Copyright for Polish Translation and Edition by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2014 All rights reserved

Seria: PSYCHIATRIA I PSYCHOTERAPIA Tytuł oryginału: Treating Addiction. A Guide for Professionals Copyright 2011 The Guilford Press A Division of Guilford Publications, Inc. Copyright for Polish Translation and Edition by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2014 All rights reserved Redaktorzy naukowi dr Małgorzata Adamczyk-Zientara mgr Jadwiga Maria Jaraczewska Recenzent dr Ewa Woydyłło-Osiatyńska Projekt okładki Marcin Bruchnalski Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3762-1 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Doktorowi Robertowi G. Hallowi, który w 1973 roku przekonał mnie, że powinienem się czegoś dowiedzieć na temat terapii uzależnień W.R.M. Mojej siostrze, która pokazała mi, że trwała zmiana w kontekście uzależnienia jest możliwa i rzeczywiście się zdarza A.A.F. Mojej żonie Avivie, na której wsparcie zawsze mogłem liczyć A.Z.

O autorach Dr William R. Miller jest emerytowanym profesorem psychologii i psychiatrii przy University of New Mexico w Albuquerque. W swoim życiu zawodowym opracowywał i oceniał najróżniejsze metody terapii uzależnień, w tym dialog motywujący, terapię behawioralną oraz farmakoterapię. Ze względu na ogólne zainteresowanie psychologią zmiany dr Miller bada również obszary leżące na pograniczu duchowości i psychoterapii. Napisał i opublikował ponad 40 książek oraz 400 artykułów naukowych. Zgodnie z danymi Instytutu Filadelfijskiego (Institute of Scientific Information) jest jednym z najczęściej cytowanych naukowców świata. Dr Alyssa A. Forcehimes jest psychologiem klinicznym na Wydziale Psychiatrii w University of New Mexico Health Sciences Center. Koordynuje pracami południowo-zachodniego oddziału sieci badań klinicznych w ramach National Institute on Drug Abuse, będącego częścią Centrum Badań nad Alkoholizmem, Uzależnień Chemicznych i Uzależnień CASAA przy University of New Mexico. Dr Forcehimes prowadzi badania nad procesem motywowania do zmiany oraz skutecznymi metodami rozpowszechniania i nauczania, opartymi na dowodach naukowych behawioralnych metod terapii uzależnień, mających zastosowanie w obszarach zdrowia fizycznego i psychicznego oraz uzależnień chemicznych. Dr Allen Zweben jest profesorem i dziekanem ds. badawczych i naukowych w Columbia University School of Social Work w Nowym Jorku. Dr Zweben był jednym z głównych badaczy w wielu projektach badawczych w obszarze farmakoterapii i metod behawioralnych, finansowanych przez państwo lub prywatnych. Brał m.in. udział w dwóch przełomowych programach finansowanych przez National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism: projekcie MATCH (badaniu poświęconym dopasowaniu podejścia terapeutycznego do indywidualnego pacjenta) oraz projekcie COMBINE (badaniu nad skutecznością łączenia interwencji farmakoterapeutycznych i psychoterapeutycznych w terapii problemów alkoholowych).

Podziękowania W moim przypadku ta książka jest swoistą retrospektywą podsumowaniem wiedzy o terapii uzależnień i badaniach naukowych w tym obszarze, zgromadzonej z trakcie 37 lat pracy. Nie da się wystarczająco podziękować setkom kolegów po fachu, studentów, badaczy i klientów, którzy pomagali mi w procesie owej nauki, chciałbym jednak wymienić kilka nazwisk. Przede wszystkim dziękuję Robertowi G. Hallowi, któremu zadedykowałem tę książkę. To on wprowadził całkowicie nieopierzonego stażystę w świat terapii uzależnień i pokazał ścieżkę, która fascynowała mnie przez całą karierę. Miałem zaszczyt dzielić trud prowadzenia wielu badań klinicznych oraz omawiania płynących z nich wniosków z kilkoma kolegami i wieloletnimi współpracownikami, m.in. z doktorami: Reidem Hesterem, Dickiem Longabaughem, Bobem Meyersem, Terri Moyers, Steve em Rollnickiem, Scottem Toniganem, Paulą Wilbourne i Caroliną Yahne. Wiele zawdzięczam dwóm najwspanialszym sekretarkom, jakie można sobie wymarzyć, Dee Ann Quintanie i Delilah Yao, które dbały o moje sprawy administracyjne w ciągu dwóch dynamicznych, niezwykle pracowitych dekad. Ostatnie dwadzieścia lat mojej kariery akademickiej hojnie finansowały dwie instytucje: National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism oraz National Institute on Drug Abuse. Całe życie zawodowe spędziłem na University of New Mexico i nie mogę sobie wyobrazić lepszego miejsca pracy. Wspaniały zespół uniwersyteckiego ośrodka CASAA (Center on Alcoholism, Substance Abuse, and Addictions) jest gronem znakomitych przyjaciół i kolegów po fachu, bez których nie mógłbym dokonać nawet połowy tego, co udało mi się pomieścić we wspólnie przepracowanych latach. W swojej karierze zawodowej współpracowałem z 20 wydawnictwami i ostatecznie ustatkowałem się w szczęśliwej relacji z Guilford Press, doceniając niezwykłe przywiązanie do szczegółu, redakcji i kontaktu z autorami odzwierciedleniem owej jakości jest również ta książka. Wreszcie jestem dozgonnie wdzięczny mojej żonie Kathy Jackson, która towarzyszy mi w życiu od 39 lat, oraz naszej rodzinie za to, że daje i współdzieli ze mną życie poza zwariowanym światem terapii uzależnień. W.R.M.

