USPRAWNIANIE RUCHOWE DZIECI ZE SPRZĘŻONYMI NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI Opracowała: Iwona Bielawska 1
Wstęp Podstawą rehabilitacji są różne formy ćwiczeń ruchowych. W zależności od ich wpływu na organizm ludzki dzielimy je na: 1. Ćwiczenia działające miejscowo - odcinkowo, np. na pewne grupy mięśniowe, zwiększające ich siłę i elastyczność lub też ćwiczenia zwiększające zakres ruchów w stawach kończyn. 2. Ćwiczenia ogólnie usprawniające, których celem jest np. zwiększenie wydolności układu krążenia czy poprawienie ogólnej sprawności fizycznej. Biorąc pod uwagę sposób wykonywania, ćwiczenia dzielimy na: 1. Ćwiczenia bierne - wykonywane przez terapeutę bez współudziału ćwiczącego. Stosuje się je w celu utrzymania sprawności mięśni oraz zapobiegania przykurczów i zesztywnienia stawów. 2. Ćwiczenia czynne - wykonywane przez ćwiczącego pod kierunkiem lub przy pomocy terapeuty. Ich celem jest zwiększenie siły i masy mięśni oraz przywrócenie ich prawidłowej funkcji. 3. Ćwiczenia specjalne, wykonywane pod nadzorem terapeuty - zaliczają się do nich: ćwiczenia oddechowe, których celem jest nauczanie prawidłowego oddychania, poprawienie ruchomości klatki piersiowej, zwiększenie wydolności i sprawności układu oddechowego oraz odpowiednie ukształtowanie klatki piersiowej ćwiczenia koordynacji ruchowej, polegające na nauczaniu ruchów w zakresie małych i dużych stawów z ruchami precyzyjnymi włącznie ćwiczenia relaksacyjne, polegające na uzyskaniu rozluźnienia mięśni za pomocą sugestii przekazywanych przez terapeutę W zakres rehabilitacji ruchowej wchodzi gimnastyka korekcyjna. Jest to forma ćwiczeń fizycznych, mających doprowadzić do skorygowania nieprawidłowości powstałych w układzie narządów ruchu. 2
Ćwiczenia ruchowe na sali rehabilitacyjnej przeznaczone są dla dzieci młodszych, uczęszczających do Przedszkola Specjalnego jak również dzieci w wieku szkolnym, uczących się w Zespole Placówek Specjalnych. Na ćwiczenia trafiają dzieci o różnym stopniu niepełnosprawności ruchowej, poruszające się samodzielnie, z pomocą, lub na wózkach inwalidzkich. Przykładowe niepełnosprawności, z którymi spotykamy się w naszej pracy: mózgowe porażenie dziecięce - porażenia lub niedowłady, które mogą obejmować dwie, trzy lub cztery kończyny przepuklina oponowo-rdzeniowa jej najczęstszym objawem i następstwem są zaburzenia neurologiczne w postaci porażeń lub niedowładów kończyn dolnych oraz zniekształcenia stawów dystrofie mięśniowe do charakterystycznych objawów zalicza się przede wszystkim osłabienie mięśni wady postawy, np. skolioza, lordoza czy kifoza Kwalifikacja do ćwiczeń odbywa się na podstawie: analizy dokumentacji lekarskiej dostarczonej przez rodziców lub opiekunów oceny stopnia dysfunkcji dokonanej przez terapeutę, prowadzącego zajęcia 3
Na początku września przygotowujemy rozkład materiału na cały rok szkolny rozpisany na poszczególne miesiące: L.p. Temat wrzesień październik listopad grudzień styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec 1 Organizacja grup korekcyjnych. Ocena postawy ciała dziecka. Zapoznanie z zasadami bezpieczeństwa na zajęciach 2 2 3 4 5 Ćwiczenia ogólnorozwojowe mające na celu harmonijny rozwój fizyczny, wzmożenie jego wydolności i sprawności fizyczno-ruchowej. Testy sprawdzające siłę mięśni posturalnych. Ćwiczenia wzmacniające mięśnie posturalne: brzucha, grzbietu i pośladków o różnym stopniu trudności Ćwiczenia zwiekszające ruchomość w obrębie obręczy biodrowej. Korekta nieprawidłowego ustawienia miednicy. Ćwiczenia przeciwko płaskostopiu. Ćwiczenia elongacyjne kręgosłupa (czynne, bierne, z partnerem, bez partnera, z przyborem, na przyrządach). Ćwiczenia antygrawitacyjne. Ćwiczenia przyjmowania skorygowanej postawy ciała. 