Rozalia Markowska MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO DOTYCZĄCE OCHRONY GRANIC PRL W LATACH 1945 1948 Po wyzwoleniu ziem polskich powstała konieczność zapewnienia bezpieczeństwa i stabilizacji wewnętrznej kraju. Zwłaszcza sprawa zorganizowania ochrony granic państwa stanowiła palący problem w związku ze szczególnie aktywną działalnością zbrojnego podziemia na pograniczu oraz nasilającą się przestępczością graniczną o charakterze zarówno politycznym, jak i gospodarczym. W pierwszej kolejności postanowiono obsadzić granicę zachodnią. Rozkazem NDWP nr 00264 z 17 maja 1945 roku powierzono 2 Armii Wojska Polskiego zadanie obsadzenia wschodniego brzegu Odry i Bystrzycy siłami 5, 7, 8, 10 i 12 DP 1. Zakończenie zadania objęcia granicy zachodniej przewidziano na dzień 10 czerwca 1945 roku. Na podstawie decyzji NDWP o przesunięciu 7, 8 i 10 DP z linii Odry i Bystrzycy na linię Odry i Nysy Łużyckiej dowództwo 2 AWP rozkazem 018 z 27 maja 1945 roku poleciło podległym sobie dywizjom obsadzenie granicy wzdłuż tych rzek 2, zaś rozkazem NDWP nr 0326 z 10 czerwca 1945 roku zobowiązano dowództwo 2 AWP do zorganizowania w każdej dywizji po jednym przejściowym punkcie 1 H. D o m i n i c z a k, Wojska Ochrony Pogranicza w latach 1945 1948, Warszawa 1971, s. 33; K. F r on t c z a k, Siły zbrojne Polski Ludowej, Warszawa 1974, s. 232; CAW, III-1-1, k. 167. 2 H. D o m i n i c z a k, op. cit., s. 34; CAW, III-104-2, k. 201.
kontrolnym (PPK), które miały przyjmować Polaków powracających do kraju z emigracji, robót przymusowych i obozów koncentracyjnych 3. Po obsadzeniu granicy zachodniej przystąpiono do zabezpieczania granicy południowej. Na podstawie rozkazu NDWP nr 00333 z 10 czerwca 1945 roku jednostki 1 Korpusu Pancernego objęły straż graniczną na odcinku Prudnik Cieszyn 4. Wschodni odcinek granicy polsko-czechosłowackiej zamierzono obsadzić siłami 8 DP. Decyzję tę następnie jednak zmieniono 5. Po powrocie do kraju 1 AWP podległe jej 2, 6, 8, 10 i 13 DP dostały zadanie obsadzenia granicy polskoczechosłowackiej na odcinku od Jeleniej Góry do stacji kolejowej Użok 6. Nieco wcześniej jeszcze przystąpiono do realizowania planu ochrony wschodniego pogranicza, gdzie trwały uciążliwe walki ze zbrojnym podziemiem ukraińskim. Rozkazem NDWP nr 0028 z 24 maja 1946 roku wydzielono z 2 AWP 1, 3 i 9 DP, wyznaczając im określone odcinki granicy wschodniej 7. Po rozwiązaniu rozkazem NDWP nr 0208 z 22 sierpnia 1945 roku 1 i 2 AWP rozpoczął się proces przechodzenia sił zbrojnych na stopę pokojową. Wiązało się to min. z rozszerzeniem kompetencji dowództw okręgów wojskowych, którym powierzono również obowiązek ochrony granic 8. Spowodowało to pewne zmiany w dyslokacji niektórych oddziałów, pełniących służbę graniczną. Ochrona granic przez jednostki liniowe była rozwiązaniem tymczasowym. Szybko dała się odczuć potrzeba powołania do służby granicznej specjalnie szkolonych jednostek, które prócz zabezpieczenia granic pod względem militarnym i politycznym sprostałyby również sprawom sanitarnym i wzrastającemu szybko przemytowi granicznemu. Rozkazem NDWP nr 0245 z 13 września 1945 roku powołano do życia Wojska Ochrony Pogranicza 9. * * * 3 H. D o m i n i c z a k, op. cit., s. 35; CAW,, III-1-136, k. 206. 4 H. D o m i n i c z a k, op. cit., s. 37; CAW, tamże, k. 254. 5 K. F r o n t c z a k, op. cit., s. 234. 6 H. D o m i n i c z a k, op. cit., s. 38; K. F r o n t c z a k, op. cit., s. 234. 7 H. D o m i n i c z a k, op. cit., s. 37; CAW, III-1-36, k. 179. 8 K. F r o n t c z a k, op. cit., s. 235; CAW, III-1-62, k. 377. 9 H. D o m i n i c z a k, op. cit., s. 65; K. F r o n t c z a k, op. cit., s. 238.
