ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LXII, numer

R E C E N Z J E ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LXII, numer 3 2014 Micha G o w a l a, Pojedynczo. Spór o zasad indywiduacji w scholastyce, Wroc aw: Oficyna Naukowa Polskiego Forum Filozoficznego 2012, ss. 197. ISBN 978-83-933495-6-2. Micha G owala porusza w swojej ksi ce problem indywiduacji bytów. Termin zasada indywiduacji swoje powstanie zawdzi cza filozofii scholastycznej. Dyskusje scholastyczne na temat zasady jednostkowienia rzutuj na wiele istotnych zagadnie dotycz cych m.in. jedno ci i wielo ci, to samo ci i ró nicy, cz ci i ca o ci, natury rzeczy, uniwersaliów. Próbuj c na wietli problem, autor przedstawia zagadnienie obrazowo: przypu my, e przy pewnej ulicy jest pi domostw. Mo emy wówczas zapyta, co czyni dan budowl domostwem; wiadomo mniej wi cej, co na to pytanie nale a oby odpowiedzie (z grubsza: jego zorganizowanie pod k tem zamieszkania). Mo emy zapyta tak e, co czyni j pojedynczym domostwem: na czym zasadza si jego pojedynczo ; to pytanie jest trudniejsze ni pierwsze (s. 7). Ksi ka sk ada si z siedmiu cz ci, które wraz ze wst pem, zako czeniem, bibliografi oraz indeksami stanowi ca o dzie a. We wst pie autor podaje ogólne sformu owanie pytania o zasad indywiduacji, nast pnie prezentuje przegl d poj zwi zanych z indywiduacj. Wskazuje tak e g ówne racje stanowi ce o donios o ci tego zagadnienia oraz dzieje dyskusji nad zasad indywiduacji. Cz pierwsza, zatytu owana Entitas. Nominalizm i bezpo rednio pojedynczo ci, przedstawia g ówne tezy stanowiska nominalistycznego oraz sposoby ich uzasadniania. Za wyznacznik nominalizmu autor uznaje tez, e nie zachodzi adna rzeczywista ró nica mi dzy tym, co jest pojedyncze, a tym, przez co jest pojedyncze, czyli zasad jego pojedynczo ci. G owala skupia si na analizie tej tezy, któr uznaje za najbardziej charakterystyczn dla ró nych form nominalizmu. Nast pnie przybli a sposoby uzasadniania. Pierwszy sposób odwo uje si do klasycznej zasady, g osz cej, e byt i jedno s zamienne. Drugi opiera si na przes ance, e pojedynczo oraz w asno ci pokrewne przys uguj czemu pojedynczemu w sposób bezpo redni. Dalej przeprowadza argumentacj Wilhelma Ockhama, która znacz co wp ywa na nominalistyczne uj cie pojedynczo ci. Zestawiaj c na koniec g ówne w asno ci stanowiska nominalistycznego, G owala stwierdza, e nominalizm udziela jednolitej odpowiedzi na pytanie o zasad indywiduacji dla wszel-

130 RECENZJE kich, nawet najg biej zró nicowanych rodzajów bytowo ci; nie ró ni si one, zdaniem nominalistów, pod wzgl dem sposobu, w jaki przys uguje im pojedynczo (s. 46). W drugiej, obszernej cz ci, nosz cej tytu Haecceitas. Szkotyzm i po rednio pojedynczo ci, autor odwo uje si do dwóch tez szkotystów na temat pojedynczo ci. Pierwsza teza negatywna g osi, e pojedynczo przys uguje takiej naturze przez co w pewien sposób odr bnego od niej samej, przez pewn bytowo odr bn w pewien sposób od bytowo ci samej natury. Natomiast druga przes anka, zwana pozytywn, mówi, e tym, co czyni natur danej rzeczy czym pojedynczym, jest specjalna bytowo, któr jest sama pojedynczo, nie daj ca si bli ej scharakteryzowa przez pewne analogie z ró nic gatunkow. W dalszej kolejno ci G owala przeprowadza analiz powy szych twierdze. Na rzecz tezy negatywnej formu uje dwa argumenty. Pierwszy odwo uje si do zasady zamienno ci bytu i jedno ci. Argumentacj Szkota na temat owej przes anki, e natura konkretnej rzeczy odznacza si jedno ci s absz od pojedynczo ci, G owala poddaje szczegó owej analizie. Nawi zuje tutaj do argumentu niewprost oraz do obja nie Szkota odnosz cego si do rozstrzygni Awicenny. Drugi z argumentów Szkota którego