190 PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2013, 50, 2, 190 196 ISSN 1644-387X Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Dental Society Małgorzata Mazurek-Mochol 1, A, B, E, F, Edyta Majorczyk 2, C, D F, Jadwiga Banach 1, E, Elżbieta Dembowska 1, E, Rafał Rudziński 1, B, Andrzej Pawlik 3, D F 2, D F, Piotr Kuśnierczyk Udział genów kodujących receptory KIR w patogenezie przewlekłego zapalenia przyzębia* Contribution KIR Receptor Genes in the Pathology of Chronic Periodontitis 1 Zakład Periodontologii Katedry Stomatologii Zachowawczej i Periodontologii Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie 2 Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej im. Ludwika Hirszfelda PAN we Wrocławiu 3 Zakład Farmakologii Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie A koncepcja i projekt badania; B gromadzenie i/lub zestawianie danych; C opracowanie statystyczne; D interpretacja danych; E przygotowanie tekstu; F zebranie piśmiennictwa Streszczenie Wprowadzenie. Zapalenie przyzębia jest przewlekłą chorobą zapalną, która powoduje uszkodzenie tkanek przyzębia, a w konsekwencji prowadzi do utraty zębów. Schorzenie to powstaje na skutek zaburzonej równowagi między zakażeniem bakteriami Gram-ujemnymi a odpowiedzią immunologiczno-zapalną gospodarza. Cel pracy. Ocena wpływu genów KIR na wystąpienie przewlekłego zapalenia przyzębia. Materiał i metody. Do badań włączono 250 pacjentów z przewlekłym zapaleniem przyzębia oraz 150 osób ze zdrowym przyzębiem. Geny kodujące receptory KIR typowano za pomocą metody opierającej się na łańcuchowej reakcji polimerazy z wykorzystaniem starterów charakterystycznych dla sekwencji (PCR-SSP). Wyniki. Nie wykazano istotnych statystycznie różnic częstości analizowanych 11 genów (KIR2DL1, 2DL2, 2DL3, 2DL5, 3DL1, KIR2DS1, 2DS2, 2DS3, 2DS4, 2DS5, 3DS1) między badanymi. Gen KIR2DS1 występował u chorych na przewlekłe zapalenie przyzębia z częstością 37,6%, a u osób w grupie kontrolnej z częstością 46,0% (różnica nieistotna statystycznie p = 0,10). Wśród chorych na przewlekłe zapalenie przyzębia częstość występowania genotypów charakteryzujących się 4 genami dla receptorów hamujących wynosi 42,0%, a u osób ze zdrowym przyzębiem 31,3% (różnica istotna statystycznie p = 0,04; OR = 1,56). U badanych z grupy kontrolnej istotnie statystycznie częściej wystąpił genotyp z 5 genami hamującymi 38,7%, a w grupie pacjentów z przewlekłym zapaleniem przyzębia wyniósł 26,0%. W przypadku poszczególnych liczb genów kodujących receptory aktywujące nie wykazano istotnych statystycznie różnic. Genotyp charakteryzujący się obecnością 3 genów aktywujących i 5 hamujących występował u osób ze zdrowym przyzębiem (9,93%) istotnie częściej niż u pacjentów z przewlekłym zapaleniem przyzębia (4,4%; p = 0,05). Wnioski. Na poziomie poszczególnych genów KIR żaden nie warunkuje wystąpienia przewlekłego zapalenia przyzębia. Wykazano tendencję do ochronnej roli genu kodującego aktywujący receptor KIR2DS1 (p = 0,10). Stwierdzono także, że obecność 4 genów dla receptorów hamujących chroni przed rozwojem zapalenia przyzębia przewlekłego, w przeciwieństwie do obecności 5 genów hamujących, wydającej się predysponować do rozwoju choroby (Dent. Med. Probl. 2013, 50, 2, 190 196). Słowa kluczowe: przewlekłe zapalenie przyzębia, patogeneza, geny KIR. * Badania sfinansowano ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na grant PAM 9/09/PB, MNiSW N N403 416736.