W znajdujących się w CAW aktach zespołów NDWP, Gabinetu MON, Oddziału III Sztabu Generalnego, Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego, 1 i 2 AWP, okręgów oraz dywizji i pułków pełniących służbę graniczną zachowały się materiały dotyczące ochrony granic PRL przez jednostki liniowe, w okresie od zakończenia wojny do przejęcia odcinków granicznych przez WOP. Wśród tych dokumentów duży procent dotyczy obsadzania granic: polskoniemieckiej i polsko-czeskiej przez 2 AWP oraz jednostki 5, 6, 7, 8, 10, 11 i 12 DP. Przeważają zwłaszcza rozkazy NDWP, 2 AWP i poszczególnych dywizji, wyznaczające podległym jednostkom zadania, z dokładnym określeniem przydzielonych im odcinków granicznych i opisem systemu zabezpieczenia granicy, na który składały się: strażnice, wieże obserwacyjne, rowy strzeleckie, zapory na ważnych przejściach granicznych, środki alarmowe, wystawianie posterunków granicznych, zorganizowanie służby patrolowej i przejściowych punktów kontrolnych, w celu niedopuszczenia do nielegalnych przekroczeń granicy przez Niemców na stronę polską i przez Polaków usiłujących przedostać się Zachód, a także w celu zwalczania przemytu. Występują tu też rozkazy dotyczące konieczności wzmożenia czujności na placówkach granicznych i podniesienia dyscypliny w oddziałach 10. Inną grupę dokumentów stanowią meldunki bojowe i operacyjne dywizji i pułków informujące o zajęciu i obsadzeniu wyznanych im odcinków granicznych, o zorganizowaniu służby patrolowej i rozlokowaniu pododdziałów 11. W aktach niektórych dywizji zachowały się schematy rozlokowania i obsady podległych pułków oraz szczegółowe opisy strzeżonych przez nie odcinków granicznych 12. Również działalność przejściowych punktów kontrolnych znalazła swe odzwierciedlenie w materiale aktowym. Są to rozkazy, zarządzenia, wytyczne i instrukcje NDWP, Sztabu Generalnego i 2 AWP dotyczące ich tworzenia i 10 CAW, III-1-1, 29, 36, 399; spis 465/57, t. 241, 249: III-5-4, 56, 167 i 170; spis 4/52, t. 32 i 42; III- 60-5; III-127-6, 7 i 9; spis 8/52, t. 2871 b. 11 CAW, III-5-25, 29, 30, 56, 229 i 230; III-60, 6 i 7; spis 4/52, t. 32 i 84. 12 CAW, III-1-37; III-3-23 i 33; III-4-320; III-5-25; III-60-6; spis 4/52, t. 32 i 83.
