KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Usługi w gospodarce polskiej Październik 2003 Ewa Czerwińska Informacja Nr 991 Gospodarka polska od początku lat dziewięćdziesiątych próbuje przezwyciężać deformacje strukturalne, odziedziczone po PRL. Jedną z nich był niski udział usług w tworzeniu dochodu narodowego i w ogólnym zatrudnieniu w gospodarce. Od początku lat dziewięćdziesiątych udział przemysłu w ogólnym zatrudnieniu spada, a zwiększa się udział zatrudnienia w usługach. Nadal jednak Polskę czekają procesy tworzenia gospodarki postindustrialnej dalszego zmniejszenia udziału przemysłu w tworzeniu wartości PKB i wyraźnego wzrostu udziału usług. Bez szybkiej modernizacji gospodarki polskiej i zmiany jej struktury w kierunku rozwoju usług nie uda się w Polsce zwiększyć zatrudnienia.
BSiE 1 Zmiany w strukturze tworzenia PKB w Polsce W strukturze gospodarki możemy umownie wyróżnić trzy, szeroko rozumiane, działy: I Rolnictwo, II Przemysł, III Usługi. Im wyższy jest poziom rozwoju gospodarczego danej gospodarki (mierzony wskaźnikiem poziomu PKB na jednego mieszkańca), tym większy jest udział sektora usług w tworzeniu dochodu narodowego. W krajach wysokorozwiniętych, długookresowe prawidłowości w ewolucji struktury tworzenia PKB polegają bowiem na osiąganiu kolejnych faz: 1) dezagraryzacji i industrializacji (wypieranie z gospodarki sektora rolniczego), 2) stabilizacji udziału sektora przemysłowego w PKB, a następnie (od ok. 15 tys. USD PKB per capita w gospodarce) - dezindustrializacji, czyli wypieranie przemysłu przez bardziej dynamicznie rozwijające się sektory gospodarcze, 3) serwicyzacji (obecnie zwłaszcza dzięki ekspansji usług informatycznych i finansowobiznesowych). 1 Tak więc o stopniu rozwoju danej gospodarki można wnioskować na podstawie jej struktury gospodarczej. W krajach najbardziej rozwiniętych sektor usług może mieć ponad 70% udziału w tworzeniu PKB. Również w gospodarce polskiej, wskaźnik udziału sektora usług w tworzeniu PKB jest miarą przezwyciężania struktury gospodarczej odziedziczonej po okresie PRL i osiągniętych, w wyniku procesów transformacyjnych, zmian w poziomie rozwoju gospodarczego. Uruchomione w latach dziewięćdziesiątych przekształcenia w systemie gospodarczym zapoczątkowały proces kierunkowego upodabniania się struktury gospodarczej w Polsce do zmian występujących w krajach rozwiniętych. Z porównań międzynarodowych wynika, że w Polsce w latach osiemdziesiątych oprócz dystansu rozwojowego w stosunku do krajów zachodnich, mierzonego wielkością PKB na jednego mieszkańca - istniał również dystans strukturalny między gospodarką polską a gospodarkami tych krajów. Dystans ten odzwierciedlał skalę dysproporcji w strukturze tworzenia PKB w gospodarce PRL w stosunku do struktury gospodarki w krajach zachodnich. W końcu lat osiemdziesiątych dystans ten polegał na nieefektywnym przeinwestowaniu przemysłu o ca 20% PKB oraz świadczył jednocześnie o niedorozwoju handlu (o ca 5%) i usług finansowych (o 8-10% PKB). 2 Zasadnicza różnica w strukturze gospodarczej Polski z okresu PRL w stosunku do struktury gospodarczej krajów zachodnich, w okresie, w którym kraje zachodnie miały poziom PKB na jednego mieszkańca zbliżony do poziomu Polski w latach 1985-1989, polegała na wysokim udziale produkcji działu przemysłowego i niedorozwoju usług w tym okresie. W Polsce występował też mniejszy w stosunku do krajów zachodnioeuropejskich udział produkcji rolniczej, jako efekt ogólnego niedorozwoju produkcji na potrzeby konsumpcyjne w gospodarce nakazowo-rozdzielczej. Na początku lat dziewięćdziesiątych w pierwszym okresie transformacji gospodarczej Polski, jeszcze bez zmian struktur instytucjonalnych, zbliżenie struktury gospodarki polskiej do struktury gospodarek krajów Europy Zachodniej w porównywalnym okresie (pod względem poziomu PKB na jednego mieszkańca) nastąpiło przede wszystkim w postaci spadku zbytecznej, z punktu widzenia rynku, produkcji przemysłowej o ca 35% i wzrost handlu o 8,7% 1 Patrz: Adam Lipowski, Zmiany w strukturze tworzenia PKB w Polsce w okresie transformacji 1990-1997/98. Analiza i ocena, Ekonomista" nr 5/1999. 2 P. Glikman, A. Lipowski, Przezwyciężenie dysproporcji makrostrukturalnych w okresie transformacji, w: Dynamika transformacji polskiej gospodarki, praca zbiorowa pod red. M. Belki i W. Trzeciakowskiego, t. 2, Warszawa 1997.