szczegó y rozwa a autor odwo uje si do poj ró nienia si czym, ró nienia si samym sob i do bytów, które s primo diversa, ró ne w sposób pierwotny (s. 49). Za tez pozytywn G owala przedstawia argument Szkota, pokazuj cy, e pojedynczo przys uguje tylko po rednio. Cz drug ko czy zestawienie szkotyzmu z nominalizmem. Autor stwierdza tu, e wed ug nominalizmu jest z gruntu niemo liwe (wr cz niedorzeczne), aby pojedynczo przys ugiwa a czemukolwiek po rednio, sedno szkotyzmu stanowi teza, e konkretnym realizacjom tego, co wyra aj predykaty ogólne, pojedynczo przys uguje tylko po rednio (s. 72). Mimo to autor wskazuje tak e na szereg g bokich podobie stw. Kolejna, trzecia cz, zatytu owana Forma i pojedynczo : co przys uguje formom bezpo rednio?, przedstawia tez w której zasad pojedynczo ci jest sama forma (przyczyna formalna) danego bytu (s. 75). Podstawowy argument na rzecz tego twierdzenia odwo uje si, podobnie jak argumenty nominalistyczne i szkotystyczne, do bezpo redniego zwi zku bytu i jedno ci. To, co odpowiada za istnienie b d aktualno rzeczy, odpowiada tak e za pojedynczo. Gotfryd z Fontaines, Piotr z Owernii i Jan Baconthorpe wskazuj, e tym, co odpowiada za istnienie rzeczy, jest w a nie przyczyna formalna: a w zwi zku z tym ona tak e odpowiada za jej pojedynczo (s. 76). W dalszej kolejno ci autor analizuje wspomniany argument. Najpierw przedstawia, w jaki sposób przyczyny formalne odpowiadaj za szereg spraw zwi zanych bezpo rednio z sam bytowo ci rzeczy. Nast pnie omawia dodatkowe obja nienie Piotra z Owernii. Na zako czenie G owala krótko zestawia argumentacj przyczyny formalnej Piotra z Owernii ze stanowiskiem Szkota o po rednio ci pojedynczo ci. Poczynaj c od czwartej cz ci (Podmiot), autor rozpoczyna omawianie tomistycznej teorii indywiduacji. Rozpoczyna od podmiotu jako podstawy pojedynczo ci przypad o ci. G owala wychodzi od ogólnego stwierdzenia: Charakterystycznym rysem tomistycznych teorii indywiduacji jest prze wiadczenie, e odpowiedzi na pytanie, co stanowi zasad pojedynczo ci rzeczy, s ró ne dla ró nych rodzajów bytu; inne dla przypad o ci, inne dla

RECENZJE 131 substancji; ró ne dla ró nych typów przypad o ci i ró ne dla ró nych typów substancji (s. 83). Nast pnie autor podejmuje analiz stwierdzenia w. Tomasza na temat indywiduacji przypad o ci, które g osi, e tym, co czyni przypad o ci pojedynczymi, jest ich podmiot. Uzasadniaj c stanowisko Akwinaty, G owala odwo uje si do tego, e pojedynczo przypad o ci zale y od podmiotu w sposób analogiczny, w jaki od podmiotu zale y jej istnienie. To sformu owanie pozwala dostrzec, e tak jak ró ne rodzaje przypad o ci na ró ny sposób mog w swoim istnieniu zale e od swoich podmiotów na ró ne sposoby, tak te od podmiotów mo e zale e na ró ne sposoby pojedynczo tych przypad o ci. Rozwijaj c powy sze zestawienia, G owala przedstawia zwi zek mi dzy istnieniem b d tkwieniem przypad o ci w podmiocie a jej pojedynczo ci, nast pnie bada indywiduacj cnót ludzkich znacz cy przyk ad indywiduacji przypad o ci. Prezentuje równie zale no ci przypad o ci od podmiotu oraz sposoby po redniego przys ugiwania pojedynczo ci przypad o ciom. Rozwa ania ko czy zestawienie omawianej tezy Akwinaty z przewodni tez poprzedniej cz ci. W pi tej cz ci, pod tytu em Materia. Pierwszy podmiot a nieegzemplifikowalno, G owala skupia si na tezie, e materia jest zasad indywiduacji. Autor wskazuje tutaj na wa ne okoliczno ci, m.in. e owa teza wskazuje zasad indywiduacji substancji materialnych, w odró nieniu od substancji niematerialnych oraz od przypad o ci, jak te, e stwierdzenie to nie mówi, e materia jest jedyn zasad indywiduacji substancji materialnych. Autor, analizuj c dalej argumentacj