Udział genów kodujących receptory KIR w patogenezie przewlekłego zapalenia przyzębia 191 Abstract Background. Periodontitis is a chronic inflammatory disease, which results in damage of the periodontal tissues, and consequently loss of teeth. The disease is the outcome of a disturbed balance between Gram-negative bacteria infection, and immuno-inflammatory response of the host. Objectives. Impact assessment of KIR genes in the occurrence of chronic periodontitis. Material and Methods. The study included 250 patients with chronic periodontitis and 150 people with healthy periodontium. Genotyping of KIR genes was performed using polymerase chain reaction with sequence specific primers (PCR-SSP). Results. There were no statistically significant differences in the frequencies among the analyzed 11 genes (KIR2DL1, 2DL2, 2DL3, 2DL5, 3DL1, KIR2DS1, 2DS2, 2DS3, 2DS4, 2DS5, 3DS1) between patients and the control group. KIR2DS1 gene was present in patients with chronic periodontitis with a frequency of 37.6% and in persons of the control group with a frequency of 46.0% (non-significant p = 0.10). Among patients with chronic periodontitis prevalence of genotypes characterized by 4 genes encoding inhibiting receptors was 42.0%, and in the people with healthy periodontium 31.3% (statistically significant difference, p = 0.04, OR = 1.56). In the control group genotype of 5-inhibiting genes occurred statistically more frequently 38.7%, and in patients with chronic periodontitis 26.0%. There were no statistically significant differences for each genes encoding activating receptors. The genotype characterized by the presence of 3 activating and 5 inhibiting genes occurred in people with healthy periodontium (9.93%) statistically significantly more frequently than in patients with chronic periodontitis (4.4%, p = 0,05). Conclusions. None of the KIR genes determined chronic periodontitis. The results showed a tendency for the protective role of the encoding gene activating KIR2DS1 receptor (p = 0.10). The results also showed that the presence of 4 genes for inhibiting receptor protects from the development of chronic periodontal disease, when compared to the presence of 5 inhibiting genes, apparently predisposing to the disease (Dent. Med. Probl. 2013, 50, 2, 190 196). Key words: chronic periodontitis, pathogenesis, KIR genes. Przewlekłe zapalenie przyzębia (periodontitis chronica CP) jest powszechnie występującą jednostką chorobową, która powoduje uszkodzenie tkanek otaczających zęby, a w konsekwencji prowadzi do ruchomości i utraty zębów. Schorzenie to powstaje w wyniku zaburzonej równowagi między zakażeniem bakteriami Gram-ujemnymi a odpowiedzią immunologiczno-zapalną gospodarza [1]. Bakterie są niezbędnym, ale jak się okazuje niewystarczającym czynnikiem do wywołania zapalenia przyzębia. Istotna jest także podatność osobnicza i wrażliwość na zakażenia, które są uwarunkowane genetycznie. Duże znaczenie ma odpowiedź immunologiczna gospodarza, uruchamiana w wyniku oddziaływania patogenów biofilmu bakteryjnego na przyzębie [2] z udziałem takich komórek, jak: leukocyty, makrofagi, fibroblasty lub limfocyty T, B [3]. Wydaje się, że w patogenezę periodontitis zaangażowane są komórki naturalnie cytotoksyczne (natural killer NK), ale mechanizmy aktywacji tych komórek w tkankach przyzębia nie zostały jeszcze do końca poznane [4]. Komórki NK to element wrodzonego układu odporności, który dzięki wykazywaniu naturalnej cytotoksyczności odgrywa główną rolę w aktywności przeciwwirusowej i przeciwnowotworowej [5]. Ze względu na zdolność