2 BSiE w stosunku do 1989 roku. W wyniku tego procesu, w 1991 roku w stosunku do 1989 roku, spadł w Polsce udział w PKB wartości dodanej brutto przemysłu do ca 35%, a wzrósł udział handlu do ca 14%. W kolejnych latach transformacji, po wyeliminowaniu instytucji właściwych dla gospodarki PRL i wykreowaniu nowych, właściwych dla gospodarki rynkowej (przede wszystkim systemu bankowego, rynku kapitałowego, prawa gospodarczego) nastąpiło dalsze zbliżanie struktury gospodarki polskiej do struktury krajów Europy. 3 Jednak bez istotnej dalszej zmiany struktury produkcyjnej, wysokie tempo wzrostu gospodarczego w Polsce, niezbędne dla osiągnięcia poziomu PKB na jednego mieszkańca takiego jak w krajach Unii (Grecji czy Portugalii), nie jest możliwe do osiągnięcia. W Polsce produkt krajowy jest wytwarzany w zbyt dużej części w sektorach produkcyjnych, uważanych we współczesnej gospodarce za schyłkowe (declining industries). Pracuje w nich w Polsce co 8 osoba, a w krajach UE co 25. 4 Bez szybkiej modernizacji struktury gospodarki nie da się utrzymać w Polsce w długim okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. Wysokie tempo wzrostu gospodarczego jest uwarunkowane taką strukturą gospodarki, w której duży jest udział dziedzin dynamizujących gospodarkę: w krótkim okresie dzięki działaniu czynników popytowych (wewnętrznych i zewnętrznych), w długim okresie poprzez wysoki udział gałęzi o najwyższej technice i technologii wytwarzania. Niestety, w polskiej gospodarce nadal istnieje wysoki udział schyłkowych branż przemysłowych. Nadal struktura gospodarcza jest niekorzystna z powodu niskiego udziału w niej tych branż, które mogą dynamizować gospodarkę. Dominują gałęzie o efektywności niskiej i zbliżonej do średniej, a gałęzie przemysłu o poziomie niższym od średniego stanowiły w Polsce w połowie lat dziewięćdziesiątych 41,6%. Udział w produkcji branż, które nie miały w przedsiębiorstwach własnego zaplecza badawczo-rozwojowego lub miały je w znikomym zakresie wynosił w 1995 roku blisko 90%. 5 Wskazuje to na wysoki stopień niedostosowania struktury polskiego przemysłu do ekspansji na rynek europejski. W dalszym więc ciągu podstawowym celem zmian strukturalnych w polskiej gospodarce jest zmniejszenie udziału gałęzi ciężkiego przemysłu i promocja rozwoju nowych dziedzin wytwórczości (np. w zakresie nowej gospodarki ) oraz nakładów na badania i rozwój. Uwagi metodologiczne Zgodnie z przyjętą Polską Klasyfikacją Działalności (PKD) - obowiązującą w Polsce od 1 stycznia 2000 roku - sektor usług tworzą podmiotowo określone jednostki, których podstawowy rodzaj działalności sklasyfikowano w sekcjach: G - Handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów mechanicznych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego; H - Hotele i restauracje; I - Transport, gospodarka magazynowa, łączność; J - Pośrednictwo finansowe; K - obsługa nieruchomości, wynajem, nauka i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej; L - Administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne; 3 Patrz rozwinięcie w: Ewa Czerwińska, Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce, Informacja BSiE nr 778, kwiecień 2001 r. 4 Piotr Stefaniak, Jaka Polska w 2020 roku?, opracowanie na podstawie dokumentu Komitetu Prognoz Polska 2020 Plus, BOSS - Gospodarka" nr 3 z dn. 20 stycznia 2001 r. 5 Tamże.
