WPŁYW ROZWOJU GOSPODARKI ELEKTRONICZNEJ NA EWOLUCJĘ FORM ORGANIZACYJNYCH WSPÓŁCZESNYCH PRZEDSIĘBIORSTW

Transkrypt

1 WPŁYW ROZWOJU GOSPODARKI ELEKTRONICZNEJ NA EWOLUCJĘ FORM ORGANIZACYJNYCH WSPÓŁCZESNYCH PRZEDSIĘBIORSTW Streszczenie Janusz Wielki Politechnika Opolska Artykuł jest próba przedstawienia wpływu procesu wirtualizacji środowiska biznesowego przedsiębiorstw na wykorzystywane przez nie formy organizacyjne. Zaproponowana została w nim typologia uwzględniająca podział współczesnych organizacji, ze względu na stopień wirtualizacji ich działalności, na cztery kategorie, które następnie zostały opisane i scharakteryzowane. Słowa kluczowe: wirtualizacja, IT, Internet, formy organizacyjne 1. Wprowadzenie Formy organizacyjne przedsiębiorstw funkcjonujących w gospodarce podlegają procesom ciągłej ewolucji. Wynika to z faktu, iŝ tak działające juŝ firmy jak i tworzące się nowe podmioty gospodarcze nieustannie poszukują najbardziej optymalnych sposobów funkcjonowania, które umoŝliwią jak najskuteczniejsze konkurowanie na rynku i moŝliwie dynamiczny rozwój [SWO2002]. Istnieje cały szereg wzajemnie zazębiających się czynników mających wpływ na dokonujące się w tym obszarze nieustanne przeobraŝenia. Niewątpliwie w ostatnich kilkunastu latach wyraźnie ujawnił się wpływ, jaki na sposoby funkcjonowania współczesnych organizacji, w tym równieŝ na ich formy organizacyjne, wywiera gwałtownie dokonujący się postęp w obszarze technologii informatycznych. Niezwykle znaczące jest w tym względzie oddziaływanie związane z postępującym od początku lat dziewięćdziesiątych dynamicznym rozwojem Internetu. Jego rozpowszechnienie wpłynęło w niezwykle znaczącym stopniu na całą współczesną gospodarkę (patrz [Port01]), prowadząc do przenoszenia coraz większych obszarów działalności do cyberprzestrzeni i tym samym coraz bardziej znaczącej jej wirtualizacji. Gwałtowny rozwój Internetu wpłynął równieŝ niezwykle znacząco na wykorzystywane przez firmy formy organizacyjne i spowodował pojawienie się w latach dziewięćdziesiątych form wcześniej zupełnie nieznanych. Co prawda juŝ na początku poprzedniej dekady ukazały się publikacje, na temat koncepcji wirtualnych przedsiębiorstw jako nowej formy organizacyjnej (patrz [DaMa92],

2 240 Teoretyczne podstawy tworzenia SWO i strategie budowy e-biznesu [Byrn93]), ale dopiero zainteresowanie Internetem jako platformą biznesową, jakie stało się faktem od połowy lat dziewięćdziesiątych, odcisnęło się wyraźnym piętnem na sposobach prowadzenia działalności przez przedsiębiorstwa i doprowadziło do praktycznego wykorzystywania przez nie zupełnie nowych form organizacyjnych. Jednocześnie pojawiło się wiele sprzeczności, co do postrzegania poszczególnych form organizacyjnych i stosowanego odnośnie nich nazewnictwa. 2. Podział współczesnych przedsiębiorstw ze stopień wirtualizacji ich działalności Jak juŝ wspomniano wcześniej postępująca wirtualizacja działalności współczesnych przedsiębiorstw prowadzi do wyłaniania się całkowicie nowych form organizacyjnych. Jednocześnie wraz z ich powstawaniem ujawniają się róŝnice i sprzeczności w sposobach ich postrzegania a w tym kontekście jedną najbardziej niejednoznacznie zdefiniowanych form organizacyjnych stała się niewątpliwie wirtualna organizacja (patrz [WaWi04]). Z jednej strony przez wirtualne przedsiębiorstwa rozumie się często firmy działające wyłącznie poprzez Internet i prowadzące całość swych operacji biznesowych w cyberprzestrzeni (tzw. dot-coms). Z drugiej zaś strony bardziej powszechne wydaje się być postrzeganie wirtualnej organizacji jako zupełnie innej formy organizacyjnej. Mianowicie jako sieci niezaleŝnych przedsiębiorstw łączących swe zasoby i umiejętności dla osiągnięcia wspólnych celów i