działalności w podległych dywizjach oraz meldunki z dywizji o ich zorganizowaniu 13. Punkty te obok udzielania opieki Polakom wracającym z Zachodu do kraju, miały za zadanie przede wszystkim kontrolowanie ruchu osobowego na ważnych przejściach granicznych, w celu niedopuszczenia do nielegalnych przekroczeń granicy w obu kierunkach. O ich działalności oddziały graniczne szeroko informowały okoliczną ludność, na zorganizowanych w tym celu pogadankach, co znalazło swe odbicie w meldunkach dekadowych jednostek, w których mieścił się punkt: Praca z ludnością cywilną. Są tam odnotowane przekroczenia granicy zarówno legalne, jak i nielegalne, problemy dotyczące repatriacji Polaków z Zachodu i działalności punktów zbornych. Warto zwrócić uwagę na meldunki dywizji i podległych jednostek, dotyczące ruchu granicznego. Są w nich doniesienia o liczbie osób i ilości sprzętu przepuszczanego przez granice, statystyki uchwyconego przemytu według odcinków obstawionych przez poszczególne jednostki oraz informacje o przyjęciu Polaków wracających z Zachodu do kraju 14. Kolejną grupę materiałów stanowią meldunki z okręgów: krakowskiego i śląskiego o niepokojach i incydentach na pograniczu polsko-czeskim (zwłaszcza na Spiszu i Orawie) oraz koncentracji wojsk czeskich i wzmożonej gotowości polskich oddziałów na wypadek przekroczenia przez nie granicy. W omawianych aktach znajdują się też informacje o wypadkach przekroczeń granicy PRL przez małe oddziały wojsk czeskich oraz zalecenia dotyczące postępowania w stosunku do garnizonów czeskich 15. Z zagadnieniem ochrony granic wiąże się również sprawa zwalczania oddziałów podziemia ukraińskiego i polskiego, które w trakcie potyczek przekraczały granicę PRL. Materiały dotyczące tej problematyki znajdują się w aktach dowództw okręgów krakowskiego i śląskiego oraz jednostek pełniących służbę graniczną 16. Ostatnia grupa akt wytworzona przez wspomniane jednostki liniowe związana jest z przekazywaniem odcinków granicznych Wojskom Ochrony Pogranicza. Są to 13 CAW, III-1-36; III-2-200; III-4-320; III-5-170, 171 i 173; III-60-5, 6, 7, 9, 57; III-127-7; spis 465/57, t. 241, 256. 14 CAW, III-5-5, 6, 25, 173 i 230; III-60-5 i 9; III-127-9. 15 CAW, III-127-7; spis 465/57, t. 249 i 252; spis 38/52, t. 1904; spis 8/52, t. 2856. 16 CAW, spis 465/67, t. 1, 102, 141, 169, 170, 249 i 252; spis 38/52, t. 1910; spis 21/52, t. 2308 i 2310.
rozkazy o formowaniu się oddziałów WOP oraz meldunki zdawczo-odbiorcze zawierające szczegółowe opisy odcinków granicy, strażnic, sieci drożnej i punktów kontrolnych 17. Akta wytworzone przez jednostki Wojsk Ochrony Pogranicza są przechowywane w Archiwum WOP w Kętrzynie. Centralne Archiwum Wojskowe posiada przeważnie dokumenty powielane, które nadesłano do wiadomości różnych instytucji wojskowych. Z materiałów oryginalnych o trwałej wartości historycznej jest tylko kilka poszytów rozkazów dziennych (i wyciągów z nich), kilku komend i odcinków WOP z lat 1945 1946 18. Z dokumentacji powielanej znajdującej się w zespołach akt: Gabinetu Ministra Obrony Narodowej, Oddziału III Sztabu Generalnego, II Wiceministerstwa, GZPW, okręgów (zwłaszcza krakowskiego i śląskiego) są następujące materiały wytworzone przez WOP: biuletyny sprawozdawcze (miesięczne), meldunki sytuacyjne dzienne i okresowe, meldunki kontrwywiadowcze Departamentu WOP (dwutygodniowe), miesięczne sprawozdania przemytnicze, meldunki polityczno-wychowawcze i sprawozdania miesięczne WOP. Najobszerniej reprezentowaną grupę stanowią biuletyny sprawozdawcze Departamentu WOP, nadsyłane do Gabinetu Ministra ON, Oddziału III Sztabu Generalnego, GZPW i II Wiceministerstwa za okres od 25 września 1945 roku do 30 listopada 1948 roku 19. Na treść poszczególnych biuletynów składają się następujące informacje, podane według granic (zachodniej, południowej, wschodniej i morskiej) albo według okręgów: opis sytuacji politycznej i gospodarczej w pasie granicznym; walka z oddziałami zbrojnego podziemia i bandami rabunkowymi; zwalczanie nielegalnych przekroczeń granicy z podaniem ich statystyki; zwalczanie przemytu; zwalczanie bandytyzmu; zmiany dyslokacji; stan moralny jednostek; stan wyszkolenia; spotkania graniczne; incydenty graniczne; stan wyżywienia, umundurowania i zakwaterowania jednostek WOP; zestawienia operacyjno-służbowe 17 CAW, III-1-299; III-75-23 i 24; III-90-8; III-126-6; III-127-6; spis 4/52, t. 32. 18 CAW, spis 35/53, t. 3129, 3134, 3135, 3139, 3141, 3142; spis 4/54, t 6398. 19 CAW, spis 319/55, t. 1 i 4; spis 465/57, t. 1, 8, 169, 170, 185, 186, 248 i 249; spis 524/59, t. 138 i 139; spis 8/52, t. 2887.