zagadnienia, przedstawia uwagi o podmiotach form substancjalnych, nast pnie analizuje w asno materii polegaj c na tym, e nie mo e ona by w czym zrealizowana, w swoistym sensie jest pierwszym podmiotem. G owala omawia równie sposób, w jaki materia odpowiada za pojedynczo zrealizowanych w niej form. W szóstej cz ci ksi ki, zatytu owanej Quantitas. Ro ci g o, substancje, pojedynczo, autor omawia najpierw g ówn tez Akwinaty o zwi zku atrybutów geometrycznych z pojedynczo ci substancji. Wyja nia, e wskazuj c materi, pierwszy podmiot, jako jedn z zasad indywiduacji substancji materialnych, Akwinata wskazuje zarazem, jako drug zasad indywiduacji takich substancji (zwi zan z drugim z wyodr bnionych sposobów przypisywania pojedynczo ci), ilo rozci g (quantitas dimensiva) (s. 127). Po wst pnym wyja nieniu poj cia quantitas dimensiva G owala wskazuje poj cie ró nicy materialnej oraz za o enie, w jakim pierwotnie przys uguje ona ilo ci rozci g ej. Nast pnie wydobywa spostrze enia z uwag w. Tomasza o w asno ciach ilo ci rozci g ej, zwi zanych z podzielno ci na kawa ki, po o eniem i pojedynczo ci. Dalej przedstawia sposób, w jaki atrybuty geometryczne okre laj o pojedynczo ci form zrealizowanych w materii oraz o pojedynczo ci cz ci substancji materialnych. Szóst cz ko czy donios e zagadnie, jak stwierdza sam autor: Ukoronowaniem rozwa a na temat indywiduacji substancji materialnych jest pytanie o zasad indywiduacji ludzi pytanie o to, co stanowi o pojedynczo ci cz owiecze stwa oraz ci le z nim zwi zane pytanie o zasad indywiduacji formy substancjalnej, która czyni cz owieka cz owiekiem, czyli duszy rozumnej i nie miertelnej (s. 151).

132 RECENZJE Ostatnia, siódma cz ksi ki, Aktualne istnienie a pojedynczo, wysuwa tez, e to w a nie aktualne istnienie jest zasad indywiduacji substancji oraz przypad o ci. Problem ten pojawia si cz sto w tekstach scholastycznych, a tak e podejmowany jest przez wspó czesnych tomistów. G owala, po krytycznej analizie argumentów, stwierdza, e nie wydaje si, aby pokazywa y one, e aktualne istnienie jest jedyn b d wystarczaj c zasad indywiduacji (s. 170). Rozwa ania ko czy przedstawienie racji, w których autor zasadnie wyja nia swoje stanowisko. W zako czeniu, któremu autor nadaje tytu Klasyczna teoria indywiduacji, przedstawia g ówne za o enia klasycznej teorii indywiduacji, zestawia j tak e ze szkotyzmem i nominalizmem. G owala ko czy ogólnym obrazem problematyki indywiduacji, który wy ania si z przeprowadzonych w ksi ce rozwa a. Przedstawione powy ej tre ci s jedynie zasygnalizowaniem poruszanych zagadnie, które Micha G owala rozwa a w swojej ksi ce. Niech b d zach t do zapoznania si z ca o ci rozwa a autora. Warto tutaj zwróci uwag na zagadnienie klasycznej teorii indywiduacji, któremu autor po wi ca wiele uwagi. Wa ne w tej sprawie wydaj si g ówne tezy, charakterystyczne dla klasycznej teorii, G owala podaje ich pi (s. 173-174). 1. Ró ne rodzaje bytów mog mie odmienne zasady indywiduacji, poniewa ró nym rodzajom bytów pojedynczo przys uguje na ró ne sposoby. 2. W wypadku jednego rodzaju bytu, tak e nie musi da si wskaza jaka jedna zasada indywiduacji. 3. Jest w zwi zku z tym tak e wiele sposobów bycia zasad indywiduacji, czyli wiele sposobów, na jakie co mo e odpowiada za pojedynczo rzeczy; dla przyk adu, co, co jest zasad pojedynczo ci, nie musi by pojedyncze samo przez si [ ]; co, co jest zasad pojedynczo ci danej rzeczy, nie musi te by specyficzne dla tej rzeczy, zwi zane wy cznie z ni [ ] (s. 173). 