10 Podziękowania Praca nad tak obszerną książką jest procesem złożonym, w którym czerpiemy nie tylko z wiedzy autorów, lecz także specjalistycznej mądrości i doświadczenia kolegów po fachu oraz moralnego wsparcia przyjaciół i najbliższych. Chciałabym przekazać wyrazy najgłębszej wdzięczności kilku osobom każda z nich była źródłem szczególnej, choć odmiennej pomocy. Dziękuję mojej siostrze, której osobiste doświadczenie wydobywania się z uzależnienia zainspirowało mnie do wybrania tej ścieżki zawodowej. Dziękuję też moim trzem mentorom: współautorowi tej książki, Williamowi R. Millerowi, który dostrzegł we mnie talent do pisania i następnie go wspierał, a także dr. Scottowi Toniganowi i dr. Michaelowi Bogenschutzowi za to, że służyli pomocą i radą w początkach mojej kariery. Chciałabym podziękować też zespołowi współpracowników z CASAA. Tworzą grono znakomitych naukowców, koordynatorów i administratorów. Czuję się prawdziwie zaszczycona, że mogę być częścią ośrodka tak bardzo oddanego idei rzetelnych i wiarygodnych badań nad leczeniem uzależnień. Chciałabym wreszcie podziękować swojej rodzinie rodzinie, w której się wychowałam, pełnej osób darzących mnie bezwarunkową miłością i będących źródłem niegasnącego wsparcia w ciągu całego życia, oraz rodzinie, którą udało mi się szczęśliwie stworzyć z mężem i do której z radością codziennie wracam do domu. Jestem szczególnie wdzięczna mojemu mężowi Augustine owi Chavezowi za pierwszy rok naszego małżeństwa, którego znaczną część poświęciłam pracy nad tą książką. Dziękuję mu za doping, wiedzę i miłość. A.A.F. Jestem wdzięczny dr. Davidowi Ockertowi i Arminowi Baierowi za ich cenne uwagi na temat farmakologicznych form leczenia wspomagającego. Ich komentarze wypływały z rozległej wiedzy i licznych doświadczeń w farmakoterapii stosowanej w terapii specjalistycznej. Dziękuję także Jessice Troiano za pomoc w gromadzeniu źródeł oraz innych materiałów potrzebnych w pracy nad książką. A.Z.

Spis treści CZĘŚĆ I. TERAPIA UZALEŻNIEŃ: ZAPROSZENIE Rozdział 1. Po co leczyć uzależnienie?... 19 Rozdział 2. Czym jest uzależnienie?... 27 Rozdział 3. Jak działają substancje psychoaktywne?... 49 CZĘŚĆ II. TERAPIA UZALEŻNIEŃ: KONTEKST Rozdział 4. Fundament terapia skoncentrowana na kliencie... 71 Rozdział 5. Badania przesiewowe, ocena i rozpoznanie... 89 Rozdział 6. Detoksykacja oraz inne kwestie zdrowotne... 111 Rozdział 7. Dopasowanie: indywidualizowanie planu terapii... 134 Rozdział 8. Koordynowanie pomocy (case management)... 161 CZĘŚĆ III. TERAPIA UZALEŻNIEŃ: METODY OPARTE NA DOWODACH NAUKOWYCH Rozdział 9. Krótkie interwencje... 179 Rozdział 10. Wzmacnianie motywacji do zmiany... 190 Rozdział 11. Program wsparcia społecznego... 206 Rozdział 12. Wzmacnianie umiejętności radzenia sobie w życiu... 220 Rozdział 13. Angażowanie rodziny i praca z osobami bliskimi... 233 Rozdział 14. Grupy samopomocowe... 260 Rozdział 15. Leki wspomagające terapię... 281 CZĘŚĆ IV. TERAPIA UZALEŻNIEŃ: ISTOTNE ZAGADNIENIA Rozdział 16. Reagowanie na opór... 301 Rozdział 17. Budowanie gotowości do wypełniania zaleceń... 311 Rozdział 18. Leczenie zaburzeń współwystępujących... 324 Rozdział 19. Jak zachęcać klientów do podtrzymywania zmiany... 347

16 Spis treści Rozdział 20. Praca z grupami... 360 Rozdział 21. Wymiar duchowy... 382 Rozdział 22. Etyka zawodowa... 399 Rozdział 23. Wspieranie profilaktyki... 421 Post scriptum: Spojrzenie w przyszłość... 443 A. Thomas McLellan Literatura cytowana... 447 Indeks... 503 Wiele narzędzi używanych do badań przesiewowych i oceny w kontekście terapii uzależnień można uzyskać na stronie www.guilford.com/p/miller11. Na użytek i dla wygody klinicystów udostępniono je w formie plików gotowych do ściągnięcia za zgodą autorów.

ROZDZIAŁ 1 PO CO LECZYĆ UZALEŻNIENIE? Istnieje kilka ważnych powodów, by do terapii uzależnień przywiązywać dużą wagę dotyczy to nie tylko specjalistów, lecz także wszystkich osób zatrudnionych w placówkach służby zdrowia, zdrowia behawioralnego * i pomocy społecznej (Miller, Weisner 2002). Jednym z owych powodów jest powszechność problemu. W USA np. zaburzenia spowodowane używaniem alkoholu obecnie można rozpoznać u ok. 7% ogólnej populacji (Secretary of Health and Human Services 2000). Na tę grupę częściowo nakłada się 15% populacji uzależnionej od nikotyny (Hughes et al. 2006), a ok. 2% spełnia kryteria diagnostyczne zaburzeń spowodowanych używaniem substancji nielegalnych (Compton et al. 2007). U dużej grupy osób występuje problem uzależnień behawioralnych, które nie mają związku z używkami wiążą się np. z patologicznym hazardem, który dotyka do 5% populacji, zwłaszcza na terenach o dużym zagęszczeniu miejsc, gdzie można legalnie uprawiać gry hazardowe (Petry, Armentano 1999). Dlatego duża częstość występowania owych problemów oraz cierpienie, jakie sprowadzają na dotknięte nimi osoby i ich otoczenie, są wystarczającym powodem, aby się nimi zająć. Przyczyną drugą są ścisłe współzależności między uzależnieniami a problemami, z których powodu ludzie trafiają do lekarzy, ośrodków zdrowia psychicznego, ośrodków pomocy społecznej, a także zakładów poprawczych i karnych. * Zdrowie behawioralne (behavioral health) jest interdyscyplinarną dziedziną naukową i kliniczną, która początkowo obejmowała zagadnienia związane z niekorzystnymi zachowaniami zdrowotnymi, a obecnie dotyczy również problemów zdrowia psychicznego i uzależnień. W USA tematyka ta rozwijana jest bardzo aktywnie (por. np. czasopismo The Journal of Behavioral Health Services & Research ). W Polsce zdrowie behawioralne nie istnieje jako wyodrębniona dziedzina naukowa. Zajmuje się nią częściowo psychologia zdrowia, ale z uwagi na to, że dziedzina ta w dużej mierze zaczęła obejmować kwestie związane z problemami zdrowia psychicznego, można uznać, że wszyscy specjaliści związani z tematyką zdrowia psychicznego zajmują się w pewnym stopniu zdrowiem behawioralnym (przyp. red. nauk.).