wydzielania szerokiego panelu cytokin i chemokin [6] oraz mechanizmy związane z kontaktem komórka komórka (przede wszystkim w układzie komórka NK-komórka dendrytyczna) komórki NK pełnią rolę immunoregulatorową. Zaburzenia ich funcjonowania mogą zatem stać się przyczyną rozwoju chorób o podłożu zapalnym bądź autoimmunizacyjnym [7]. Aktywacja komórek NK i w rezultacie liza komórki docelowej następuje przy braku na powierzchni tej ostatniej cząsteczek zgodności tkankowej klasy I (HLA-I; hipoteza missing self). Cząsteczki te bowiem stanowią ligandy dla receptorów komórek NK, przekazujących sygnał hamujący i zapobiegających tym samym lizie komórki docelowej [8]. Ostateczny rezultat (ocalenie lub zabicie komórki docelowej) wynika jednak z ustalenia balansu sygnałów aktywujących i hamujących przesyłanych do wnętrza komórek NK [9], a pochodzących m.in. z receptorów rodziny KIR [10]. Rodzina KIR (killer cell immunoglobulin-like receptor) to immunoglobulinopodobne receptory komórek naturalnie cytotoksycznych, wykazujące potencjał hamujący lub aktywujący. Receptory hamujące mają długi ogonek cytoplazmatyczny (L) z motywami hamującymi ITIM (immunoreceptor tyrosine-based inhibitory motif), a aktywujące krótki ogonek cytoplazmatyczny (S) przy braku motywów sygnałowych. Te ostatnie mają za to zdolność do tworzenia kompleksów z homodimerami białka DAP12, które zawierają aktywujące sekwencje ITAM (immunoreceptor tyrosine-based activatory motif). W obrębie części zewnątrzkomórkowej receptory KIR mają natomiast dwie (KIR2D) lub trzy (KIR3D) domeny, dzięki czemu odpowiednio wiążą niektóre allotypy HLA-C (KIR2D) lub HLA-B (KIR3D) [11]. Geny kodujące receptory KIR są obecne w chromosomie 19 (region 19q13.4) i charakteryzują się zarówno polimorfizmem allelicznym,
192 jak i haplotypowym. Ten ostatni definiuje się jako obecność w genomach różnych osób różnej liczby genów KIR. Dodatkowo osoby o takiej samej liczbie genów KIR mogą posiadać ich różny rodzaj (kodujące receptory aktywujące vs hamujące), tym samym cechując się odmiennym potencjałem układu odpornościowego w odpowiedzi na zakażenia wirusowe i nowotwory, a także podatnością na choroby autoimmunologiczne i o podłożu zapalnym [12, 13]. Celem podjętych badań była ocena wpływu genów KIR na wystąpienie przewlekłego zapalenia przyzębia. Materiały i metody Protokół badawczy został zatwierdzony przez Komisję Bioetyczną Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie uchwałą nr BN-001/93/08 z dnia 23.09.2008. Badania objęły pacjentów z województwa zachodniopomorskiego z ustalonym rozpoznaniem przewlekłego zapalenia przyzębia (CP), zgodnie z systemem klasyfikacji chorób przyzębia Amerykańskiej Akademii Periodontologicznej [1] oraz osoby ze zdrowym przyzębiem na podstawie wywiadu oraz danych z badania klinicznego. Uczestnicy badania zostali rzetelnie poinformowani o celu, metodyce i zakresie badań, możliwości wycofania się na każdym ich etapie oraz dobrowolnie wyrazili pisemną zgodę na udział w tych badaniach. Wyselekcjonowano dwie grupy dorosłych osób obu płci w wieku 25 69 lat, ogólnie zdrowych. Wszyscy pacjenci nie byli poddani leczeniu przyzębia ani terapii antybiotykowej co najmniej 6 miesięcy przed rozpoczęciem badania. Pierwszą grupę stanowili pacjenci z przewlekłym zapaleniem przyzębia 250 osób (104 mężczyzn i 146 kobiet) w wieku 26 69 lat (średnia 50,47 ± 9,09). Drugą grupą były osoby ze zdrowym przyzębiem 150 osób (56 mężczyzn i 94 kobiet) w wieku 25 69 lat (średnia 42,97 ± 11,22). Badanie kliniczne stanu przyzębia obejmowało ocenę stanu higieny jamy ustnej z wykorzystaniem