Nowotwory pierwotne i przerzutowe ośrodkowego układu nerwowego - diagnostyka różnicowa Nowotwory ośrodkowego układu nerwowego (OUN) rozwijają się w tkankach mózgowia i rdzenia kręgowego. Mogą być pierwotne i przerzutowe. Guzy pierwotne mózgu stanowią 5-10% nowotworów. Dzielą się na złośliwe i niezłośliwe. Nowotwory ośrodkowego układu nerwowego mogą mieć charakter pierwotny bądź przerzutowy. Guzy pierwotne mózgu stanowią 5-10% nowotworów. Dzielą się na złośliwe i niezłośliwe. Główną, obowiązującą klasyfikacją nowotworów OUN jest podział przyjęty przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) oparty na kryterium histologicznym -TABELA 1. Warto w tym miejscu podkreślić, iż termin,,nowotwory łagodne" nie ma zastosowania w klasyfikacji nowotworów ośrodkowego układu nerwowego. Inaczej niż w innych lokalizacjach, nawet niezłośliwe rozrosty ośrodkowego układu nerwowego często wiążą się z poważnym rokowaniem, ponieważ mogą wywierać objawy uciskowe. Etiologia złośliwych nowotworów OUN jest heterogenna i tylko częściowo poznana - obejmuje czynniki chemiczne, fizyczne oraz genetyczne. Do związków chemicznych o udowodnionym działaniu kancerogennym w OUN należą: pestycydy, herbicydy, substancje petrochemiczne, nitrozoaminy, polichlorek winylu. Czynnik rakotwórczy, aby mógł zadziałać na dany narząd, musi mieć określoną postać i dawkę. Do uznanych czynników rakotwórczych należą też dym tytoniowy i niektóre leki. Czynniki fizyczne to promieniowanie jonizujące i elektromagnetyczne, powodujące uszkodzenia DNA. Powstanie nowotworów OUN może miec również podłoże genetyczne, jak np. w przypadku rodzinnie występującej neurofibromatozy. Obecnie rozpoznawanych jest około 20 dziedzicznych zespołów nowotworowych, które występują u około 1% chorych na nowotwory. Przykładowo mutacja genu p53 jest powodem rodzinnego występowania nie tylko raka piersi, ale również glejaków. O predyspozycji do zachorowania oraz o późniejszym rokowaniu decyduje także płeć i wiek. Z wiekiem rośnie ryzyko rozwoju glejaka wielopostaciowego - nowotworu 2-krotnie częstszego u mężczyzn. Każdy guz, niezależnie od rodzaju i pochodzenia, powoduje podobne objawy. Tabela 1 Podział topograficzny nowotworów OUN 2000-2015 Activeweb Medical Solutions. Wszelkie prawa zastrzeżone. str. 1/5
W diagnostyce sięga się przede wszystkim po techniki neuroobrazowania. Badaniem z wyboru przy podejrzeniu guza mózgu jest rezonans magnetyczny. Bywa, że dla dokładnej oceny zasięgu topograficznego guza konieczne jest wykonanie dodatkowo badań tomografii komputerowej (ocena kości czaszki) czy arteriografii mózgowej. Ocenia się dokładnie lokalizację guza (nadnamiotowa - w półkulach mózgowych, podnamiotowa - móżdżek, pień mózgu, wewnątrzkomorowa, w linii środkowej mózgu lub po jej prawej czy lewej stronie). Typowymi objawami zmiany nowotworowej w badaniach obrazowych są: lokalizacja ogniska w obrębie istoty białej (z zachowaniem struktury kory mózgowej), okrągły kształt, cechy naciekania, położenie zmiany nietypowe dla określonego obszaru unaczynienia mózgowia. Objawy kliniczne nowotworów OUN zależą w pierwszej kolejności od umiejscowienia guza i charakteru jego wzrostu. Objawy ogólne to zwykle bóle głowy, nudności oraz wymioty (zwłaszcza rano, co wiąże się ze wzrostem ciśnienia śródczaszkowego). Znamienne jest wystąpienie zespołu psychoorganicznego, manifestującego się klinicznie osłabieniem sprawności umysłowej, zaburzeniami pamięci, uogólnionymi napadami padaczkowymi, a nawet obrzękiem mózgu. Objawy ogniskowe zależą od lokalizacji guza. Należą do nich - niedowład, zaburzenia czucia, zaburzenia mowy, wzroku i słuchu. Częste są także objawy móżdżkowe - np. zaburzenia równowagi, uszkodzenie nerwów czaszkowych, ogniskowe napady padaczkowe. Guzy zlokalizowane w płacie czołowym mogą się manifestować postępującym otępieniem, obniżeniem napędu, brakiem krytycyzmu, niekiedy agresją i niepohamowanym popędem seksualnym. Guzy płata skroniowego mogą dawać takie objawy, jak stany lękowe, depresyjne oraz upośledzenie pamięci świeżej (chory zapomina fakty sprzed kilku godzin czy dni). Guzy móżdżku powodują zaburzenia równowagi i zawroty głowy, a także oczopląs. Spośród innych objawów ogniskowych częste są niedowłady kończyn, zaburzenia mowy, czucia, zaburzenia równowagi i chodu. W tabeli nr 2 przedstawiono badania diagnostyczne typowe dla danego rodzaju guza lub jego lokalizacji. Zmiany złośliwe układu nerwowego mają znacznie częściej charakter przerzutowy niż pierwotny. Przerzuty do mózgu występują bardzo często u chorych na najpowszechniej występujące 2000-2015 Activeweb Medical Solutions. Wszelkie prawa zastrzeżone. str. 2/5