działających razem dzięki wykorzystaniu technologii informatycznych. Niewątpliwie to drugie spojrzenie jest historycznie starsze, gdyŝ juŝ w roku 1993 (czyli dwa lata przed tym nim powstały pierwsze dot-comy) Byrne właśnie w ten sposób definiował pojęcie wirtualnej organizacji (patrz [Byr93]). W kolejnych latach równieŝ autorzy tacy jak Arnold, McAfee i Upton czy Bultje oraz van Wijk podzielali takie właśnie spojrzenie na tę kwestię (patrz [McUp96], [BuWi98]). Podobny teŝ pogląd na pojęcie wirtualnej organizacji prezentowany jest w wielu krajowych publikacjach (patrz np. [Kisi98], [Kisi02], [KoKu98]). Biorąc pod uwagę wymienione wyŝej kwestie wydaje się, iŝ właściwe jest zaproponowanie następującej typologii współczesnych organizacji ze względu na wirtualizację ich działalności: organizacje działające wyłącznie w Internecie (firmy internetowe), organizacje tradycyjne wirtualizujące róŝne obszary swej działalności, organizacje działające wyłącznie w sposób tradycyjny, organizacje wirtualne.

3 Wpływ rozwoju gospodarki elektronicznej na ewolucję Organizacje działające wyłącznie w Internecie (firmy internetowe) Organizacje naleŝące do tej grupy to firmy, dla których Internet jest podstawową platformą prowadzenia działalności biznesowej i praktycznie wyłączną płaszczyzną kontaktu z klientami. Przyjmowanie zamówień jak równieŝ dalsza obsługa klientów odbywa się wyłącznie on-line. ChociaŜ oczywiście dla prowadzenia swej działalności biznesowej w cyberprzestrzeni muszą one posiadać pewne elementy materialne (biura, sprzęt komputerowy czy magazyny) to jednak z punktu widzenia klienta jedynym przejawem ich istnienia są ich witryny internetowe a klient nie ma moŝliwości fizycznego kontaktu z firmą. Początek okresu masowego powstawania tego typu firm (powszechnie określanych mianem dot-coms) to połowa lat dziewięćdziesiątych. Wtedy to pojawiły się takie znane firmy jak Amazon.com (lato 1995), ebay (wrzesień 1995), Autoby-Tel (czerwiec 1995) czy pierwszy na świecie bank internetowy SFNB (październik 1995) [Marg98]. Jednocześnie pomimo jednej wspólnej cechy charakteryzującej wszystkie firmy naleŝące do tej grupy (tj. wykorzystanie Internetu jako podstawowej platformy prowadzenia działalności biznesowej) jest ona mocno zróŝnicowana wewnętrznie. NajwaŜniejsze elementy róŝnicujące organizacje naleŝące do tej grupy to: typ powiązania ze światem rzeczywistym, rodzaj oferowanego dobra oraz wielkość. ChociaŜ Ŝadna firma internetowa nie moŝe funkcjonować w cyberprzestrzeni zupełnie bez powiązań ze światem rzeczywistym, to jednak ich typ moŝe być skrajnie róŝny. Dla jednej grupy firm internetowych jedynym tego typu łącznikiem będzie niezbędna dla ich funkcjonowania infrastruktura informatyczna czy teŝ pomieszczenia dla personelu. Takie firmy w literaturze anglojęzycznej określane są mianem Web-only organizations czy pure dot-coms 1. Z drugiej strony istnieje grupa organizacji, które pomimo, iŝ pozornie są samodzielnymi podmiotami funkcjonującymi wyłącznie w cyberprzestrzeni, stworzone zostały na bazie firm tradycyjnych i są ich swego rodzaju elektronicznymi oddziałami. Tak jest na przykład w przypadku mbanku będącego największym polskim bankiem działającym on-line. Pomimo, iŝ powszechnie postrzegany jest on jako bank czysto internetowy w rzeczywistości jest on wydziałem bankowości elektronicznej BRE Banku S.A. Jeśli chodzi o drugie kryterium, a mianowicie rodzaj oferowanego dobra, to ze względu na ten aspekt firmy internetowe podzielić moŝna na cztery grupy: oferujące produkty materialne, oferujące produkty niematerialne, oferujące usługi, oferujące kombinację produktów materialnych, niematerialnych i usług. 1 W warunkach polskich moŝna by uŝyć określenia firmy czysto internetowe.

