstańców Wielkopolskich 72. Zarząd Główny PTS PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2006, LVI, 4 311