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 6 Ćwiczenia rozciągające mięśnie klatki piersiowej i ćwiczenia wyrabiające obszeność ruchu w stawach barkowych. Nauka prawidłowego oddychania podcas wykonywania ćwiczeń. Ćwiczenia zwiększające pojemność życiową płuc 1 1 1 1 7 Gry i zabawy z elementami gimnastyki korekcyjnej 1 1 1 ILOŚĆ TYGODNI 4 5 4 4 5 4 4 4 5 4 4
W dalszej kolejności dla każdego dziecka opracowujemy indywidualny plan pracy dostosowany do rodzaju niepełnosprawności: Karta badania postawy ciała i postępów korekcyjnych IMIĘ I I NAZWISKO KLASA WIEK ROZPOZNANIE ZAOPATRZENIE ORTOPEDYCZNE ZALECENIA I RODZAJ STOSOWANYCH ĆWICZEŃ PODSUMOWANIE 5
Wykorzystanie symboli AAC w Sali Rehabilitacji Ruchowej 1. Sala Rehabilitacji Ruchowej oznaczona jest symbolem PCS: 2. Poniższe zdjęcia umieszczone są na tablicy ściennej. Wykorzystywane są w codziennych planach aktywności oraz służą do wyborów nagrody przez dziecko. 6
Gabinet rehabilitacji: wyposażenie Sala, na której odbywają się ćwiczenia, powinna być przestronna, jasna, ciepła oraz odpowiednio wyposażona, Różnorodny sprzęt nie tylko pomaga terapeutom w prowadzeniu zajęć, ale również zachęca dzieci do ćwiczeń. Do ćwiczeń z dziećmi niepełnosprawnymi ruchowo wykorzystujemy następujący sprzęt: ławki gimnastyczne - służą do wykonywania ćwiczeń równoważnych, ćwiczeń z zakresu gimnastyki korekcyjno-kompensacyjnej oraz ćwiczeń wzmacniających mięśnie odpowiedzialne za utrzymywanie prawidłowej postawy ciała. Wyposażone są z jednej strony w zaczep, co umożliwia połączenie ich z drabinką przyścienną. Wówczas spełniają rolę deski do podciągania lub zjeżdżalni. 7
kształtki rehabilitacyjne - o różnych wielkościach i kształtach. Różnorodność elementów pozwala na łączenie ich w dowolne konstrukcje oraz tory przeszkód. Dzieci chętnie biorą udział w zajęciach z ich wykorzystaniem, a pokonując je rozwijają sprawność ruchową, między innymi takie zdolności jak zwinność czy skoczność. 8
drabinki gimnastyczne - pozwalają na wykonanie wielu ćwiczeń gimnastycznych oraz rehabilitacyjnych, takich jak zwisy, przysiady, podciągania czy przejścia. suchy basen rehabilitacyjny ze schodami i zjeżdżalnią napełniony kolorowymi piłeczkami- zachęca małe dzieci do aktywności ruchowej oraz zapewnia doskonały relaks po wyczerpujących ćwiczeniach. 9
piłki gimnastyczne o różnych rozmiarach - doskonałe do wielu ćwiczeń ruchowych i rehabilitacyjnych. Można na nich siedzieć, leżeć przodem i tyłem, opierać się bokiem, skakać. Ćwiczenia na piłkach gimnastycznych skutecznie angażują mięśnie stabilizujące ciało oraz aktywizują i wzmacniają mięśnie posturalne, odpowiadające za utrzymanie prawidłowej postawy ciała. Doskonale sprawdzają się również do ćwiczeń z dziećmi z mózgowym porażeniem dziecięcym. 10
schody z poręczami i pochylnią - służą do nauki chodzenia oraz korekty chodu. stacjonarny rower treningowy - jazda na nim wzmacnia mięśnie pośladkowe oraz mięśnie ud i podudzi. Przy ustawieniu dużego oporu stanowi dobry trening mięśni nóg a jazda bez oporu jest formą rozgrzewki. 11
bieżnia elektryczna - przeznaczona do treningu biegowego i chodziarskiego, wykorzystywana do pracy z dziećmi z nadwagą lub jako element rozgrzewki. 12