20 Część I TERAPIA UZALEŻNIEŃ: ZAPROSZENIE Większość osób zatrudnionych w służbie zdrowia i instytucjach pomocy społecznej świadomie lub nie leczy następstwa najróżniejszych form uzależnień, nie odnosząc się wprost do istotnego źródła tych problemów. W populacjach, które trafiają do wymienionych placówek, częstość występowania zaburzeń spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych jest zwykle znacznie wyższa niż w populacji ogólnej. O ile w przypadku populacji ogólnej problemy z alkoholem i/lub narkotykami ma jedna na 12 osób (nie licząc członków rodziny i innych, na których owe problemy wpływają), o tyle wśród pacjentów w ośrodkach zdrowia i poradniach zdrowia psychicznego odsetek ten jest jeszcze wyższy i wynosi 20 50% w zależności od kontekstu (Weisner 2002). Tak więc większość osób zatrudnionych w służbie zdrowia i instytucjach pomocy społecznej już świadomie lub nie leczy następstwa najróżniejszych form uzależnień, nie odnosząc się wprost do istotnego źródła tych problemów. A może trzeba po prostu odsyłać osoby z uzależnieniami do specjalistów i prowadzonych przez nich programów? Specjalistyczne leczenie uzależnień odgrywa oczywiście ważną rolę, zwłaszcza jeśli zostaje zintegrowane z innymi formami pomocy koniecznymi w danym przypadku. Taka postawa jednak uznawanie zaburzeń za odrębne jednostki chorobowe, które powinni leczyć różni specjaliści ma pewne minusy. U większości osób z uzależnieniem od alkoholu lub narkotyków równocześnie występują zaburzenia psychiczne i schorzenia somatyczne, które wymagają uwagi. Obecność zaburzeń współwystępujących komplikuje terapię uzależnień i na odwrót. Poza tym skoro uzależnienia są stanami przewlekłymi, to rozsądnym rozwiązaniem wydaje się zapewnienie stałej opieki, a nie doraźne leczenie specjalistyczne. Pacjenci często gubią się w procesie skierowań, wiele też mówi się o problemach z koordynowaniem poszczególnych usług medycznych w systemie, w którym pacjent zostaje rozczłonkowany na poszczególne schorzenia leczone w osobnych placówkach (Shavelson 2001). Z tych wszystkich powodów narodziła się tendencja do integrowania terapii uzależnień z szerszym spektrum usług medycznych i socjalnych. W chwili, w której dana osoba dopuszcza możliwość specjalistycznej terapii w zakresie uzależnień (albo zostaje do tego zobowiązana), zwykle boryka się już z problemami o znacznym nasileniu. Nierzadko korzystała już z usług ośrodków medycznych, ośrodków zdrowia psychicznego i instytucji pomocy społecznej albo przebywała w zakładzie poprawczym lub karnym z powodu problemów pośrednio bądź bezpośrednio związanych z używaniem substancji psychoaktywnych. Problemy z alkoholem i/lub narkotykami nie zostały jednak do tej pory właściwie rozpoznane bądź skutecznie rozwiązane. Z pewnością można je diagnozować i poddawać terapii w placówkach ochrony zdrowia lub pomocy społecznej. Może się nawet okazać, że łatwiej jest poddawać je terapii w takim kontekście, ponieważ pacjenci trafiają do tych ośrodków i instytucji

Literatura cytowana Abbott P.J., Moore B., Delaney H. (2003). Community reinforcement approach and relapse prevention: 12 and 18-month follow-up. Journal of Maintenance in the Addictions, vol. 2(3), s. 35 50. Abbott P.J., Quinn D., Knox L. (1995). Ambulatory medical detoxification for alcohol. American Journal of Drug and Alcohol Abuse, vol. 21(4), s. 549 563. Abbott P.J., Waller S.B., Delaney H.D., Moore B.A. (1998). Community reinforcement approach in the treatment of opiate addicts. American Journal of Drug and Alcohol Abuse, vol. 24, s. 17 30. Abellanas L., McLellan A.T. (1993). Stages of change by drug problem in concurrent opioid, cocaine and cigarette users. Journal of Psychoactive Drugs, vol. 25, s. 307 313. Abraham A. (2010). Implementation of alcohol pharmacotherapies in specialty AUD treatment settings: How are programs using medication in routine treatment practice?. Wystąpienie na sympozjum pt. Adopting Alcoholism Pharmacotherapy in Clinical Practice: Barriers and Facilitators, 33. doroczna konferencja naukowa stowarzyszenia Research Society on Alcoholism, San Antonio. Agostinelli G., Brown J.M., Miller W.R. (1995). Effects of normative feedback on consumption among heavy drinking college students. Journal of Drug Education, vol. 25, s. 31 40. Ait-Daoud N., Johnson B.A. (2003). Medications for the treatment of alcoholism. W: B.A. Johnson, P. Ruiz, M. Galanter (red.), Handbook of clinical alcoholism treatment (s. 119 130). Philadelphia: Lippincott, Williams, & Wilkins. Aktan G.B., Calkins R.F., Ribisl K.M., Kroliczak A., Kasim R.M. (1997). Test retest reliability of psychoactive substance abuse and dependence diagnoses in telephone interviews using a modified Diagnostic Interview Schedule substance abuse module. American Journal of Drug and Alcohol Abuse, vol. 23, s. 229 248. Al-Anon Family Group Headquarters (1976). Living with an alcoholic with the help of Al- -Anon. New York: Author. Albanese A.P., Gevirtz C., Oppenheim B., Field J.M., Abels I., Eustace J.C. (2000). Outcome and six month follow up of patients after ultra rapid opiate detoxification (URODsm). Journal of Addictive Diseases, vol. 19(2), s. 11 28. Alcoholics Anonymous (1976). Alcoholics Anonymous: The story of how many thousands of men and women have recovered from alcoholism (wyd. 3). New York: Alcoholics Anonymous World Services; wyd. pol. Anonimowi Alkoholicy: historia o tym, jak tysiące