BSiE 3 M - Edukacja; N - Ochrona zdrowia i opieka społeczna; O - Pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna; P - Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników (np. służbę, ochronę); Q - Organizacje i zespoły eksterytorialne. Od strony charakterystyki przedmiotowej, do działalności usługowej zalicza się według Polskiej Klasyfikacji Działalności następujące czynności: charakterze naprawczym, remontowym i konserwacyjnym, będące współudziałem w procesie produkcji, ale nie tworzące bezpośrednio wyrobu, zlecane przez producenta zabiegi techniczne na przedmiocie, a także czynności z zakresu budownictwa, handlu, transportu i łączności, zaspokajające potrzeby fizyczne i psychiczne człowieka w zakresie oświaty, ochrony zdrowia, opieki społecznej, wypoczynku i sportu, zaspokajające potrzeby porządkowo-organizacyjne społeczeństwa, pozostałe, związane z różnego rodzaju przedsiębiorczością. 6 Znaczenie usług w gospodarce polskiej Wielkość oraz strukturę usług ukazuje się w dwu płaszczyznach: realnej głównie jako funkcję ilości zatrudnionych oraz finansowej mierzonej wielkością sprzedaży lub wartości dodanej wytworzonych usług. W świetle porównań międzynarodowych, wśród państw wysoko rozwiniętych, potwierdza się dominująca rola sektora usług w gospodarce. W krajach Unii Europejskiej, Stanach Zjednoczonych oraz Japonii, czyli krajach należących do czołówki gospodarczej świata, w sektorze usług wytwarza się nawet ponad 2/3 wartości dodanej (najogólniej - wartości dochodu narodowego liczonej bez podatków pośrednich). Sektor ten charakteryzuje się też podobnym udziałem w ogólnym zatrudnieniu. Pod względem wartości dodanej brutto wytworzonej w sektorze usług, wśród państw Unii Europejskiej dominuje Francja, Belgia, Dania i Grecja, gdzie w 2000 roku udział ten wyniósł 72% wartości wytworzonej w całej gospodarce. Udział ten był nieco niższy niż w USA (73%), ale wyższy niż w Japonii (68%). Znaczenie usług w gospodarkach narodowych wzrastało w II połowie lat dziewięćdziesiątych z powodu dynamicznego rozwoju nowych działalności usługowych z zakresu informatyki i telekomunikacji (ICT - Information and Communication Technology). W roku 1999 sektor usług ICT wytworzył w Unii Europejskiej 3,4% PKB całej Wspólnoty. W sektorze tym działało 397 tysięcy przedsiębiorstw i większość z nich świadczyła usługi informatyczne. Wśród krajów UE największy udział w tworzeniu wartości dodanej w dziale usług ICT mają Niemcy i Wielka Brytania (razem ca 50%). 7 W Polsce, w 1999 roku, udział wartości dodanej brutto przemysłu w ogólnej wartości dodanej brutto wynosił 27% (w PKB - 24%), a udział usług rynkowych w wartości dodanej brutto wynosił jeszcze 46,8% (w PKB - 40,7%). 8 Natomiast, według danych GUS, w 2002 roku udział wartości dodanej brutto w sektorze usług rynkowych w całości wartości dodanej 6 Według: Rynek wewnętrzny w 2002 r., GUS, Warszawa 2003. 7 Według: Rynek wewnętrzny w 2002 r., GUS, Warszawa 2003. 8 Według Biuletynu Statystycznego GUS, Warszawa, styczeń 2001 r. przy czym przemysł oznacza następujące sekcje Polskiej Klasyfikacji Działalności: górnictwo i kopalnictwo, przetwórstwo przemysłowe, wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę, natomiast usługi rynkowe obejmują sekcje: handel i naprawy, hotele i restauracje, transport, gospodarkę magazynową i łączność, pośrednictwo finansowe i obsługę nieruchomości i firm oraz pozostałe usługi.
4 BSiE brutto przekroczył już 50% i wyniósł w 2002 roku 50,3% (w I kwartale 2003 roku - 50,4%). 9 Udział przemysłu w całości wartości dodanej brutto wyniósł 23,8%, a udział wartości dodanej przemysłu razem z budownictwem - 30,3%. W całym sektorze usług udział wytworzonej wartości dodanej brutto wynosił w 1995 roku około 54%, by w 2001 roku osiągnąć wskaźnik 65%. 