4 242 Teoretyczne podstawy tworzenia SWO i strategie budowy e-biznesu Istnieje niezliczona ilość firm internetowych oferujących praktycznie wszelkie produkty materialne. Ich spektrum jest niezwykle szerokie i ograniczone jedynie wyobraźnią sprzedających czy teŝ regulacjami prawnymi. Istnieje teŝ cała grupa firm internetowych oferujących produkty niematerialne takie jak: cyfrowe pliki muzyczne (np. MP3) czy ksiąŝki elektroniczne (tzw. ebooks). Przykładem tego typu firmy jest itunes sprzedający z duŝym powodzeniem muzykę w postaci cyfrowych plików muzycznych. Trzecia grupa firm to te oferujących on-line róŝnego rodzaju usługi. Przykładami mogą być Bed & Brussels kojarząca turystów poszukujących taniego noclegu w Brukseli z osobami posiadającymi wolne pokoje i chcącymi je wynająć czy teŝ Google oferująca usługi w zakresie wyszukiwania informacji w Internecie. Jednocześnie istnieją firmy internetowe, których oferta obejmuje kombinację produktów materialnych, niematerialnych i usług. Przykładem takiej firmy jest niewątpliwie Amazon.com mający w swej ofercie tak produkty materialne (ksiąŝki, DVD, elektronikę itd.), produkty niematerialne (np. ksiąŝki elektroniczne) jak równieŝ usługi związane z moŝliwością wyszukiwania szczegółowych informacji dotyczących określonych produktów (np. ksiąŝek) i powiązań z innymi. Trzecim elementem wyraźnie róŝnicującym firmy internetowe jest ich wielkość. MoŜe być ona mierzona w oparciu o róŝne kryteria takie jak: liczba klientów, wielkość sprzedaŝy czy ilość pracowników. ZróŜnicowanie w tej mierze jest znaczne. Z jednej strony istnieją firmy jak Amazon.com czy Google. Pierwsza z nich posiada miliony klientów na całym świecie i roczne obroty na poziomie 1,5 miliarda dolarów. Google z kolei pomimo bardzo niepozornego wyglądu swej witryny zatrudnia ponad 1000 osób 2, a jej wartość rynkowa oceniana jest na 20 miliardów dolarów [EGH04]. Z drugiej strony istnieją niewielkie, paroosobowe firmy takie jak wspomniany wcześniej Bed & Brussels czy teŝ Data Resorce Consulting Inc Organizacje tradycyjne wirtualizujące róŝne obszary swej działalności Do grupy tej zaliczyć moŝna zdecydowaną większość organizacji działających na rynku. Są to firmy działające przede wszystkim w świecie rzeczywistym, ale włączające Internet do róŝnych obszarów swego funkcjonowania. Organizacje te określane są najczęściej w literaturze anglojęzycznej mianem brickand-click companies. Spotkać się moŝna z terminem hybrid company (patrz [Tier01]). Jednocześnie stopień wirtualizacji ich działalności moŝe być bardzo zróŝnicowany. Jedne organizacje bardzo szybko dostrzegły moŝliwości, jakie daje im wykorzystanie cyberprzestrzeni, przenosząc do niej całe obszary swej działalności a redukując rolę elementów materialnych. Przykładami są takie firmy jak Dell, Federal Express, UPS, Cisco, General Electric czy teŝ instytucje 2 Z tej liczby ponad 60 osób to ludzie z doktoratami. 3 Podstawowym obszarem jej działalności jest wysyłanie spamu (patrz [Mang02]).