aproksymalnego wskaźnika pytki bakteryjnej (approximal plaque-index API wg Lange) oraz zmodyfikowanego wskaźnika krwawienia ze szczeliny dziąsłowej/kieszonki przyzębnej (sulcus bleeding index API wg Mühlemanna i Sona). Oceny stanu przyzębia dokonano na podstawie pomiarów głębokości kieszonek przyzębnych (PD) i klinicznej utraty przyczepu łącznotkankowego (CAL). Charakterystykę badanych osób przedstawiono w tabeli 1. Izolacja DNA i typowanie genów KIR DNA był izolowany z krwi obwodowej z użyciem zestawu Invisorb Blood Midi Kit (Invitek, Niemcy) zgodnie z procedurą producenta. Geny kodujące hamujące (KIR2DL1-3,5 3DL1) i aktywujące (KIR2DS1-5, KIR3DS1) receptory KIR były typowane za pomocą metody opartej na łańcuchowej reakcji polimerazy z wykorzystaniem starterów charakterystycznych dla sekwencji (polymarase chain reaction sequence specific primer PCR-SSP). Typowanie prowadzono na podstawie sekwencji starterów i warunków reakcji podanych w pracy Vilchesa et al. [14] z pewnymi zmianami [15]. Analiza statystyczna wyników Parametry kliniczne pacjentów porównywano testem nieparametrycznym U Manna-Whitneya dla prób niezależnych, korzystając z oprogra- Tabela 1. Charakterystyka dwóch badanych grup pacjentów z przewlekłym zapaleniem przyzębia (chorzy) i osób ze zdrowym przyzębiem (grupa kontrolna) Table 1. Subjects characteristics patients with chronic periodontitis (patients) and people with healthy periodontium (control) Parametry (Parameters) Kontrola (Control) (n = 150) Chorzy (Patients) (n = 250) Płeć M/K (Gender M/F) Wiek (Age) 56/94 42,97 ± 11,22 25 69 104/146 50,47 ± 9,09 26 69 API% SBI% PD mm CAL mm (mean ± SD) 39,33 ± 18,97 7 100 80,84 ± 17,54 7 100 6,65 ± 9,87 0 41 61,10 ± 24,18 4 100 1,57 ± 0,40 1,0 2,63 4,31 ± 1,18 1,71 7,38 1,61 ± 4,50 0 28 5,27 ± 1,87 0,50 19,67 P 0,26 p < 0,001 p < 0,0001 p < 0,0001 p < 0,0001 p < 0,0001
Udział genów kodujących receptory KIR w patogenezie przewlekłego zapalenia przyzębia 193 mowania Gnumeric. Porównania częstości, liczby, stosunku genów KIR dokonano dwustronnym testem Fishera za pomocą oprogramowania Graph- Pad Instat (www.graphpad.com), które posłużyło również do obliczenia ilorazu szans (OR) wraz z 95% przedziałem ufności (95%CI). Za istotne statystycznie przyjęto różnice, gdy p < 0,05. Wyniki Grupa pacjentów z przewlekłym zapaleniem przyzębia wykazywała podobną pod względem płci strukturę demograficzną w porównaniu z osobami w grupie kontrolnej. Pacjenci z zapaleniem przyzębia byli istotnie starsi w porównaniu do osób z grupy kontrolnej (p < 0,001). Genotyp KIR określono w dwóch badanych grupach (tab. 2). Analizowano częstość występowania 11 genów, w tym kodujących receptory hamujące KIR2DL1, 2DL2, 2DL3, 2DL5, 3DL1 oraz kodujących receptory aktywujące KIR2DS1, 2DS2, 2DS3, 2DS4 (w jego dwóch formach allelicznych: 2DS4n i 2DS4d), 2DS5 oraz 3DS1. Nie wykazano istotnych statystycznie różnic częstości analizowanych genów między pacjentami z przewlekłym zapaleniem przyzębia a osobami ze zdrowym przyzębiem (grupa kontrolna). Warto jednak zauważyć, że gen KIR2DS1, kodujący receptor aktywujący, występował u chorych z przewlekłym zapaleniem przyzębia z częstością 37,6%, a u osób w grupie kontrolnej z częstością 46,0%. Obserwowana różnica nie była jednak istotna statystycznie (p = 0,10). Analizowano także rolę liczby genów kodujących receptory hamujące i aktywujące w podatności na przewlekłe zapalenie przyzębia (tab. 3). Wykazano, że wśród chorych na CP częstość występowania genotypów charakteryzujących się 4 genami dla receptorów hamujących wynosi 42,0%, a u osób ze