10 Znaczenie tego rodzaju działalności wzrasta więc również w Polsce, chociaż nie jest tak duże jak w krajach wysoko rozwiniętych. Tabela 1. Zmiany w strukturze PKB. Udział procentowy w wytworzeniu wartości dodanej brutto Struktura produkcji % wartości dodanej brutto 1998 1999 2000 2001 2002 Rolnictwo 4,8 4,0 3,6 3,8 3,1 Przemysł (z wyjątkiem budownictwa) 27,6 27,1 25,7 24,1 23,8 Budownictwo 8,7 8,8 8,2 7,2 6,5 Usługi 59,0 60,1 62,6 65,0 66,5 Źródło: Szczegółowy raport monitorujący w sprawie przygotowań Polski do członkostwa, (przekład KIE), Warszawa 2003 r. W sektorze usług dokonują się istotne zmiany strukturalne. W II połowie lat dziewięćdziesiątych zwiększył się udział większości rodzajów usług w tworzeniu PKB, na znaczeniu straciła tylko tzw. Pozostała działalność usługowa komunalna, socjalna i indywidualna, nie zwiększył się też udział Ochrony zdrowia i opieki społecznej. Natomiast wyraźnie dwa podsektory usług zwiększyły swe znaczenie w tworzeniu PKB, są to: Hotele i restauracje oraz Pośrednictwo finansowe. Mimo wysokiej dynamiki zmian, nadal jednak mają one niewielki udział w tworzeniu PKB. Największy udział w tworzeniu PKB ma podsektor Handel i naprawy (17,4% w 2001 r.) oraz Obsługa nieruchomości i firm (11,6% w 2001 r.). O dynamice rozwoju usług w Polsce świadczy duża liczba firm działających w tym sektorze. W końcu 2002 roku na blisko 3,3 mln podmiotów gospodarczych, aż 2,6 mln działało w sektorze usług, co stanowiło 76% ogółu zarejestrowanych przedsiębiorstw. Wśród podmiotów zarejestrowanych w systemie Regon dominują podmioty fizyczne. 11 Jak wynika z danych GUS, w I półroczu 2003 roku największa dynamika przyrostu nowo zarejestrowanych przedsiębiorstw odnosi się do hoteli i restauracji. Zarejestrowano ponad 6 tysięcy nowych firm działających w tej branży, tj. o 9,5% więcej niż przed rokiem. 12 Przyszłość należy jednak do nowoczesnych informatycznych i biznesowych usług rynkowych. Świadczy o tym również w Polsce struktura zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w usługach, gdzie najwyższym udział poza handlem (zdominowanym przez podmioty fizyczne) miały już podmioty działające w obsłudze nieruchomości i firm. W gospodarce polskiej widoczny jest też wzrost liczby podmiotów działających w obszarze usług informatycznych. W rejestrze Regon w dziale usługi informatyczne w 2001 roku zarejestrowanych było 35.588 podmiotów, a w roku 2002 ich liczba wzrosła do 39.318, czyli o 10,5%. O rozwoju firm usługowych będzie decydować popyt, przede wszystkim jako funkcja zamożności ludności. Przy charakterystyce struktury spożycia danej społeczności, najczęściej 9 Według Biuletynu Statystycznego GUS, Warszawa, czerwiec 2003 r. 10 Według: Rynek wewnętrzny w 2002 r., GUS, Warszawa 2003. 11 Tamże. 12 Patrz Grzegorz Brycki, Na razie hotele i restauracje, Rzeczpospolita z dn. 14-15 sierpnia 2003 r.
BSiE 5 używanym wskaźnikiem, jako kryterium poziomu zamożności, jest udział wydatków żywnościowych w ogólnych wydatkach gospodarstw domowych. Zgodnie z prawem Engla, wraz ze wzrostem poziomu dochodu nabywcy, maleje udział jego wydatków na żywność w spożyciu z dochodów osobistych. Dane o strukturze spożycia układają się w Polsce zgodnie z prawem Engla. W miarę wzrostu dochodu per capita (PKB i osobistego), obserwowanego w Polsce w ostatnich latach, nastąpiło zmniejszenie udziału wydatków na żywność w budżetach gospodarstw domowych. Udział żywności w przeciętnych miesięcznych wydatkach budżetów rodzinnych wynosił w Polsce w 1995 roku 39,7% (w 1990 roku 48%), a więc ich udział zmniejszył się zgodnie z prawem Engla. 13 Charakterystyczne, że mimo niskiego poziomu wartości wydatków na osobę w budżetach domowych Polaków, w 2001 roku aż 36% wydatków stanowiły wydatki na usługi to jest więcej niż na żywność i napoje. W 2002 roku w Polsce, we wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych badanych przez GUS gospodarstw domowych, nadal wystąpiło zmniejszenie udziału wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe do 29,5% ogółu wydatków rodzin. Świadczy to m.in. o procesie wzrostu zamożności polskich gospodarstw domowych i stanowi przesłankę wzrostu popytu na usługi. W 2002 roku wydatki na usługi stanowiły już ca 47%, czyli prawie połowę domowego budżetu. Daje się już zaobserwować wzrost wydatków w gospodarstwach domowych na edukację, turystykę, gastronomię, ubezpieczenia. Jednak wzrost wydatków na usługi wynika również z rosnących na nie cen, które rosną dużo szybciej niż ogólny wskaźnik cen w gospodarce. Większość usług podrożała w ostatnich latach wielokrotnie. Usługi są bowiem bardziej pracochłonne niż wyroby przemysłowe, a w miarę wzrostu zamożności społeczeństwa wzrasta również na nie popyt. Ponadto, w wielu dziedzinach usług panują monopole czy ograniczenie warunków rynkowych (np. rynek telekomunikacyjny, usług zdrowotnych). Ograniczenie wysokiego wzrostu cen na usługi może być osiągnięte tylko w wyniku rosnącej konkurencji w tym sektorze. Rosnące ceny na usługi świadczą zarówno o rosnącym popycie, jako wyniku wzrostu zamożności społeczeństwa, jak też o ograniczonej