Percepcja słuchowa dr Marta Herzberg Instytut Nauk Społecznych WSG Percepcję dźwięków umożliwia analizator słuchowy, w którego skład wchodzi: receptor (narząd Cortiego) odbierający bodźce słuchowe, droga słuchowa (nerwy dośrodkowe), doprowadzające pobudzenie nerwowe do mózgu, korowa częśd analizatora (okolice skroniowe), gdzie dokonuje się analiza i synteza bodźców dźwiękowych, nerwy odśrodkowe przekazujące impulsy z mózgu do określonych narządów artykulacyjnych (Bielecka, Karska, Mytych, 2005, s. 29, Skibioska, 1996, s. 11). 1
Prawidłowa identyfikacja i różnicowanie bodźców dźwiękowych jest podstawą słyszenia mowy, jak również mechanizmu czytania, pisania ze słuchu, z pamięci itp. Składanie poszczególnych dźwięków w jedną całośd podczas czytania to synteza. Rozkładanie wyrazów na poszczególne dźwięki przy pisaniu ze słuchu to analiza. Oba te procesy sprawiają największe trudności dzieciom z obniżonym poziomem funkcji słuchowych (Spionek, 1973, s. 135). Percepcja mowy jest procesem złożonym, w którym uczestniczą: słuch fizjologiczny, słuch fonematyczny, czyli umiejętnośd rozróżniania dźwięków mowy (fonemów), pamięd słuchowa wyrazów, tzn. wzorców słuchowych wyrazów, umiejętnośd kojarzenia wzorców słuchowych wyrazów z odpowiednimi pojęciami (wybór odpowiedniego pojęcia), umiejętnośd rozszyfrowania związków występujących między wyrazami w zdaniu (rządu, zgody, przynależności), umożliwiająca zrozumienie znaczenia poszczególnych wyrazów oraz treści całej wypowiedzi (Skibioska, 1996, s. 10-11). 2
Słuch fonematyczny oznacza przystosowanie układu słuchowego do odbioru specyficznych właściwości fonematycznych danego języka, umożliwia różnicowanie dźwięków mowy, a zatem zdolnośd do ich analizy i syntezy, umożliwia rozumienie mowy zabezpiecza wyodrębnianie z potoku dźwięków mowy tych cech, które odgrywają szczególne znaczenie dla identyfikacji danego fonemu, dzięki czemu dany wyraz można odróżnid od innych, o odmiennym znaczeniu (np. domek-tomek, kasa-kasza, bak-bok). Fonem (głoskę) charakteryzuje wiele cech akustycznych, które odróżniają go od innych, co umożliwia odróżnienie wyrazów o innym znaczeniu, a podobnych brzmieniowo (Szeląg, Szymaszek, 2006, s. 9-10). Symptomy zaburzeo percepcji słuchowej (Skibioska, 1996, s. 50-51) pisanie czytanie inne przedmioty szkolne 3
PISANIE specyficzne trudności w pisaniu ze słuchu, zniekształcenia pisowni, zlepki liter, trudności w pisaniu wyrazów ze zmiękczeniami, dwuznakami, głoskami zatracającymi dźwięcznośd (zamiana głosek dźwięcznych na bezdźwięczne w-f, b-p, g-k) oraz w różnicowaniu i-j, kłopoty w odróżnianiu samogłosek nosowych ą, ę od zespołów dźwiękowych om, -on, -em, -en, trudności w analizie zdao na wyrazy, wyrazów na sylaby i głoski, łączenie przyimków z rzeczownikami np. wszkole, nastole, opuszczanie koocówek i cząstek wyrazów, gubienie liter, zwłaszcza samogłosek, przestawianie szyku dyktowanych wyrazów, w pisaniu ujawniają się często już przezwyciężone wady wymowy, szczególnie seplenienie, mylenie głosek syczących i szumiących (salik zamiast szalik), liczne przekręcenia i poprawki w zeszytach