materace składane - można na nich wykonywać wiele ćwiczeń gimnastycznych oraz rehabilitacyjnych. trampolina skoki na trampolinie są mocno aktywizującą i atrakcyjną formą ruchu, dzieci bardzo lubią tego rodzaju aktywność. Podczas skoków poprawiają koordynację ruchową oraz kondycję. 13
klin ułożeniowy przeznaczony do ćwiczeń z dziećmi z porażeniami. Utrzymuje prawidłowe ułożenie ciała; wałek z rzepem przytrzymuje dziecko na odpowiedniej wysokości a kończymy dolne w odpowiednim odwiedzeniu. Można na nim ćwiczyć mięśnie brzucha, grzbietu, obręczy barkowej i biodrowej a także siady. Terapeuci na sali rehabilitacyjnej wykorzystują jeszcze wiele innych sprzętów, np. różnej wielkości wałki, piłki, hantle, obciążniki, woreczki czy laski gimnastyczne. Są to przybory wykorzystywane do ćwiczeń angażujących różne partie mięśni i stawów. 14
Pionizator pomaga w rehabilitacji dzieci z niedowładem kończyn dolnych oraz tułowia, umożliwiając przyjęcie pozycji stojącej. Jest przeznaczony do czynnej rehabilitacji dzieci niepełnosprawnych. Pozwala na samodzielne, lecz pod nadzorem, bezpieczne stanie. Jest to urządzenie bardzo uniwersalne, gdyż można na nim pionizować zarówno dzieci wiotkie, jak i z problemami dużych napięć mięśniowych. Korzystanie z pionizatora: przyczynia się do lepszego funkcjonowania układu krążeniowo-oddechowego przyczynia się do lepszego funkcjonowania układu kostno-stawowego powoduje równowagę napięć mięśniowych wpływa korzystnie na psychoruchowy rozwój dziecka Pionizator zapewnia ponadto prawidłową stabilizację nóg, miednicy oraz klatki piersiowej. Umożliwia swobodną pracę rąk, co stwarza warunki do prowadzenia przy jego użyciu zajęć dydaktycznych. W wielu przypadkach przygotowuje także dziecko do chodzenia. 15
Fotelik rehabilitacyjny jest urządzeniem zaprojektowanym do stosowania w procesie codziennej rehabilitacji dzieci ze schorzeniami uniemożliwiającymi samodzielne siedzenie i stanie. Można w nim sadzać dzieci ze zmniejszonym napięciem mięśniowym jak również dzieci ze znaczną spastycznością oraz przykurczami stawów. Stabilizacja tułowia w pozycji siedzącej: umożliwia wykonywanie ćwiczeń za pomocą kończyn górnych w trakcie terapii oraz zabaw zapobiega powstawaniu przykurczów i deformacji kostno-stawowych siad jest ważnym etapem w rozwoju dziecka poprzedzającym przyjęcie pozycji pionowej Fotelik zaopatrzony jest w klin do utrzymania kończyn dolnych w odwiedzeniu, podnóżek, na którym oparte są stopy, pulpit oraz kamizelkę. 16
Usprawnianie ruchowe Głównym celem rehabilitacji jest doprowadzenie do ogólnej poprawy stanu dziecka oraz jego funkcjonowania w środowisku szkolnym i pozaszkolnym. Sposób usprawniania ruchowego zależy od stopnia niepełnosprawności uczęszczających na ćwiczenia. Dzieci nie poruszając się samodzielnie: często nie potrafią kontrolować ruchów swojego ciała nie zachowują równowagi w pozycjach średnich (siad, klęk) nie potrafią samodzielnie zmienić pozycji ciała (przewrócić się z pleców na brzuch, usiąść) Zajęcia z takimi dziećmi prowadzone są w pozycjach niskich. Dzieci leżą na: plecach brzuchu boku Dobierając pozycję wyjściową stosujemy różnego rodzaju: kliny o zmiennym stopniu nachylenia rozpórki, służące do umieszczania między nogami wałki, które można podkładać pod kolana oraz pod brzuch Celem prowadzonych ćwiczeń jest: 1. Uruchomienie stawów 2. Likwidacja lub zapobieganie przykurczom mięśni 3. Nauka zmiany pozycji ciała 4. Nauka pełzania, czołgania, czworakowania 5. Nauka siadania 6. Nauka wstawania 7. Utrzymanie równowagi w różnych pozycjach ciała Ćwiczenia wykonujemy na materacach, piłkach, wałkach oraz przy drabinkach. 17