podaży usług w wyniku nieprawidłowej struktury gospodarczej. Oznaczają również potencjalne możliwości wzrostu zatrudnienia w tej dziedzinie wytwórczości. Zatrudnienie w usługach Rozwój działu usług jest główną szansą na ograniczenie wysokiego bezrobocia. Usługi są bardziej pracochłonne niż wyroby przemysłowe. W tradycyjnych branżach przemysłowych, takich jak: hutnictwo, górnictwo, kolejnictwo, włókiennictwo występuje proces stałej redukcji zatrudnienia i brak popytu na te zawody schyłkowe. Natomiast dział usług kreuje w dużej mierze popyt na pracę w zawodach nowoczesnych, przyszłościowych i wymagających często wyższego poziomu wykształcenia. W miarę wzrostu poziomu zamożności społeczeństwa rośnie popyt na usługi edukacyjne, zdrowotne, turystyczne, finansowe (w tym ubezpieczeniowe). Wśród zachodnich krajów europejskich, największy udział zatrudnionych w sektorze usług ma miejsce w gospodarce holenderskiej (78% ogółu zatrudnionych w 2000 roku), przy ca 73% w Szwecji i Wielkiej Brytanii, 74% w Stanach Zjednoczonych oraz 64% w Japonii. W krajach Unii Europejskiej w sektorze nowoczesnych usług ICT, w roku 1999 zatrudnionych było około 3 miliony osób, co stanowiło 1,9% wszystkich miejsc pracy w UE. Jednak w ostatnich latach tempo wzrostu wskaźnika zatrudnienia w tym sektorze uległo spowolnieniu. 14 13 Rocznik Statystyczny 1996, GUS, Warszawa 1996, Rocznik Statystyczny 1991, GUS, Warszawa 1991. 14 Według: Rynek wewnętrzny w 2002 r., GUS, Warszawa 2003.
6 BSiE Dane w tabeli 2 pokazują, że w Polsce w 1992 roku w szeroko rozumianych usługach pracowało 41,2% ogółu zatrudnionych, w 1995 42% ogółu zatrudnionych a w 2001 r. już 45,5%. Tabela 2. Udział zatrudnienia w usługach i w przemyśle w ogóle pracujących w Polsce wg lat (w%) Sekcje i Działy (PKD) 1992 1995 1999 2001 Handel i naprawy 12,5 12,6 13,3 13,4 Hotele i restauracje 1,1 1,2 1,4 1,5 Transport, gospodarka magazynowa i łączność 6,1 5,5 5,3 4,9 Pośrednictwo finansowe 1,3 1,8 2,5 2,0 Obsługa nieruchomości i firm, nauka 3,6 3,7 5,0 5,7 Administracja publiczna i obrona narodowa, 1,9 2,5 2,8 3,6 obowiązkowe ubezpieczenia Edukacja 5,4 5,9 5,8 6,2 Ochrona zdrowia i opieka socjalna 6,7 6,6 6,2 5,9 Pozostała działalność usługowa 2,6 2,2 2,5 2,3 Razem usługi 41,2 42,0 44,8 45,5 Przemysł 25,2 24,7 21,8 20,2 Źródło: Rocznik Statystyczny 1996, GUS, Warszawa 1996. Rocznik Statystyczny 2000, GUS, Warszawa 2000. Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002. Tak więc dane w powyższej tabeli pokazują, że również w Polsce udział przemysłu w ogólnym zatrudnieniu spada, a zwiększa się udział zatrudnienia w usługach. Szeroko rozumiany dział usług ma obecnie przeszło dwukrotnie większy udział w ogólnym zatrudnieniu w gospodarce polskiej niż przemysł. Różnica ta się zwiększała z roku na rok od początku lat dziewięćdziesiątych. Największy udział w zatrudnieniu w usługach ma handel, ale od roku 1992 daje się zaobserwować znaczącą dynamikę przyrostu zatrudnienia w nowych dla gospodarki polskiej działach, takich jak: pośrednictwo finansowe, a zwłaszcza obsługa nieruchomości i firm. Zwraca również uwagę wzrost zatrudnienia, mimo reformy centrum administracyjnego, w dziale administracja publiczna i obrona narodowa. Widoczny jest też przyrost miejsc pracy w obszarze usług informatycznych, w 2001 roku nastąpił wzrost ich liczby o 12,5%. W 2002 roku, według badań GUS metodą BAEL, w usługach pracowało już blisko 7,3 mln ludzi w Polsce, czyli blisko 53% ogółu pracujących (razem z usługami w sektorze rolnictwa). W układzie terytorialnym, najwięcej osób pracuje w usługach w dużych miastach, np. w Warszawie 76,7%, we Wrocławiu 70.7%, czy w Poznaniu 68,7%. 15 W latach 2000-2005 powstanie w Polsce w sektorze usług, według przewidywań Rządowego Centrum Studiów Strategicznych (RCSS), blisko pół miliona miejsc pracy. Głównie dotyczyć to będzie usług rynkowych. Ocenia się, że 200 tys. nowych miejsc pracy powstanie w profesjonalnych usługach biznesowych, 140 tys. w handlu, 50 tys. w hotelach i restauracjach, 20 tys. w pośrednictwie finansowym. W sektorze publicznym spodziewany jest wzrost zatrudnienia o 30 tys. osób w edukacji i o 10 tys. w służbie zdrowia i opiece społecznej. Zwłaszcza w sektorze szeroko pojętych usług informatycznych wzrost zatrudnienia do 2010 r, może wynieść 90%, w usługach biznesowych 60%, w nauce i zapleczu naukowym, również 60%. 15 Piotr Stefaniak, Mapa podaży usług, Boss- Gospodarka nr 6, czerwiec 2003 r.