świadczą o tym, że dziecko podczas pisania, szczególnie ze słuchu, pomaga sobie pamięcią wzrokową CZYTANIE szczególne trudności w różnicowaniu dźwięków mowy, co może powodowad niewłaściwe ich wybrzmiewanie, trudności w syntezie przeliterowanych dźwięków, w scalaniu ich w dźwiękową całośd wyrazu, trudności we właściwej intonacji czytanych treści, błędy w czytaniu zamiany liter, wypuszczanie ich, zmiana brzmienia, nieprawidłowe odczytywanie całych wyrazów np. kordła zamiast kołdra, trudności w zrozumieniu przeczytanej treści wynikające z błędów w czytaniu, jak i niewłaściwego rozumienia określeo słownych, głównie pojęd abstrakcyjnych, hałas i rozmowy otoczenia mogą uniemożliwid czytanie 4
INNE PRZEDMIOTY SZKOLNE trudności w nauce języków obcych, w uczeniu się pamięciowym (wiersze, słowa piosenek, ciągi słowne dni tygodnia, miesiące, tabliczka mnożenia), trudności w przyswajaniu materiału z gramatyki, w rozumieniu dłuższych wypowiedzi słownych i poleceo nauczyciela Objawy zaburzeo percepcji słuchowej występują u dzieci na ogół później, w drugim półroczu klasy pierwszej, czasami dopiero w drugiej, a nawet w trzeciej lub czwartej klasie. Inteligentni uczniowie z dużymi defektami w sferze słuchowej, ale z dobrą percepcją wzrokową mogą przez pewien okres maskowad swoje trudności uczą się tekstów na pamięd, odgadują nowe wyrazy na podstawie zapamiętanych obrazów graficznych wyrazów dawniej poznanych, o zbliżonych układach liter, domyślają się z kontekstu. 5
Sposoby badania percepcji słuchowej 1. Wywiad z rodzicami Na jego podstawie dowiadujemy się jak przebiegał dotychczasowy rozwój mowy dziecka: opóźnione pojawienie się pierwszych słów, zdao, nieprawidłowa wymowa, znajomośd przez dziecko wierszy, jak szybko się ich uczy i od jak dawna, muzykalnośd dziecka, trudności w rozpoznawaniu melodii w zabawach i dwiczeniach rytmicznych 2. Obserwacja dziecka Jego wypowiedzi i wymowa pozwalają ujawnid agramatyzmy, przekręcenia wyrazów, wady wymowy, mały zasób słów. Obserwując dziecko podczas prób czytania, pisania, zwłaszcza ze słuchu, można również wnioskowad o zaburzeniach percepcji słuchowej (Skibioska, 1996, s. 15). 3. Próby eksperymentalne (do oceny poziomu analizy i syntezy słuchowej) Analiza słuchowa dziecko wyodrębnia z mówionego tekstu: zdania skłaniamy dziecko do wydzielenia określonego zdania z tekstu, wiersza, piosenki, wyrazy stawiamy dziecku zadanie polegające na wyodrębnieniu określonych wyrazów z tekstu, np. wypowiadamy zdanie kilkuwyrazowe i prosimy, aby dziecko podało z ilu wyrazów składa się zdanie, aby podało pierwszy, drugi, ostatni wyraz w zdaniu, sylaby prosimy, aby dziecko policzyło, ile dany wyraz ma sylab; najpierw wyrazy jedno i dwusylabowe, później kilkusylabowe, głoski samogłoski i spółgłoski dziecko ma za zadanie podad, jaką głoskę słyszy na początku i na koocu podanego wyrazu (wyrazy można ilustrowad obrazkami), można polecid wymienid przedmioty, których nazwy zaczynają się lub kooczą podaną głoską, można poprosid o wyodrębnienie ostatniej głoski w kolejno podawanych sylabach, segregowanie obrazków i wybieranie tych, które przedstawiają przedmiot o nazwie zawierającej podaną głoskę, wydzielanie wszystkich głosek z wyrazu: wybrzmiewanie ich i liczenie (Skibioska, 1996, s. 15-16). 6