448 Literatura cytowana mężczyzn i kobiet zostało uzdrowionych z alkoholizmu. Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 1996. Alcoholics Anonymous General Service Office (2002). Memo on participation of A.A. members in research and other non-a.a. surveys. New York: Alcoholics Anonymous World Services. Alcoholics Anonymous World Services (1957). Alcoholics Anonymous Comes of Age. New York: Author; wyd. pol. Anonimowi Alkoholicy wkraczają w dojrzałość: krótka historia AA. Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce, Warszawa 1998. Alcoholics Anonymous World Services (2001). Alcoholics Anonymous: The story of how many thousands of men and women have recovered from alcoholism (wyd. 4). New York: Author. Alcoholics Anonymous World Services (2008). Alcoholics Anonymous 2007 membership survey. New York: Author. Alexander J.A., Pollack H., Nahra T., Wells R., Lemak C.H. (2007). Case management and client access to health and social services in outpatient substance abuse treatment. Journal of Behavioral Health Services Research, vol. 34, s. 221 236. Alterman A., O Brien C.P., McLellan A.T., August D.A., Snider E., Drobra M. et al. (1994). Effectiveness and costs of inpatient versus day hospital cocaine rehabilitation. Journal of Nervous and Mental Disease, vol. 182(3), s. 157 163. Alterman A., Snider E., Caccioia J., May D., Parikh G., Maany I. et al. (1996). A quasi- -experimental comparison of the effectiveness of 6- versus 12-hour per week outpatient treatments for cocaine dependence. Journal of Nervous and Mental Disease, vol. 184, s. 54 56. American Psychiatric Association (1952). Diagnostic and statistical manual of mental disorders. Washington, DC: Author. American Psychiatric Association (1968). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (wyd. 2). Washington, DC: Author. American Psychiatric Association (1980). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (wyd. 3). Washington, DC: Author. American Psychiatric Association (1987). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (wyd. 3 poprawione). Washington, DC: Author. American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (wyd. 4). Washington, DC: American Psychiatric Association. American Psychiatric Association (2000). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (wyd. 4 poprawione). Washington, DC: Author. American Society of Addiction Medicine (1996). Patient placement criteria for the treatment of substance-related disorders (wyd. 2). Chevy Chase, MD: Author. American Society of Addiction Medicine (2001). Patient placement criteria for the treatment of substance-related disorders (PPC-2R). Chevy Chase, MD: Author. Amrhein P.C. (1992). The comprehension of quasi-performance verbs in verbal commitments: New evidence for componential theories of lexical meaning. Journal of Memory and Language, vol. 31, s. 756 784. Amrhein P.C., Miller W.R., Yahne C.E., Palmer M., Fulcher L. (2003). Client commitment language during motivational interviewing predicts drug use outcomes. Journal of Consulting and Clinical Psychology, vol. 71, s. 862 878.

Literatura cytowana 449 Angarita G.A., Reif S., Pirard S., Lee S., Sharon E., Gastfriend D. (2007). No-show for treatment in substance abuse patients with comorbid symptomatology: Validity results from a controlled trial of the ASAM patient placement criteria. Journal of Addiction Medicine, vol. 1, s. 79 87. Annis H.M., Chan D. (1983). The differential treatment model: Empirical evidence from a personality typology of adult offenders. Criminal Justice and Behavior, vol. 10, s. 159 173. Annis H.M., Graham J.M. (1988). Situational Confidence Questionnaire (SCQ-39) user s guide. Toronto, ON: Addiction Research Foundation. Annis H.M., Graham J.M. (1991). Inventory of Drug-Taking Situations (IDTA) user s guide. Toronto, ON: Addiction Research Foundation. Annis H.M., Graham J.M., Davis C.D. (1987). Inventory of Drinking Situations: User s guide. Toronto, ON: Addiction Research Foundation. Anton R.F., Lieber C., Tabakoff C., CDTect Study Group (2002). Carbohydrate deficient transferrin (CDT) and gamma glutamyltransferase for the detection and monitoring of alcoholics. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, vol. 26(8), s. 1215 1222. Anton R.F., Litten R.A., Allen J.P. (1995). Biological assessment of alcohol consumption. W: J.P. Allen, M. Columbus (red.), Assessing alcohol problems: A guide for clinicians and researchers (s. 31 39). Rockville, MD: National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism. Anton R.F., O Malley S.S., Ciraulo D.A., Couper D., Donovan D.M., Gastfriend D. R. et al. (2006). Combined pharmacotherapies and behavioral interventions for alcohol dependence. The COMBINE study: A randomized controlled trial. Journal of the American Medical Association, vol. 295, s. 2003 2017. Apodaca T.R., Longabaugh R. (2009). Mechanisms of change in motivational interviewing: A review and preliminary evaluation of the evidence. Addiction, vol. 104, s. 705 715. Apodaca T.R., Miller W.R. (2003). A meta-analysis of the effectiveness of bibliotherapy for alcohol problems. Journal of Clinical Psychology, vol. 59, s. 289 304. Armor D.J., Polich J.M., Stambul H.B. (1978). Alcoholism and treatment. New York: Wiley. Aron A., Aron E.N. (1980). The transcendental meditation program s effect on addictive behavior. Addictive Behaviors, vol. 5, s. 3 12. Azrin N.H. (1976). Improvements in the community-reinforcement approach to alcoholism. Behaviour Research and Therapy, vol. 14, s. 339 348. Azrin N.H., Besalel V.A. (1982). Finding a job. Berkeley, CA: Ten Speed Press. Azrin N.H., Sisson R.W., Meyers R.J., Godley M. (1982). Alcoholism treatment by disulfiram and community reinforcement therapy. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, vol. 13, s. 105 112. Babor T.F. (2010). Alcohol: No ordinary commodity: Research and public policy (wyd. 2). Oxford, UK: Oxford University Press. Babor T.F., Del Boca F.K. (red.). (2003). Treatment matching in alcoholism. Cambridge, UK: Cambridge University Press. Babor T.F., Grant M. (1989). From clinical research to secondary prevention: International collaboration in the development of the Alcohol Use Disorders Identification Test (AU- DIT). Alcohol Health and Research World, vol. 13, s. 371 374. Babor T.F., Higgins-Biddle J.C. (2000). Alcohol screening and brief intervention: Dissemination strategies for medical practice and public health. Addiction, vol. 95(5), s. 677 686.