Przed lustrem można wykonywać wiele ćwiczeń na dużych piłkach oraz wałkach, podczas których zarówno terapeuta jak i ćwiczący ma możliwość korygowania nieprawidłowego ruchu oraz ułożenia ciała 18
U dzieci poruszających się na wózkach lub przy pomocy drugiej osoby wprowadzamy więcej: ćwiczeń czynnych z przyborami (piłki, kijki, hantle, taśmy) ćwiczeń równoważnych na dużych piłkach oraz ławkach Uczymy: samodzielnego przebierania się do ćwiczeń samodzielnego przemieszczania się na wózku samodzielnego przechodzenia z wózka na materac i kozetki do ćwiczeń przejścia z siadu na wałku do stania przy drabinkach chodzenia przy balkoniku chodzenia przy schodach z poręczami pokonywania większych odległości Przykładowe ćwiczenia rehabilitacyjne w zależności od dysfunkcji Na ćwiczenia uczęszczają dzieci z różnymi wadami postawy, takimi jak: -wady klatki piersiowej - wady kręgosłupa plecy okrągłe plecy płaskie plecy okrągło-wklęsłe skoliozy W wadach klatki piersiowej wykonujemy: ćwiczenia ogólnorozwojowe - ich zadaniem jest zwiększenie ruchomości w stawach, usunięcie przykurczów, zwiększenie siły mięśni osłabionych ćwiczenia oddechowe - mające na celu nauczenie prawidłowego oddychania oraz zwiększenie ruchomości klatki piersiowej 19
Przy plecach okrągłych wykonujemy: ćwiczenia, których celem jest wzmocnienie mięśni grzbietu oraz pozostałych mięśni posturalnych ćwiczenia wzmacniające mięśnie klatki piersiowej ćwiczenia oddechowe torem przeponowym ćwiczenia wyrabiające nawyk prawidłowej postawy ciała Przy plecach płaskich dążymy do zwiększenia prawidłowych fizjologicznych krzywizn kręgosłupa. Wykonujemy: ćwiczenia zwiększające przodopochylenie miednicy ćwiczenia zwiększające ruchomość kręgosłupa, szczególnie w odcinku piersiowym ćwiczenia oddechowe Przy plecach okrągło-wklęsłych wykonujemy: ćwiczenia zwiększające ruchomość kręgosłupa w poszczególnych odcinkach rozciąganie skróconych mięśni wzmocnienie mięśni rozciągniętych ćwiczenia oddechowe torem przeponowym ćwiczenia odruchu prawidłowej postawy ciała W skoliozach wykonujemy: ćwiczenia mięśni grzbietu ćwiczenia ogólnorozwojowe ćwiczenia oddechowe ćwiczenia elongacyjne i antygrawitacyjne naukę prawidłowej postawy ciała 20
W ćwiczeniach korygujących wadliwą postawę ciała znaczenie ma prawidłowa pozycja wyjściowa. Dzieci przychodzące na zajęcia uczą się podstawowych najczęściej stosowanych pozycji. Są to: siad skrzyżny z dłońmi opartymi na kolanach siad klęczny siad rozkroczny klęk prosty 21
klęk podparty podpór tyłem z nogami ugiętymi leżenie przodem (ze zrolowanym pod brzuchem kocykiem) leżenie tyłem (z nogami ugiętymi i ramionami ułożonymi w tzw. skrzydełka ) 22
Dzieci uczą się różnych sposobów poruszania się: - czworakowania z nogami ugiętymi - czworakowania z nogami prostymi - czworakowania w podporze tyłem - poślizgów na kocykach: w siadzie klęcznym w leżeniu na brzuchu 23
w leżeniu na plecach - zwisów na drabinkach przodem do drabinki tyłem do drabinki Dzieci w wieku przedszkolnym najchętniej wykonują ćwiczenia w formie zabawowej oraz torów przeszkód. Ćwiczenia w formie ścisłej szybko je nudzą i przestają interesować. Podczas toru przeszkód dzieci rozwijają sprawność ruchową, przede wszystkim takie zdolności jak zwinność, skoczność oraz równowagę; często pokonują również strach przed wysokością. Tory przeszkód można konstruować zestawiając ze sobą różne megabloki, drabinki, materace, ławeczki i piłki. Trudność toru dostosowana musi być zarówno do wieku dziecka, jak i jego możliwości psychoruchowych oraz rodzaju wady. 24