BSiE 7 W perspektywie kilku, czy kilkunastu lat popyt na pracę na polskim rynku będzie dotyczył przede wszystkim nowych zawodów, związanych z modernizacją i globalizacją gospodarki polskiej w zakresie np. rozwoju technik komputerowych i sieciowych, usług biznesowych i finansowych, rozwoju medycyny i biotechnologii i innych, których jeszcze nie można przewidzieć. Ważne jest również, że co najmniej tę samą istotną rolę mają odgrywać zawody o średnim lub niskim poziomie kwalifikacji, np. sprzątaczki, sprzedawcy, personel techniczny, średni personel medyczny, pracownicy usług domowych i opieki osobistej, usług gastronomicznych, pracownicy ochrony. Według prognoz RCSS, w 2005 roku udział usług w ogóle zatrudnienia w Polsce będzie stanowić ca 50%, a w 2010 roku blisko 52%. 16 Pomimo, że od dawna sektor usług w Polsce kreuje nowe miejsca pracy, tempo redukcji zatrudnienia w rolnictwie, przemyśle i budownictwie jest obecnie znacznie wyższe od przyrostu popytu na pracę w usługach. Niemniej jednak, w miarę rozwoju gospodarczego kraju, szeroko rozumiane usługi są jedynym działem gospodarczym, który będzie tworzył przyrost miejsc pracy. Międzynarodowy handel usługami W światowym handlu udział eksportu usług w całkowitym globalnym eksporcie wynosi niezmiennie od dziesięciu lat 19%. W Polsce, handel zagraniczny, mimo rejestrowanego w ostatnich kilkunastu latach dość szybkiego wzrostu eksportu, w dalszym ciągu ma niewielki udział światowych obrotów zagranicznych. Według danych WTO, w 2000 roku udział wartości polskiego eksportu usług stanowił 0,6% w światowym obrocie usługami. Podobnie jak w towarowym handlu zagranicznym Polski, utrzymuje się też znaczne ujemne saldo w płatnościach za usługi. Wynosiło ono w 2002 roku ca 1 mld USD (1,07 mld EUR), jednak zmniejszyło się w stosunku do 2000 roku, kiedy wynosiło 1,7 mld USD (przeszło 1,8 mld EUR). W stosunku do 2001 roku nastąpiła niewielka poprawa salda płatności usługowych o 18 mln EUR. Zmniejszenie ujemnego salda wynikło ze zmniejszenia wartości obrotów. W 2002 roku wypływy z tytułu importu usług zmniejszyły się o 4,8% w stosunku do poziomu w roku 2001, a wpłaty z eksportu usług spadły o 5,5%. 17 W strukturze rodzajowej, jedynie w dziedzinie usług transportowych oraz usług związanych z organizacją podróży zagranicznych zostało osiągnięte dodatnie saldo - w wyniku spadku importu i wzrostu eksportu. Ożywienie w zagranicznym handlu usługami obserwuje się też w dziedzinie usług budowlanych. We wszystkich pozostałych rodzajach usług występuje w Polsce przewaga importu nad eksportem. Najbardziej pogłębił się deficyt w grupie usług określonych w bilansie płatniczym jako Pozostałe usługi handlowe (obejmujące np. pośrednictwo handlowe, leasing operacyjny, usługi inżynieryjne, doradztwo prawne, rachunkowe itp.), gdzie ujemne saldo powiększyło się aż 4-krotnie. Pogorszył się też wynik w usługach dla ludności, usługach audiowizualnych, kulturalnych oraz dotyczących ubezpieczeń i reasekuracji. 18 Należy zaznaczyć, że deficyt płatności usługowych w bilansie płatniczym Polski wyraźnie się pogłębił w pierwszym kwartale 2003 roku w stosunku do analogicznego okresu w roku poprzednim i wyniósł 526 mln USD (w 2002 r. 304 mln USD). Wpływy z tytułu eksportu usług w Polsce wyniosły w tym okresie 906 mln USD. W I kwartale 2003 roku wpływy z tytułu eksportu usług zwiększyły się o 3,4% w stosunku do I kwartału 2002 roku. Wyższe wpływy, w porównaniu do analogicznego okresu 2002 r. 16 Łukasz Komuda, Usługi przyszłości, Boss- Gospodarka nr 6, czerwiec 2003 r. 17 Bilans płatniczy RP za 2002 rok, NBP. 18 Boss- Gospodarka nr 6, czerwiec 2003 r.