450 Literatura cytowana Babor T.F., Higgins-Biddle J.C., Saunders J.B., Monteiro M.G. (2001). The Alcohol Use Disorders Identification Test: Guidelines for use in primary care (wyd. 2). Geneva: World Health Organization. Bacon F. (1992). The wisdom of the ancients. London: Kessinger (oryginał tekstu opublikowany w 1619 r.). Baer J.S., Kivlahan D.R., Blume A.W., McKnight P., Marlatt G.A. (2001). Brief intervention for heavy-drinking college students: 4-year follow-up and natural history. American Journal of Public Health, vol. 91, s. 1310 1316. Baker A., Heather N., Wodak A., Dixon J., Holt P. (1993). Evaluation of a cognitive behavioral intervention for HIV prevention among injecting drug users. AIDS, vol. 7, s. 247 256. Baker A., Kochan N., Dixon J., Heather N., Wodak A. (1994). Controlled evaluation of a brief intervention for HIV prevention among injecting drug users not in treatment. AIDS Care, vol. 6(5), s. 559 570. Baker A., Turner A., Kay-Lambkin F.J., Lewin T.J. (2009). The long and the short of treatments for alcohol or cannabis misuse among people with severe mental disorders. Addictive Behaviors, vol. 34, s. 852 858. Ball S.A., Martino S., Nich C., Frankforter T.L., van Horn D., Crits-Christoph P. et al. (2007). Site matters: Multisite randomized trial of motivational enhancement therapy in community drug abuse clinics. Journal of Consulting and Clinical Psychology, vol. 75, s. 556 567. Bamatter W., Carroll K.M., Añez L.M., Paris M. Jr., Ball S.A., Nich C. et al. (2010). Informal discussions in substance abuse treatment sessions with Spanish-speaking clients. Journal of Substance Abuse Treatment, vol. 39, s. 353 363. Bandura A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control. New York: Freeman. Barber J.G., Crisp B.R. (1995). Social support and prevention of relapse following treatment for alcohol abuse. Research on Social Work Practice, vol. 5(3), s. 283 296. Barber J.G., Gilbertson R. (1997). Unilateral interventions for women living with heavy drinkers. Social Work, vol. 42, s. 69 78. Barber W.S., O Brien C.P. (1999). Pharmacotherapies. W: B.S. McCrady, E.E. Epstein (red.), Addictions: A comprehensive guidebook (s. 347 369). New York: Oxford University Press. Barnett P.G., Trafton J.A., Humphreys K. (2010). The cost of concordance with opiate substitution treatment guidelines. Journal of Substance Abuse Treatment, vol. 39(2), s. 141 149. Batki S.L., Kauffman J.F., Marion I., Parrino M.W., Woody G.E. (2005). Medication-assisted treatment for opioid addiction in opioid treatment programs, vol. 43, seria Treatment Improvement Protocol (TIP). Rockville, MD: Center for Substance Abuse Treatment. Baumeister R.F. (1994). The crystallization of discontent in the process of major life change. W: T.F. Heatherton, J.L. Weinberger (red.), Can personality change? (s. 281 297). Washington, DC: American Psychological Association. Baumeister R.F., Heatherton T.F., Tice D.M. (1994). Losing control: How and why people fail at self-regulation. New York: Academic Press; wyd. pol. Utrata kontroli, przeł. Ł. Święcicki. Wydawnictwo Parpa, Warszawa 2000. Beauchamp T.L., Childress J.F. (2001). Principles of biomedical ethics (wyd. 5). New York: Oxford University Press.

Literatura cytowana 451 Beck A.T., Wright F.D., Newman C.F., Liese B.S. (2001). Cognitive therapy of substance abuse. New York: Guilford Press; wyd. pol. Terapia poznawcza uzależnień, przeł. J. Chodkiewicz, J. Witkowska. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007. Becker H.C. (1998). Kindling in alcohol withdrawal. Alcohol Health and Research World, vol. 22, s. 25 33. Becker H.C., Hale R.L. (1993). Repeated episodes of ethanol withdrawal potentiate the severity of subsequent withdrawal seizures: An animal model of alcohol withdrawal kindling. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, vol. 17, s. 94 98. Beckman L.J. (1993). Alcoholics Anonymous and gender issues. W: B.S. McCrady, W.R. Miller (red.), Research on Alcoholics Anonymous: Opportunities and alternatives (s. 319 348). New Brunswick, NJ: Rutgers Center of Alcohol Studies. Beckman L.J., Amarno H. (1986). Personal and social difficulties faced by women and men entering alcoholism treatment. Journal of Studies on Alcohol, vol. 47, s. 135 145. Benshoff J.J., Janikowski T.P. (2000). The rehabilitation model of substance abuse counseling. Belmont, Canada: Wadsworth. Benson H., Klipper M.Z. (1990). The relaxation response. New York: Avon. Berglund M., Thelander S., Salaspuro M., Franck J., Andreasson S., Ojehagen A. (2003). Treatment of alcohol abuse: An evidence-based review. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, vol. 27, s. 1645 1656. Berman A.H., Bergman H., Palmstierna T., Schlyter F. (2005). Evaluation of the Drug Use Disorders Identification Test (DUDIT) in criminal justice and detoxification settings and in a Swedish population sample. European Addiction Research, vol. 11(1), s. 22 31. Bernstein E., Bernstein J., Feldman J., Fernandez W., Hagan M., Mitchell P. et al. (2007). An evidence-based alcohol screening, brief intervention and referral to treatment (SBIRT) curriculum for emergency department (ED) providers improves skills and utilization. Substance Abuse, vol. 28(4), s. 79 92. Bernstein E., Bernstein J., Levenson S. (1997). Project ASSERT: An ED-based intervention to increase access to primary care, preventive services and the substance abuse treatment system. Annals of Emergency Medicine, vol. 30, s. 181 189. Bernstein E., Edwards E., Dorfman D., Heeren T., Bliss C., Bernstein J. (2009). Screening and brief intervention to reduce marijuana use among youth and young adults in a pediatric emergency department. Academic Emergency Medicine, vol. 16(11), s. 1174 1185. Bernstein J., Bernstein E., Tassiopoulos K., Heeren T., Levenson S., Hingson R. (2005). Brief motivational intervention at a clinic visit reduces cocaine and heroin use. Drug and Alcohol Dependence, vol. 77, s. 49 59. Beutler L.E., Harwood T.M., Michelson A., Song X., Holman J. (2011). Resistance/reactance level. Journal of Clinical Psychology: In Session, vol. 67(2), s. 133 142. Beutler L.E., Machado P.P.P., Neufeldt S.A. (1994). Therapist variables. W: A.E. Bergin, S.L. Garfield (red.), Handbook of psychotherapy and behavior change (wyd. 4, s. 229 269). New York: Wiley. Bickel W.K., Amass L., Higgins S.T., Badger G.J., Esch R.A. (1997). Effects of adding behavioral treatment to opioid detoxification with buprenorphine. Journal of Consulting and Clinical Psychology, vol. 65, s. 803 810. Bickel W.K., Christensen D.R., Marsch L.A. (2011). A review of computer-based interventions used in the assessment, treatment, and research of drug addiction. Substance Use and Misuse, vol. 46(1), s. 4 9.