Nagrodą za dobrze pokonany tor może być zabawa w basenie z kolorowymi piłeczkami lub skoki na trampolinie. Możemy również dać dziecku możliwość wybrania nagrody, która sprawi mu najwięcej radości. Przykłady toru przeszkód: Tor I 1. Przejście bokiem po drabinkach 2. Czołganie na materacach 3. Przejście po krążkach 4. Poślizg na złączonych ławeczkach Tor II 1. Przysiady przy drabinkach 2. Wejście po schodach megabloków i poślizg na plecach 3. Czworakowanie na materacach z nogami ugiętymi 4. Przejście po listwie ławeczki Dzieci starsze chętnie wykonują ćwiczenia w formie stacyjnej. Ćwiczenia na poszczególnych stacjach trwają określoną ilość czasu, np. 2 minuty. Ta forma jest atrakcyjna ze względu na stosowane przybory i sprzęt, m.in. piłki, hantle, woreczki, kijki, bieżnię czy rower stacjonarny. Przykłady ćwiczeń stacyjnych: 1. Siad klęczny na platformie na kółkach. Ruch- poślizg w siadzie klęcznym tyłem 2. Zwis tyłem na drabince. Ruch- podciąganie kolan do brzucha 3. Siad na dużej piłce prze lustrem, woreczek na głowie. Ruch- wypychanie woreczka czubkiem głowy, rozciąganie kręgosłupa 4. Ławka podwieszona na czwartym szczeblu drabinki. Ruch- ślizg na ławce na brzuchu Czas trwania każdej stacji- 2 minuty 25
Proces usprawniania jest bardzo długi, efekty widoczne są po wielu miesiącach ćwiczeń. Aby dziecko chętnie uczestniczyło w zajęciach powinny one być dla niego atrakcyjne i urozmaicone. Stopień trudności ćwiczeń musi być dostosowany do wieku, rodzaju niepełnosprawności oraz możliwości dziecka. Ćwiczenia rozpoczynamy od łatwiejszych, stopniowo przechodząc do coraz trudniejszych. Aby nie zniechęcić do pracy należy częściej pozwalać na wykonywanie ćwiczeń, z którymi dziecko radzi sobie lepiej. Za wykonane ćwiczenia nagradzamy. Może to być pochwała słowna, gest, lub ulubiona zabawa. Dziecko podczas ćwiczeń musi mieć poczucie bezpieczeństwa. Jeśli boi się wysokości nie zmuszamy go do wejścia na drabinki. Na ćwiczenia dzieci przebierają się w strój sportowy. Dlatego też jednym z ważnych elementów usprawniania jest nauka samodzielnego przygotowania się do ćwiczeń. Prognoza Praca fizjoterapeuty ma na celu poprawę ogólnej sytuacji dziecka, w tym: łatwiejszą i szybszą adaptację w środowisku szkolnym i pozaszkolnym nabycie umiejętności współdziałania w grupie rówieśniczej i nawiązania kontaktu z terapeutą naukę samoobsługi (samodzielnego ubierania się) powstrzymanie powstawania nowych przykurczów i zniekształceń niedopuszczanie do pogorszenia się stanu fizycznego utrzymanie zakresów ruchomości stawów i elastyczności mięśni likwidacja nieprawidłowych nawyków postawy ciała (np. garbienia się) kształtowanie nawyku prawidłowej postawy wzmocnienie gorsetu mięśniowego kształtowanie motoryki małej i dużej poprawa wentylacji płuc Efekty ćwiczeń są dokumentowane. W dzienniku zajęć pozalekcyjnych wpisujemy indywidualny program dla każdego dziecka. Po każdym semestrze opisujemy jego osiągnięcia 26
i na tej podstawie możemy na bieżąco modyfikować program oraz dostosowywać go do aktualnych możliwości ucznia. W procesie rehabilitacji ważny jest stały kontakt z wychowawcą i rodzicami dziecka. Od nich dowiadujemy się o aktualnym stanie zdrowia czy przyjmowanych lekach, mogących wpływać na gorszą kondycję oraz koncentrację podczas zajęć. 27