3. Próby eksperymentalne (do oceny poziomu analizy i syntezy słuchowej) Synteza słuchowa dziecko musi zsyntetyzowad: zdanie dziecko buduje zdanie z kilku wymieszanych wyrazów rozdzielonych długimi pauzami, np. ma lat Janek osiem dziecko uzupełnia brakujące wyrazy w wypowiedzianych na głos zdaniach, np. Małgosia list do swojej babci, wyraz z sylab dziecko kooczy rozpoczęty przez badającego wyraz dopowiadając brakującą sylabę, np. do (mek), sa-mo (lot) dziecko wskazuje przedmiot lub obrazek, którego nazwę badający podaje w formie oddzielnie wypowiadanych sylab, np. o-bra-zek, lo-ko-mo-ty-wa, wyraz z głosek literujemy nazwę przedmiotu, który dziecko ma wskazad oraz podad jego pełną nazwę podajemy wyraz bez ostatniej lub pierwszej głoski wyrazu, dziecko uzupełnia ją sylaby ustalamy pierwszą głoskę stałą, np. spółgłoskę, a następnie kolejno wymieniamy różne samogłoski, które dziecko musi z nią połączyd (Skibioska, 1996, s. 16-17). 3. Próby eksperymentalne służące porównywaniu głosek i wyrazów (szczególnie różnicowaniu głosek zbliżonych pod względem fonematycznym, tzw. fonemów opozycyjnych) dziecko rozdziela obrazki, których nazwa zaczyna się głoską d i t, p i b itp. dziecko podaje czy słyszy takie same czy inne sensowe wyrazy, np. bułka-półka, kosa-koza, domek-tomek (usta osoby wypowiadającej pary wyrazów są niewidoczne dla badanego) (Skibioska, 1996, s. 17). 7
Test odtwarzania struktur rytmicznych M. Stambak Służy do oceny poziomu percepcji słuchowej, ponieważ przyjęto założenie, że słowa stanowią struktury rytmiczno-czasowe. Badający wystukuje ołówkiem strukturę rytmiczną z pewnymi przerwami. Małym kartonikiem zasłania pole widzenia, aby dziecko nie mogło widzied ręki i ołówka badającego. Dziecko powinno wystukiwany układ powtórzyd (odstukując). Jeżeli dziecko nieprawidłowo odtworzy dany układ, powtarzamy go po raz drugi. Dopiero dwukrotne złe odtworzenie liczy się jako błąd. Test najczęściej stosują psychologowie. Test odtwarzania struktur rytmicznych M. Stambak (zadanie próbne) 1... 2... 1.... 2..... 3.... 4.... 5..... 6..... 7..... 8....... 9...... 10..... 11...... 12...... 13...... 14....... 15...... 16....... 17....... 18....... 19........ 20......... 21......... 8
Test odtwarzania struktur rytmicznych M. Stambak Dopuszczalna ilośd błędów Wiek + za dobrą odpowiedź - za brak odpowiedzi ½ za dobrą odpowiedź po 2 ekspozycjach Rozsiew 6 lat 14-7 7 9-5 8 8-4 9 6-2 10 5-2 12 4-2 Bibliografia Bielecka A., Karska U., Mytych E. (2005). Zaburzenia percepcji słuchowej. W: E.M. Skorek (red.), Terapia pedagogiczna. Tom I. Zaburzenia rozwoju psychoruchowego dzieci. Kraków: Wydawnictwo Impuls. Skibioska H. (1996). Praca korekcyjno kompensacyjna z dziedmi z trudnościami w pisaniu i czytaniu. Bydgoszcz: WSP. Spionek H. (1973). Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa: PWN. Szeląg E., Szymaszek A. (2006). Protokół do badania słuchu fonematycznego u dzieci i dorosłych. Gdaosk: GWP. 9