Indeks abstynencja 14, 22, 37, 45, 63, 67, 68, 85, 86, 97, 99, 103, 105, 109, 122, 144 146, 149, 156, 159, 162, 174, 184, 193, 203, 207, 210 213, 215 217, 219, 223, 224, 231, 232, 234, 235, 238, 240 243, 245, 247 250, 252, 254, 259, 263, 264, 267, 268, 271, 272, 274 278, 280 282, 285 292, 295, 296, 298, 314, 317, 318, 331, 332, 340, 342, 346 353, 356 359, 363, 366, 382, 383, 387, 391, 393, 404, 433, 435 439 zob. też faza podtrzymania; zdrowienie agonisty 52, 54, 55, 281 283, 286, 354 a efekty działania substancji psychoaktywnych 55, 281, 354 agonisty częściowe 55, 282, 283 AIDS 127, 144 akamprozat 288, 289 zob. też środki farmakologiczne akceptacja 72, 73, 82, 130, 167, 198, 262, 278, 320, 340, 378, 391, 395 a dialog motywujący 198 a terapia grupowa 262, 278, 340, 378, 391 aktywne słuchanie 21, 72, 254 aktywność układu GABA-ergicznego (kwasu γ-aminomasłowego) 57 a leki uspokajające 57 Al-Anon 201, 202, 239, 240, 248, 262 zob. też grupy samopomocowe Alcoholics Victorious (AV, triumfujący alkoholicy ) 273 zob. też grupy samopomocowe algorytmy dopasowania terapii do przypadku 150 algorytmy komputerowe 151 alkohol: a badania przesiewowe 90, 92, 93, 108, 110, 146, 179, 195, 432, 440, 441 a krótkie interwencje 179, 182, 184, 186, 432, 433 a prewencja wybiórcza 422, 429 a proces detoksykacji 124, 143, 284 a rozpoznanie zaburzeń współwystępujących 124 efekty działania 281, 427 leki ograniczające używanie substancji 285 leki stosowane w zespole abstynencyjnym i terapii podtrzymującej 281, 283, 284 nazwy potoczne i slangowe 56 objawy zespołu abstynencyjnego 115, 210, 281, 284, 285, 348 prewencja wskazana 421, 426, 430, 438, 440 wpływ na neuroprzekaźniki 55 ambiwalentny stosunek do zmiany 139, 303 opór i język podtrzymania 303, 304, 306, 307, 310 zob. też krótkie interwencje; zmiana American Society of Addiction Medicine (ASAM) 112, 113, 115, 150, 153, 154 dopasowanie terapii do przypadku 153 proces detoksykacji 113 wytyczne 113, 115, 153, 154 amfetamina 56, 64, 67, 95, 207 analiza funkcjonalna 97, 98, 105, 106, 109, 110, 208, 209, 216, 230, 249, 257, 309, 358 głód substancji 230, 249

504 Indeks program wsparcia społecznego 216 anksjolityki 342, 343 a środki farmakologiczne 342 zaburzenia współwystępujące 343 zob. też środki farmakologiczne Anonimowi Alkoholicy (AA, Alkoholics Anonymous) 42 44, 105, 130, 143, 148, 156, 157, 175, 177, 178, 193, 204, 231, 248, 249, 260, 261, 263 276, 278 280, 287, 302, 312, 313, 315, 317, 347, 353, 355, 356, 360, 361, 382 384, 387, 389 391, 398, 412 a przyczyny 156, 263, 266, 313, 387 i duchowość 382, 383, 387, 391 modele odpowiedzialności osobistej 43 przegląd 266 ułatwianie udziału 204 zob. też grupy samopomocowe; program dwunastu kroków Anonimowi Hazardziści 263 zob. też grupy samopomocowe; program dwunastu kroków Anonimowi Narkomani 105, 178, 263 zob. też grupy samopomocowe; program dwunastu kroków antagonisty 55, 354 antydepresanty 341 zob. też środki farmakologiczne autentyczność 72, 378, 396 autonomia klienta 85, 86, 160, 171, 181, 198, 316, 372, 401 403 badania moczu 95, 112, 215, 247, 248, 257, 283, 322, 404 zob. też badania przesiewowe badania nad rezultatami terapii 79 badania przesiewowe 16, 41, 69, 74, 89 94, 96, 107 110, 114, 125, 127 129, 146, 179, 195, 247, 295, 296, 373, 416, 432, 440, 441, 445 diagnoza 69, 90, 96, 110 narzędzia 92, 94, 95, 107, 108, 110, 445 omówienie 90 proces detoksykacji 69 redukcja szkód 416 terapia grupowa 373 zob. też badanie diagnostyczne badanie diagnostyczne 89, 101, 107, 200, 332 diagnoza 89 informacje zwrotne 200 wypełnianie zaleceń dotyczących terapii 107 zob. też badania przesiewowe badanie trzeźwości 428 barbiturany 56, 57, 59, 62, 65, 342, 343 nazwy potoczne i slangowe 56 wpływ na neuroprzekaźniki 59 bariera krew mózg 52 behawioralna terapia par 213, 241 247, 249, 250, 253, 259, 364 behawioralny trening samokontroli 229, 435, 436 zob. też ujęcie oparte na rozwijaniu umiejętności benzodiazepiny 56, 57, 59, 62, 64, 65, 285, 331, 342, 343 nazwy potoczne i slangowe 56 wpływ na neuroprzekaźniki 59 zaburzenia współwystępujące 342 bezpieczeństwo 64, 68, 78, 125, 148, 151, 167, 168, 244, 257, 293, 300, 343, 365, 369, 371, 385, 388, 397, 399, 409, 415 bezwarunkowa akceptacja 72, 73 błędna diagnoza 333 zob. też diagnoza bodźce poprzedzające użycie substancji 208, 227 bodźce spustowe 105, 170, 208, 209, 211, 257 buprenorfina 122, 283, 284, 286, 298, 353, 414, 439 zob. też środki farmakologiczne cel: dający zadowolenie 142 konkretny 141, 142 osiągalny 141 właściwości dobrego 141, 146 cel abstynencji: a terapia grupowa 381 program dwunastu kroków 43, 137, 143, 155, 157, 260, 262 267, 270, 271, 273 276, 280, 340, 382, 384, 387, 393 wyznaczanie celów 216 cele terapii 144, 295, 364 366, 373, 381 behawioralna terapia par 245