(statystyki nielegalnych przekroczeń granicy, przemytu, walk z podziemiem i bandami, incydentów granicznych itp.); praca punktów kontrolnych. Kolejna grupa materiałów to meldunki sytuacyjne (dzienne i okresowe) Departamentu WOP składane do Gabinetu MON, III Wiceministerstwa, Oddziału III Sztabu Generalnego oraz okręgów wojskowych w okresie od 27 grudnia 1945 roku do 30 grudnia 1948 roku 20. W meldunkach tych, według poszczególnych odcinków granicy, podane są następujące informacje: sytuacja ogólna na pograniczu i działania WOP; przebieg operacyjno-służbowej działalności WOP; zatrzymania przestępców granicznych; charakterystyka wypadków zatrzymań; praca granicznych punktów kontrolnych; wypadki nadzwyczajne; stan łączności. W punkcie drugim zawarte są wykazy statystyczne ujawnionych, nielegalnych przekroczeń granicy, incydentów granicznych, aktów szpiegostwa, dywersji i terroru według granic i ich odcinków. Również do punktu piątego załączono wykazy statystyczne przepuszczeń z Polski i do Polski, liczby ludzi i transportów (charakterystyka przewozów). Następnym rodzajem dokumentów są sprawozdania kontrwywiadowcze przesyłane do Wydziału I Departamentu WOP oraz Oddziału III Sztabu Generalnego 21. Omawiają one (według województw i powiatów) działalność oddziałów podziemia i band przemytniczych oraz osób podejrzanych o wrogość wobec państwa. Wymienić należy również meldunki z pracy polityczno-wychowawczej prowadzonej w jednostkach WOP, przesyłane do okręgów oraz GZPW 22. Ostatnią, nieliczną grupę akt stanowią różne sprawozdania Departamentu, a potem Głównego Inspektoratu WOP 23 przesyłane do Gabinetu MON, Oddziału III Sztabu Generalnego oraz okręgów o stanie ochrony granic PRL w okresie od marca 1946 roku do grudnia 1948 roku 24, a ponadto sprawozdania przemytnicze z dokładnymi statystykami zatrzymanego przemytu na granicach Polski i materiały 20 CAW, spis 465/57, t. 5, 28, 29, 30, 40, 54, 248, 249, 250 i 321. 21 CAW, spis 465/57, t. 170, 250, 253, 283, 292. 22 CAW, spis 8/52, t. 512; spis 38/53, t. 109; spis 524/59, t. 517 i 519. 23 Departament WOP został utworzony 27.09.1945 r. W marcu 1948 r. przemianowano go na Główny Inspektorat WOP. 24 CAW, spis 28/53, t. 598, 1908 1910, 1969 1972.
kontrwywiadowcze z terenu 30-kilometrowego pasa pogranicznego, informujące o działalności oddziałów podziemia, osób podejrzanych i akcjach band rabunkowych 25. Poza tym z działalnością WOP związane są akty normatywne władz nadrzędnych oraz różne typy korespondencji; materiały te występują w wielu zespołach 26. Przechowywane w CAW archiwalia dotyczące ochrony granic PRL w latach 1945 1948 są dość interesujące, choć stosunkowo nieliczne i rozproszone po różnych zespołach, a często nie uwzględnione nawet w tytulaturze poszytów z powodu małej procentowo zawartości w poszczególnych teczkach akt. Z tego też względu przedstawiona informacja może ułatwić historykom dotarcie do nich. 25 CAW, spis 465/57, t. 169, 282, 283, 285 i 292. 26 CAW, III-1-62 i 299; spis 8/52, t. 2886 i 2901; spis 465/57, t. 25, 158, 250, 292, 293, 298 i 877.