8 BSiE miały miejsce głównie w pozostałych usługach handlowych oraz usługach transportowych. Spadek wpływów z tytułu eksportu w porównaniu do 2002 r. zanotowano natomiast w następujących kategoriach usług: podróże zagraniczne, ubezpieczenia i asekuracje oraz usługi budowlane. Ogólnie, struktura wpływów z eksportu usług według kategorii usług w I kwartale 2003 r. przedstawia się następująco: ubezpieczenia i asekuracje 4,8%, usługi budowlane 7,1% wpłat, inne usługi (np. pocztowe, kurierskie, telekomunikacyjne) 10.9%, podróże zagraniczne 21,9%, usługi transportowe 28,6%, pozostałe usługi handlowe 31,6% wpływów. Wypłaty z tytułu importu usług w I kwartale 2003 r. w porównaniu do I kwartału 2002 r. zwiększyły się o 252 mln USD, tj. o 21,4%. Wzrost wypłat zanotowano w innych usługach o 129 mln USD, w pozostałych usługach handlowych o 61 mln USD, w ubezpieczeniach i asekuracji o 32 mln USD, w usługach transportowych o 23 mln USD oraz w grupie usług budowlanych o 15 mln USD. Natomiast spadek wypłat nastąpił w podróżach zagranicznych o 8 mln USD. 19 Podsumowanie Gospodarka polska od początku lat dziewięćdziesiątych próbuje przezwyciężać deformacje strukturalne, odziedziczone po PRL. Jedną z nich jest niski udział usług w tworzeniu dochodu narodowego. Polskę czekają procesy tworzenia gospodarki postindustrialnej dalszego zmniejszenia udziału przemysłu w tworzeniu wartości PKB i wyraźnego zwiększenia udziału usług. O wzroście znaczenia sektora usług w gospodarce polskiej świadczy już wytworzenie w 2001 roku ca 65% wartości dodanej brutto i zatrudnienie ca 46% pracujących w całej gospodarce. Dalszy rozwój usług w gospodarce polskiej jest podstawową szansą na ograniczenie wysokiego bezrobocia. Do niedawna uważano usługi za działalność nie nadającą się do obrotu międzynarodowego. Obecnie rozwój wymiany międzynarodowej w sektorze usług uważa się nie tylko jako jeden z warunków wzrostu gospodarczego, ale również jako jego konsekwencję. W miarę rozwoju gospodarczego Polski powinien zostać zdynamizowany również zagraniczny handel usługami. Na razie (w latach 2001-2002) występuje stabilizacja wpływów za usługi w bilansie płatniczym Polski na poziomie blisko 4 mld USD i stabilizacja wypłat na poziomie ca 5 mld USD. 19 Biuletyn Informacyjny NBP nr 3/2003, czerwiec 2003 r.
BSiE 9 Aneks Tabela 3. Pracujący w 2000 r. - na podstawie klasyfikacji ISICa Kraje Ogółem w tym usługi w tys. w % Austria 3777 2417 64,0 Belgia 4092 2943,6 71,9 b Białoruś 4441 c 1804 40,6 Bułgaria d 3072 e 1361 44,3 Dania 2716 f 1931 71,1 Finlandia 2356 1572 66,7 Francja 23388 f 16265 69,5 Grecja 3946 f 2386 60,5 Hiszpania 14474 9014 62,3 Holandia 7731 5849 75,7 Irlandia 1668 f 1063 63,7 Japonia 64460 41070 63,7 Litwa 1518 819,8 54,0 Niemcy 36604 23514 64,2 Norwegia 2269 f 1684 74,3 Polska g 14526 7318 50,4 Portugalia 4921 2595f 52,7 Republika Czeska 4751 f 2635f 55,5 Słowacja h 2102 i 1179 56,1 Stany Zjednoczone 135208 100410 74,3 Szwecja 4159 33 040 73,1 Ukraina d 18063 8659 47,9 Węgry 3849 2298 59,7 Wielka Brytania 2771 20262f 73,1 Włochy 21225 13338 62,8 a Źródło w RS 2002 r. b Dane z badania zakładów. c Dane według rodzajów działalności 1994 r. d Szacunki oficjalne. e 1999 r. f Dane nie w pełni porównywalne z danymi za poprzednie lata. g Przeciętnie w roku. h Bez osób na urlopach wychowawczych w: Rynek wewnętrzny w 2003 r., GUS, Warszawa 2003.