Indeks 505 terapia grupowa 378 umiar 144, 275, 436, 437 zob. też wyznaczanie celów chlamydia 127, 128 choroby przenoszone drogą płciową 125 128, 144, 409, 416, 433 omówienie 127, 128 choroby zakaźne 125, 132, 144, 345, 409, 416 zob. też choroby przenoszone drogą płciową; potrzeby zdrowotne ciąża 39, 46, 63, 66, 67, 90, 93, 129, 342, 409, 410 konsekwencje działania substancji psychoaktywnych dla płodu 66 68 Clinical Trials Network 419 Cocaine Anonymous ( Anonimowi Kokainiści ) 263 zob. też grupy samopomocowe; program dwunastu kroków czas trwania terapii 372 częstość sesji w terapii grupowej 312, 318, 364, 381 czułość narzędzia przesiewowego 92, 93 czynienie dobra 401 404, 420 czynniki kulturowe 36, 45 dyscypliny duchowe 392 etyka zawodowa 266, 300, 340, 375, 399, 401, 407, 408, 411, 414, 415, 420, 438 czynniki środowiskowe 36, 46, 258, 327, 430, 432 koncepcja zdrowia publicznego w etiologii 36, 46, 48 czynniki utrudniające wypełnianie zaleceń 314, 316 zob. też wypełnianie zaleceń dotyczących terapii czynniki związane z jednostką 46 decyzje 13, 14, 35, 83, 86, 87, 112 115, 139, 148, 151, 159, 160, 171, 172, 174, 198, 199, 215, 244, 246, 258, 269, 275, 288, 308, 310, 316, 319, 333, 351, 358, 364, 366, 367, 369, 375 377, 381, 397, 399 406, 414, 417, 420, 433, 436, 438 demografia 264, 427 dendryty 53, 54 depresja 13, 28, 41, 43, 57, 62, 66, 68, 90, 120, 123, 143, 157, 167, 202, 203, 227, 229, 273, 289, 324, 325, 327, 330, 331, 340, 341, 344, 428 dopasowanie terapii do przypadku 147, 148, 152, 153, 155, 156, 159, 315 rozpoznanie 28, 157 środki farmakologiczne 290, 342 detoksykacja 52, 58, 69, 100, 111 115, 118, 121 124, 129, 131 133, 136, 137, 143, 150, 158, 164, 217, 242, 272, 273, 282 285, 297, 298, 330, 332, 346, 351, 353, 393 alkohol 124, 143, 284 eksperymentowanie z abstynencją 210, 212, 216, 317 farmakoterapia 158 faza stabilizacji 122, 129, 132, 136, 137, 285 fazy terapii 133 objawy zespołów abstynencyjnych 123, 124 przejście do terapii 129, 133, 136, 137 rozpoznanie zaburzeń współwystępujących 124 zob. też złe samopoczucie po przyjęciu substancji Diagnostyczny i statystyczny podręcznik zaburzeń psychicznych DSM 13, 27, 107 omówienie 13, 27 zob. też diagnoza diagnoza 24, 27 29, 35, 36, 39, 40, 42, 69, 90, 107, 109, 110, 150, 151, 181, 270, 312, 317, 324, 325, 327, 333, 337, 409 badania przesiewowe 69, 90, 96, 110 historia DSM 13, 27, 42, 107 koncepcja kontinuum uzależnienia 29, 40, 180 kryteria 35, 36, 109 omówienie 28, 39 prewencja wskazana 421, 422, 426, 430, 438, 440 zaburzenia współwystępujące nadreprezentowane 186, 330 zob. też Diagnostyczny i statystyczny podręcznik zaburzeń psychicznych DSM; zaburzenia współwystępujące dialog motywujący 21, 74, 79, 130, 156, 165, 171, 178, 181, 183, 185, 196 200,