4. Bytuj rzeczy, które s pojedyncze same przez si, a tak e którym pojedynczo przynale y bezpo rednio oraz które ró ni si od siebie same sob. Przys ugiwanie tej w asno ci opiera si na w asno ciach natur tych rzeczy, które mo na analizowa równie niezale nie od problematyki pojedynczo ci. 5. Istnieje tak e wiele z gruntu odmiennych sposobów, na jakie pojedynczo mo e przys ugiwa czemu po rednio (s. 174). I tak, substancjom materialnym pojedynczo przys uguje za po rednictwem ich form, przypad o ciom natomiast za pomoc ich podmiotów, a formom za po rednictwem materii i ilo ci rozci g ej. A ponadto: naturom w sensie tezy Awicenny [ ] pojedynczo przys uguje po- rednio w inny sposób, ani eli przys uguje po rednio ich konkretnym realizacjom; ta ostatnia po rednio zasadza si na pewnym wewn trznym odniesieniu transcendentalnym danej realizacji do czego wzgl dem niej odr bnego (s. 174). Obrona klasycznej teorii indywiduacji nie jest atwa. Polega ona zwykle wyja nia autor ksi ki na ustaleniu oraz dobrym uchwyceniu tego, co zosta o trafnie, cho jedynie w zarysie, uchwycone w klasycznych zwi z ych sformu owaniach Akwinaty na

RECENZJE 133 temat indywiduacji; to w a nie jest trudne, i mo na odnie wra enie, e z biegiem czasu stawa o si coraz trudniejsze (s. 175). Ksi ka Micha a G owali Pojedynczo. Spór o zasad indywiduacji w scholastyce w optymalny sposób prezentuje podj te zagadnienie. Sformu owane argumenty, tezy oraz wnioski w logiczny, konsekwentny i przejrzysty sposób przedstawiaj ca o zagadnienia. Przytaczane za przyk ady trafnie obrazuj podejmowane kwestie. Ogromn zalet jest bogactwo przedstawianych stanowisk i argumentacji. Dlatego te ksi ka stanowi cenne kompendium wiedzy, mo e by wykorzystywana w dysputach filozoficznych. Przedstawione przez autora studium po wi cone problemowi indywiduacji mo na zakwalifikowa jako wa ny przyczynek do rozumienia problemów filozofii scholastycznej. Z tego wzgl du publikacja jest godna polecenia wszystkim tym, którzy pragn zg bia zagadnienia scholastycznej filozofii na temat zasady indywiduacji, publikacja ta bowiem jest znakomitym punktem odniesienia. Wojciech Juszkiewicz doktorant w Katedrze Metafizyki KUL Søren O v e r g a a r d, Paul G i l b e r t, Stephen B u r w o o d, An Introduction to Metaphilosophy, Cambridge New York: Cambridge University Press 2013, ss. 240. ISBN 978-0-521-17598-2. Nie sposób nie zauwa y, e we wspó czesnej filozofii coraz wi kszym zainteresowaniem ciesz si zagadnienia, które mo na by okre li jako metafilozoficzne 1. Nawi zuj c do ksi ki Timothy ego Williamsona The Philosophy of Philosophy, mo na powiedzie, e filozofia wci poszukuje takiego zwierciad a, które w ko cu odda jej sprawiedliwo. Dyskutowane s bowiem nie tylko kwestie zwi zane z sam natur filozofii czy te specyficznym statusem jej metod, ale tak e relacj, w jakiej filozofia pozostaje do pozosta ych dziedzin kultury, ze szczególnym uwzgl dnieniem nauk przyrodniczych. Zw aszcza to ostatnie zagadnienie, ze wzgl du na wyra nie dominuj cy w filozofii analitycznej naturalizm (zarówno ontologiczny, jak i metodologiczny), staje si wspó cze nie nad wyraz pal ce. 1 Przyjmuje si, e termin metafilozofia wprowadzi przynajmniej do j zyka angielskiego Morris Lazerowitz (1907-1987), ameryka ski filozof pochodzenia ydowskiego. Utrzymywa on, e zadaniem tej dyscypliny jest analiza zagadnienia natury filozofii. Zob. N. J o l l, Contemporary Metaphilosophy, [w:] Internet Encyclopedia of Philosophy, http://www.iep.utm.edu/con-meta/ #SH1b. Warto doda, e na Wydziale Filozofii KUL od 1953 r. z inspiracji J. Kalinowskiego funkcjonowa o konwersatorium metafilozoficzne. Swoistym podsumowaniem tego przedsi wzi cia by y dwa tomy, wydanych w Towarzystwie Naukowym KUL, Studiów metafilozoficznych (redaktorami tomu pierwszego byli A.B. St pie i T. Szubka, a drugiego A.B. St pie i J. Wojtysiak). ROCZNIKI FILOZOFICZNE 62:2014 nr 3