5 Wpływ rozwoju gospodarki elektronicznej na ewolucję takie jak banki. Z drugiej strony istnieje wciąŝ spora grupa organizacji, które ograniczają się jedynie do stworzenia własnej witryny internetowej, mającej marginalne (albo teŝ Ŝadne) znaczenie tak z punktu widzenia samej firmy jak i jej klientów oraz partnerów biznesowych. Tak jak początkowo do grupy firm intensywnie witrualizujących swą działalność naleŝały przede wszystkim duŝe organizacje tak w chwili obecnej coraz częściej zauwaŝyć moŝna takie działania w odniesieniu do firmy naleŝących do grupy MSP (w tym równieŝ tych najmniejszych - patrz [Wiel03]). Jednocześnie wskazać moŝna dwa kierunki wirtualizacji działalności organizacji: rozwijana samodzielnie przez firmy oraz wymuszonej przez otoczenie. W pierwszym przypadku organizacje wirtualizują róŝne obszary swej działalności dostrzegając wynikające z tego oczywiste korzyści takie jak redukcja kosztów czy teŝ większa elastyczność w działaniu. Z drugiej strony w przypadku całego szeregu firm wirtualizacja działalności została wymuszona przez otocznie. Związane moŝe to być z takimi czynnikami jak: presja ze strony klientów, presja ze strony konkurentów, presja ze strony partnerów biznesowych, wprowadzone regulacje prawne. Jeśli chodzi o nacisk ze strony klientów to tego typu sytuacja zaistniała w ostatnich latach bardzo wyraźnie w branŝy muzycznej. W wyniku tego rodzaju presji sektor ten zmuszony został do rozpoczęcia w roku 2003 sprzedaŝy i dystrybucji muzyki w postaci cyfrowych plików muzycznych poprzez róŝne witryny internetowe takie jak wspomniany wcześniej itunes. Presję ze strony konkurentów widać wyraźnie w przypadku sektora usług finansowych, gdzie Ŝaden bank nie moŝe sobie pozwolić w obecnej sytuacji, aby nie wykorzystywać w swej działalności kanałów elektronicznych. Z kolei trzecia sytuacja ma miejsce, gdy partnerzy biznesowi wywierają nacisk na współpracujące z nimi firmy, aby wirtualizowały one pewne obszary swej działalności. Jednocześnie duŝe organizacje często nie tylko wymuszają na swych partnerach wdraŝanie pewnych tego typu rozwiązań, ale teŝ wspomagają współpracujące z nimi małe firmy w ich implementacji (patrz [Wiel03]). RównieŜ wprowadzane regulacje prawne są teŝ często czynnikami wymuszającymi wirtualizacje pewnych obszarów działalności organizacji. W warunkach polskich tego typu sytuacja związana jest funkcjonowaniem ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, ale odnosi się to teŝ w pewnym stopniu do znowelizowanej ustawy o zamówieniach publicznych (patrz [Wiel03]) Organizacje działające wyłącznie w sposób tradycyjny Trzecia grupa organizacji to firmy działające wyłącznie w sposób tradycyjny (brick-and-mortar companies). Jest to ta grupa przedsiębiorstw, które nie wyko-

6 244 Teoretyczne podstawy tworzenia SWO i strategie budowy e-biznesu rzystują w swej działalności Internetu ani innych technologii teleinformatycznych, prowadząc całość swej aktywności biznesowej wyłącznie w świecie rzeczywistym (off-line). Wydaje się, iŝ liczba tego typu przedsiębiorstw będzie w najbliŝszych latach wyraźnie maleć a wynika to z dwóch kwestii. Po pierwsze coraz więcej firm, nawet tych najmniejszych, zauwaŝa, iŝ wykorzystywanie cyberprzestrzeni w ich działalności gospodarczej staje się po prostu koniecznością