nowotwory. 50% zmarłych z powodu raka ma w badaniu sekcyjnym przerzuty śródczaszkowe. Najczęstsze nowotwory przerzutowe OUN - TABELA 3. Niewątpliwie najczęściej jest to rak płuc. Kolejnymi według częstości są czerniak i rak sutka. W momencie postawienia rozpoznania raka płuca, przerzuty do mózgu są już obecne u ok. 10% chorych. Częstość występowania przerzutów jest uzależniona od typu komórkowego i zróżnicowania histopatologicznego ogniska pierwotnego w płucach. Najczęstsza przyczynę przerzutu do OUN, stanowi rak drobnokomórkowy płuc, w dalszej kolejności rak niedrobnokomórkowy, gruczolakoraki i rak płaskonabłonkowy. Ogniska przerzutowe w mózgu typowo zlokalizowane są podkorowo - na pograniczu istoty szarej i białej. Charakteryzuje je szybki wzrost, a w związku z tym wczesne pojawienie się objawów, co jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech różnicowych nowotworów przerzutowych i pierwotnych. Często objawy ze strony OUN, związane z ogniskiem przerzutowym, wyprzedzają objawy układowe nowotworu. Bóle głowy, nawracające nudności i wymioty oraz objawy związane ze wzrostem ciśnienia śródczaszkowego pojawiają się stosunkowo szybko, jako objaw osiowy i skłaniają do dalszej diagnostyki oraz poszukiwania ogniska pierwotnego. Charakterystyczny jest przebieg rzekomoudarowy, gwałtowny wzrost ciśnienia śródczaszkowego, obstrukcja przepływu płynu mózgowo rdzeniowego oraz niedrożność zatok żylnych. W przypadku czerniaka znamiennym objawem klinicznym są drgawki. Brak objawów neurologicznych nie wyklucza jednak przerzutów do mózgu, które rozpoznawane są u 60% bezobjawowych chorych. Połowa ze zmian przerzutowych to pojedyncze ogniska, zwykle o kulistym kształcie, z charakterystycznym przemieszczaniem miąższu obwodowo, bez typowego naciekania. Rozpoznawane są w badaniach neuroobrazowych, zwykle poniżej 3 cm. Z danych statystycznych wynika, iż około 50% chorych prezentuje objawy wzrostu ciśnienia wewnątrzczaszkowego. Objawy ogniskowe są obecne u około 28%. Rak piersi jest drugim po raku płuca nowotworem najczęściej dającym przerzuty do mózgu. Obecność zmian przerzutowych w obrębie ośrodkowego układu nerwowego zawsze przesądza o złym rokowaniu. Jak dotąd nie został ustalony najbardziej optymalny sposób leczenia zmian przerzutowych w ośrodkowym układzie nerwowym, a jednocześnie, dzięki stosowaniu nowych leków, wydłuża się okres przeżycia chorych z rozsianym rakiem piersi - w związku z tym przerzuty do mózgu będą rozpoznawane u coraz większej liczby pacjentek. Tabela 2 Obraz badań diagnostycznych w nowotworach OUN 2000-2015 Activeweb Medical Solutions. Wszelkie prawa zastrzeżone. str. 3/5
Tabela 3 Najczęstsze nowotwory przerzutowe OUN 2000-2015 Activeweb Medical Solutions. Wszelkie prawa zastrzeżone. str. 4/5
W badaniu obrazowym należy wykluczyć nie tylko nowotwory pierwotne OUN, takie jak oponiaki, glejaki, czy chłoniaki, ale również obecność zmian zapalnych, ropni oraz ognisk niedokrwiennych. W diagnostyce używane są opisane już wcześniej metody (głównie obrazowe) oraz szereg badań laboratoryjnych właściwych dla nowotworu pierwotnego, potwierdzających charakter przerzutowy nowotworu. Sposób leczenia zależy od mnogości przerzutów oraz od zaawansowania choroby poza ośrodkowym układem nerwowym. Podstawą leczenia jest zawsze terapia nowotworu wyjściowego. Ognisko przerzutowe w mózgu leczy się najczęściej operacyjnie. Zabieg operacyjny pozwala na pobranie materiału i ustalenie charakteru zmiany oraz stopnia zaawansowania. Likwiduje obrzęk oraz miejscowy ucisk spowodowany guzem. Około 5 dni przed operacją zalecana jest terapia glukokortykosteroidami. Zastosowanie ma również frakcjonowana radioterapia promieniowaniem zewnętrznym. Niestety częstym powikłaniem tej metody jest otępienie oraz ubytki ogniskowe w zakresie dróg ruchowych i wzrokowych. Niewielkie, samotne ogniska poniżej 3 cm leczone są przy pomocy stereotaktycznej promieniochirurgii, która umożliwia podanie jednorazowej, dużej dawki promieniowania. W chemioterapii stosuje się wiele cykli i może być ona łączona z radioterapią. Efekty uboczne to głownie nudności, wymioty, neuropatie obwodowe i zaburzenia funkcji narządów. Rokowanie w guzach przerzutowych OUN nie jest pomyślne. Zabieg operacyjny wydłuża przeżycie do 12-15 miesięcy. Radioterapia do około ośmiu, a chemioterapia do ok. 6 miesięcy. Podsumowując należy podkreślić, iż guzy mózgu stanowią obok chorób naczyniowych mózgu jedną z najczęstszych chorób układu nerwowego człowieka. Rocznie notuje się około 13 nowych zachorowań na 100 tysięcy mieszkańców. Ograniczona przestrzeń i kumulacja na małej przestrzeni istotnych ośrodków nerwowych decydują o odrębnościach przebiegu. Stąd też nawet guzy o małej złośliwości biologicznej stanowią zagrożenie życia. 2000-2015 Activeweb Medical Solutions. Wszelkie prawa zastrzeżone. str. 5/5