10 BSiE Tabela 4. Struktura wartości dodanej brutto w usługach (ceny bieżące) na podstawie klasyfikacji ISICa Kraje Countries Lata Years Usługi Services Kraje Countries Lata Years Usługi Services Austria 1990 64 Niemcy 1999 61 Austria 2000 66 Germany 2000 69 Be1gia 1990 67 Norwegia 1990 63 Belgium 2000 72 Norway 2000 56 Białoruś b 1990 29 Polska 1995 54 Belarus 2000 48 Poland 2000 62 b Bułgaria 1990 31 Portugalia 1990 62 Bulgaria 2000 57 Portugal 3000 67 Dania 1990 71 Republika Czeska 1990 45 Dennnark 2000 72 Czech Republic 2000 56 Finlandia 1990 61 Słowacja 1993 58 Finland 2000 63 Slovakia 2000 61 Francja 1990 68 Stany Zjednoczne 1990 70 France 2000 72 United States 2000 73 Grecja 1990 64 Szwecja 1990 66 Greece 2000 72 Sweden 2000 71 Hiszpania 1990 61 Ukraina b 1990 29 Spain 2000 67 Ukraine 2000 48 Irlandia 1990 56 Węgry 1991 58 Ireland 2000 60 Hungary 2000 62 Japonia 1990 60 W. Brytania 1900 64 Japan 2000 68 United Kingdom 2000 71 Litwa b 1990 42 Włochy 1990 65 Lithuania 2000 59 Holandia 1990 66 Netherlands 2000 71 Italy 2000 69 a Źródło: RS 2002 r. b Struktura produktu krajowego brutto w: Rynek wewnętrzny w 2003 r., GUS, Warszawa 2003.
BSiE 11 Tabela 5. Usługi w latach 2000-2002 mln EUR 2000 r. 2001 r. 2001 r., kwartały 2002 r. 2002 r., kwartały I II III IV I II III IV EKSPORT 3 810 4 462 980 1 091 1 188 1 203 4 215 1 0051 1 041 1 039 1 130 1 Usługi transportowe 948 1 164 2641 288 322 290 1 179 273 291 308 307 2 Podróże zagraniczne 886 1 025 202 254 292 277 1 054 239 256 285 274 3 Usługi pocztowe, kurierskie i telekomunikacyjne 208 209 51 61 54 43 145 41 33 41 30 4. Usługi budowlane 68 93 21 22 29 21 100 32 25 22 21 5 Ubezpieczenia i reasekuracja 205 230 42 53 68 67 241 77 57 48 59 6 Usługi finansowe 104 177 37 29 40 71 124 36 37 28 23 7 Usługi informatyczne i informacyjne 57 77 15 23 20 19 91 18 26 22 25 8 Patenty, prawa autorskie i opłaty licencyjne 34 26 7 6 7 6 23 5 7 3 8 9 Pozostałe usługi handlowe 1 248 1 375 321 331 334 389 1 188 268 293 264 363 10 Usługi dla ludności, audiowizualne, kulturalne i rekreacyjne 50 77 18 22 18 19 63 15 16 16 16 11 Utrzymanie przedstawicielstw (rządowych) 2 9 2 2 4 1 5 1 0 2 2 12 Inne 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 2 IMPORT 5 632 5 554 1 3651 1 310 1 397 1 482 5 289 1 348 1 275 1 366 1 300 1 Usługi transportowe 699 739 2051 184 191 159 708 183 169 181 175 2 Podróże zagraniczne 988 1 047 251 280 306 210 992 247 267 281 197 3 Usługi pocztowe, kurierskie i telekomunikacyjne 428 274 81 72 53 68 179 61 36 41 41 4 Usługi budowlane 335 303 53 50 134 66 251 100 34 32 85 5 Ubezpieczenia i reasekuracja 312 319 58 75 99 87 370 67 82 122 99 6. Usługi finansowe 214 387 56 67 63 201 181 41 41 53 46 7 Usługi informatyczne i informacyjne 220 264 77 53 55 79 246 61 61 54 70 8 Patenty, prawa autorskie i opłaty licencyjne 516 487 136 89 91 171 445 113 118 110 104 9 Pozostałe usługi handlowe 1 637 1 498 388 366 343 401 1 666 406 379 448 433 10 Usługi dla ludności, audiowizualne, kulturalne i rekreacyjne 148 124 24 37 32 31 158 35 56 29 38 11 Utrzymanie przedstawicielstw (rządowych) 134 112 361 37 30 9 93 34 32 15 12 12 Inne 1 0 0l 0 0 0 0 0 0 0 0 Źródło: Bilans płatniczy RP za 2002 rok, NBP.