i elementem, bez którego coraz trudniej funkcjonować w dzisiejszej rzeczywistości gospodarczej. Drugi aspekt związany jest ze wspomnianymi wcześniej regulacjami prawnymi, które wymuszają nawet na bardzo małych firmach wykorzystanie Internetu w pewnych obszarach ich działalności. Tak juŝ jest w przypadku wspomnianej ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych a naleŝy przypuszczać, iŝ rozwijana koncepcja e-government powodować będzie wymuszanie wykorzystania Internetu równieŝ w innych obszarach funkcjonowania firm. Oczywiście niewątpliwie pozostawać będzie margines przedsiębiorstw, które nie będą wirtualizować swej działalności. Z jednej strony będą to firmy, które choć z racji wymogów ustawowych muszą korzystać z kanałów elektronicznych funkcjonują wyłącznie w sposób tradycyjny wypełniając zobowiązania ustawowe za pośrednictwem wyspecjalizowanych podmiotów (np. biur rachunkowych). Z drugiej strony będą to zapewne niewielkie firm usługowe (takie jak kilkuosobowe zakłady rzemieślnicze), choć w przypadku obydwu tych grup dalszy rozwój gospodarki elektronicznej oraz presja klientów moŝe i na części z nich wymusić pewne bardzo ograniczone formy wykorzystania cyberprzestrzeni Organizacje wirtualne Ostatnia grupa to organizacje wirtualne. Choć od początku lat dziewięćdziesiątych ukazało się szereg opracowań definiujących w róŝny sposób tę formę organizacyjną wydaje się jednak, iŝ istnieją pewne wspólne aspekty łączące wszystkie te spojrzenia na istotę WO. Są nimi: postrzeganie wirtualnych organizacji jako grupy niezaleŝnych z punktu widzenia prawnego podmiotów, łączenie umiejętności, kluczowych kompetencji i zasobów organizacyjnych poszczególnych partnerów dla osiągnięcia określonego celu (lub celów), brak jakiejkolwiek integracji tak pionowej jak i poziomej, szerokie wykorzystanie technologii informatycznych w celu koordynacji wspólnych działań, jawienie się zewnętrznemu obserwatorowi jako jednorodna organizacja. Jednocześnie wskazać moŝna dwie podstawowe formy relacji, jakie występować mogą w ramach wirtualnej organizacji. Pierwsza z nich to sytuacja, w której jedna z firm odgrywa kluczową rolę (core partner) w funkcjonowaniu całej WO i ustala warunki, na jakich współpraca się odbywa. Przykładem wirtu-

7 Wpływ rozwoju gospodarki elektronicznej na ewolucję alnego przedsiębiorstwa tego właśnie typu moŝe być wirtualna fabryka (virtual factory), jaką AeroTech Service Group stworzyła wspólnie z McDonnell Douglas Aerospace w połowie 1993 roku. W tym przypadku McDonnell Douglas pełni rolę kluczowego partnera współpracującego, w oparciu o system opracowany przez AeroTech Service Group, z tysiącami dostawców i partnerów biznesowych [McUp96]. Druga forma relacji w ramach wirtualnej organizacji to sytuacja, w której jest ona zbudowana na bazie konsorcjum równoprawnych firm współpracujących wspólnie nad realizacją zadań, do wypełnienia, których została powołana. Przykładami wirtualnych organizacji o takim charakterze mogą być konsorcja powoływane do realizacji duŝych projektów zintegrowanych (integrated project) realizowanych w ramach unijnych programów ramowych takie jak ATHENA Consortium. 