506 Indeks 203, 204, 210, 211, 272, 292, 303, 316, 317, 353, 357, 369, 410, 434 koordynowanie pomocy 21, 171, 183 krótkie interwencje 182 185 omówienie 171, 196, 316 praca z klientem mniej zmotywowanym 194 disulfiram 126, 207, 211, 212, 241, 248, 287, 288, 290 292, 322, 353, 354 długofalowe skutki działania substancji psychoaktywnych 428 zob. też efekty działania substancji psychoaktywnych długofalowy wpływ na funkcjonowanie poznawcze zob. długofalowe skutki działania substancji psychoaktywnych długofalowy wpływ na zdrowie fizyczne zob. długofalowe skutki działania substancji psychoaktywnych dobra atmosfera w grupie 112, 130, 315, 378 dokumentacja 407, 408, 410, 412, 415, 416, 420 przechowywanie 415, 420 dopasowanie terapii do przypadku 147, 148, 156 algorytmy 150 opinia kliniczna 148 reguły decyzyjne 149 tryb naturalny 147 dostępność terapii 152, 403 doświadczenie zawodowe u specjalistów zdrowia behawioralnego 21, 166, 244, 336 zob. też klinicyści dowartościowywanie klientów 81, 175, 197 a terapia grupowa 369 odzwierciedlenia 78, 103, 197, 198, 369 podstawowe umiejętności terapeutyczne 78 podsumowania 78, 369 pytania otwarte 78, 369 DSM zob. Diagnostyczny i statystyczny podręcznik zaburzeń psychicznych DSM duchowość 43, 80, 211, 276, 278, 300, 382 385, 387, 391 393, 397, 398 dyscypliny duchowe 392 grupy samopomocowe 262 modele osobistej odpowiedzialności w etiologii 383 omówienie 383 powrót do religijnych korzeni 384 program dwunastu kroków 43, 137, 143, 155, 157, 260, 262 267, 270, 271, 273 276, 280, 340, 382, 384, 387, 393 zgłębianie wymiaru duchowego w pracy z klientem 382 dwufazowe działanie alkoholu 326 dzieci 42, 47, 63, 66 68, 73, 77, 92, 128, 129, 131, 137, 166 168, 171 173, 175, 179, 239 241, 256, 258, 259, 283, 314, 317, 342, 347, 373, 375, 376, 393, 399, 409, 410, 412, 416, 417, 426, 428, 433 efekty działania substancji psychoaktywnych 55, 428 długofalowe skutki 64 kanabinole (marihuana) 334 klasy substancji i ostre skutki ich działania 55, 59, 68, 178, 342 skutki oddziaływania na płód 66 68, 433 stymulanty 29, 31, 38, 56, 57, 65, 211, 334, 343 środki psychodeliczne 59 61, 64, 327 środki uspokajające 57, 58, 62, 67, 124, 331, 334 zob. też długofalowe skutki działania substancji psychoaktywnych; ostre skutki działania substancji psychoaktywnych; uzależnienie eksperymentowanie z abstynencją 210, 212, 216, 317 program wsparcia społecznego 212, 216 empatia 12, 71 74, 76, 78, 79, 87, 122, 136, 171, 188, 196, 198, 218, 244, 316, 320, 377 379, 434 a terapia grupowa 377 379 empatia terapeutyczna 71, 73 zob. też terapia skoncentrowana na kliencie jako fundament endorfiny 54, 58, 59 etiologie uzależnienia 42, 239, 383 etyka zawodowa 266, 300, 340, 375, 399, 401, 407, 408, 411, 414, 415, 420, 438

Indeks 507 granice 411 historia etyki 401 kwestie praktyczne 216, 364, 372 poufność 92, 246, 314, 373 375, 402, 405 411, 415, 420 świadoma zgoda 234, 375, 401, 405, 420 terapia grupowa 375, 408 ujawnianie informacji o sobie 368, 373, 413, 414 wskazówki i wytyczne 159, 203 zob. też klinicyści farmakokinetyka 52, 55 farmakoterapia 126, 158, 168, 186, 187, 211, 212, 216, 217, 227, 229, 242, 265, 281, 285 287, 290 298, 313, 340, 341, 343 345, 349, 351, 353, 444, 445 krótkie interwencje 186 leki w zespołach abstynencyjnych i terapii podtrzymującej 281 ograniczające używanie substancji 285 przystosowanie do potrzeb klienta 183, 315 zob. też środki farmakologiczne farmakoterapia nadzorowana 294, 296 faza podtrzymania 136, 138, 141, 160, 350, 351 omówienie 350 zob. też zdrowienie; zmiana fazy terapii 69, 122, 132, 133, 135 140, 142, 160, 284, 285, 287, 289, 291, 349 355, 359, 405 fencyklidyna 56, 59 formularz zapotrzebowania na formy pomocy 167, 168 zob. też proces kierowania klientów do programów formy zachęty o charakterze behawioralnym 292, 297, 321, 322 farmakoterapia 292, 297 program wsparcia społecznego 292 ułatwianie udziału w grupach samopomocowych 320 funkcja wykonawcza 379 funkcjonalna terapia rodzin 255 gamma-glutamylotranspeptydaza (GGTP) 95 genetycznie zakodowana podatność 327 głód substancji 59, 106, 229, 230, 231, 249, 281, 284, 285, 290, 292, 298 farmakoterapia 292, 298 środki farmakologiczne 281, 285 ujęcie oparte na rozwijaniu umiejętności 229, 249 gotowość do zmiany 33, 100, 101, 109, 112, 115, 139, 150, 166, 167, 191, 193, 194, 204, 207, 365, 370, 373 koordynowanie pomocy 21, 24, 69, 129, 131, 136, 159, 161 167, 169 176, 183, 210, 283, 292, 317, 321, 338, 354, 414 pięć wymiarów motywacji 192 wypełnianie zaleceń dotyczących terapii 100, 105, 148, 171, 173, 182 184, 186, 198, 212, 241, 283, 287, 288, 291 294, 297, 299, 311 323, 340, 375 zob. też zmiana granice bezpiecznego picia 40 grupy edukacyjne 222, 362, 368, 381 zob. też terapia grupowa grupy psychoedukacyjne w terapii 362, 365, 368, 381 zob. też terapia grupowa grupy samopomocowe 24, 104, 136, 137, 143, 159, 178, 181, 222, 247, 260 263, 266, 268 270, 273, 279, 295, 311, 320, 340, 353, 354, 414, 434 Anonimowi Alkoholicy (AA) 42 44, 105, 130, 143, 148, 156, 157, 175, 177, 178, 193, 204, 231, 248, 249, 260, 261, 263 276, 278 280, 287, 302, 312, 313, 315, 317, 347, 353, 355, 356, 360, 361, 382 384, 387, 389 391, 398, 412 duchowość 262 farmakoterapia 340 faza podtrzymania 136, 138, 141, 160, 350, 351 grupy samopomocowe o profilu religijnym 273, 280 grupy samopomocowe o profilu świeckim 273, 280 istotne zagadnienia 279 omówienie 260, 262, 263 przegląd 261 ułatwianie udziału 268

Redaktorzy inicjujący Marta Czerwonka Aleksandra Czyżewska-Felczak Redakcja Anna Poinc-Chrabąszcz Renata Włodek Korekta Barbara Cabała Skład i łamanie Hanna Wiechecka Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83