3. Podsumowanie Nie ma wątpliwości, iŝ rozwój technologii teleinformatycznych (szczególnie Internetu), odcisnął wyraźne piętno tak na funkcjonowaniu pojedynczych przedsiębiorstw jak i na całej gospodarki. Coraz powszechniejsze wykorzystanie Internetu jako platformy biznesowej spowodowało, iŝ diametralnej zmianie uległo całych szereg obszarów działalności organizacji i jednocześnie stało się moŝliwe zupełnie inne organizowanie łańcucha wartości. Jednocześnie, aby skutecznie działać w nowych warunkach konieczne było sięgnięcie po zupełnie nowe formy organizacyjne uwzględniające fakt przenoszenia coraz większego obszaru działalności firm za świata fizycznego do cyberprzestrzeni. Stąd teŝ od początku lat dziewięćdziesiątych zaczęły pojawiać się formy nieznane wcześniej a wykorzystujące nowe moŝliwości, jakie daje wykorzystanie zaawansowanych rozwiązań a obszaru technologii teleinformatycznych. Jednocześnie pojawienie się owych nowych form spowodowało szereg niejasności i niejednoznaczności, co do ich rozumienia i postrzegania. Zaproponowana typologia uwzględniająca podział współczesnych przedsiębiorstw, ze względu na stopień wirtualizacji ich działalności, wydaje się te kwestie w pewien sposób porządkować. Literatura [BuWi98] Bultje, R.; van Wijk, J.: Taxonomy of Virtual Organizations, based on definitions, characteristics and typology, VoNet: The Vol. 2, No. 3, [Byrn93] Byrne J.: The Virtual Corporation, Business Week, Feb. 8, 1993.

8 246 Teoretyczne podstawy tworzenia SWO i strategie budowy e-biznesu [DaMa92] [EGH04] [Kisi98] [Kisi02] [KoKu98] [Mang02] [Marg98] [McUp96] [Pett03] [Port01] [Tier01] [WaWi04] [Wiel03] Davidow W., Malone M.: The Virtual Corporation, HarperBusiness, Elgin B., Greene J., Hamm S.: Google - Why the world s hottest tech company will struggle to keep its edge, Business Week, May 3, Kisielnicki J.: Virtual organization as a product of the information society, Business Information Systems 98, Kisielnicki J.: Wirtualizacja jako współczesna strategia biznesu, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Korowicki A., Kubiak B.: Systemy informacyjne w organizacji wirtualnej, Business Information Systems 98, Mangalindan M.: For Bulk er, Pestering Millions Offers Path to Profit, The Wall Street Journal, November 13, Margherio L. et al.: The Emerging Digital Economy, U.S. Departament of Commerce. EmergingDig.pdf, McAfee A., Upton D.: The Real Virtual Factory, Harvard Business Review, July-August Pettigrew A. et al.: Innovative forms of Organizing, Sage Publications, Porter M.: Strategy and the Internet, Harvard Business Review, March, Tiernan B.: The Hybrid Company, Dearborn Trade Publishing, Warner M., Witzel M.: Managing in Virtual Organizations, Thomson Learning, Wielki J.: Sytuacja małych i średnich przedsiębiorstw w obliczu rozwoju e-gospodarki, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, THE IMPACT OF THE DIGITAL ECONOMY ON EVOLUTION OF CONTEMPORARY ORGANIZATIONS FORMS OF ORGANIZING The paper presents the impact of the virtualization of organizations business environment on utilized by them forms of organizing. Taxonomy proposed in the paper suggests division of the contemporary organizations into four groups, basing on the virtualization of their business activities. In the following part of the paper each group has been characterized in the more detailed way. Key words: virtualization, IT, Internet, forms of organizing