zdrowym przyzębiem 31,3%. Różnica ta okazała się istotna statystycznie (p = 0,04; OR = 1,56). U osób z grupy kontrolnej natomiast istotnie statystycznie częściej wystąpił genotyp z 5 genami hamującymi (38,7% w grupie kontrolnej i 26,0% w grupie pacjentów chorych na CP), a uzyskany poziom istotności statystycznej wyniósł p = 0,0099 (OR = 0,56). W przypadku poszczególnych liczb genów kodujących receptory aktywujące nie wykazano natomiast istotnych statystycznie różnic. Genotyp charakteryzujący się obecnością 3 genów aktywujących i 5 hamujących, a tym samym stosunkiem genów aktywujących do hamujących wynoszącym 0,8 wystąpił jednak u osób ze zdrowym przyzębiem (9,93%) istotnie statystycznie częściej niż u pacjentów chorych na CP (4,4%; p = 0,05). Omówienie Przewlekłe zapalenie przyzębia wywołują mikroorganizmy biofilmu bakteryjnego, zwłaszcza bakterie Porphyromonas gingivalis oraz czynni- Tabela 2. Częstości genów KIR w grupie pacjentów z przewlekłym zapaleniem przyzębia i w grupie osób ze zdrowym przyzębiem Table 2. KIR gene frequencies in patients with chronic periodontitis and the group of people with a healthy periodontium KIR 2DL1 2DL2 2DL3 2DL5 2DS1 2DS2 2DS3 2DS4n 2DS4d 2DS5 3DL1 3DS1 Grupa kontrolna (Control) (n = 150) + 144 96 134 90 69 87 61 49 124 45 146 56 6 54 16 60 81 63 89 101 26 105 4 94 % 96,0 64,0 89,3 60,0 46,0 58,0 40,7 32,7 82,7 30,0 97,3 37,3 Chorzy (Patients) (n = 250) + 246 146 220 135 94 147 88 84 201 72 237 106 4 104 30 115 156 103 162 166 49 178 13 144 % 98,4 58,4 88,0 54,0 37,6 58,8 35,2 33,6 80,4 28,8 94,8 42,4 Chorzy vs grupa kontrolna (Patients vs. control) p 0,19 0,29 0,74 0,25 0,10 0,92 0,29 0,91 0,60 0,82 0,31 0,34 OR 95%CI dla OR
194 Tabela 3. Liczba genów KIR dla receptorów hamujących i aktywujących w grupie pacjentów z przewlekłym zapaleniem przyzębia (chorzy) i w grupie osób ze zdrowym przyzębiem (grupa kontrolna) Table 3. Number of KIR genes encoding inhibiting receptors and activating receptors in patients with chronic periodontitis (patients) and the group of people with a healthy periodontium (control) Liczba genów hamujących (Number of inhibiting genes) Liczba genów aktywujących (Number of activating genes) 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5 Grupa kontrolna (Control) (n = 150) N 3 42 47 58 35 26 25 26 26 12 % 2,0 28,0 31,3 38,7 23,3 17,3 16,7 17,3 17,3 8,0 Chorzy (Patients) (n = 250) N 1 79 105 65 62 52 35 37 46 18 % 0,4 31,6 42,0 26,0 24,8 20,8 14,0 14,8 18,4 7,2 Chorzy vs grupa kontrolna (Patients vs. control) p 0,30 0,50 0,04 0,0099 0,81 0,44 0,56 0,57 0,89 0,85 OR 1,59 0,56 95%CI dla OR 1,04 2,43 0,36 0,86 ki genetyczne, środowiskowe i behawioralne [16]. Bakterie znajdujące się w kieszonkach przyzębnych przyczyniają się do rozwoju stanu zapalnego, a jego przebieg może być modulowany przez wspomniane czynniki egzo- i endogenne. Warunkują one funkcjonowanie układu odpornościowego, co może przyczyniać się do rozwoju przewlekłego zapalenia przyzębia. Szeroki panel komórek (odpowiedź komórkowa) i cytokin (odpowiedź humoralna) jest zaangażowany w rozwój i przebieg przewlekłego stanu zapalnego tkanek przyzębia. Pewną rolę przypisuje się ponadto komórkom naturalnie cytotoksycznym (NK), które są wczesną linią obrony przeciwko zakażeniom drobnoustrojami [17]. Komórki NK są populacją limfocytów charakteryzującą się brakiem antygenów swoistych dla limfocytów T i B, jak np. cząsteczki CD3, a obecnością takich markerów powierzchniowych, jak CD16 (pośredniczący w mechanizmie cytotoksyczności komórkowej zależnej od przeciwciał, ADCC) i CD56. U zdrowych osób komórki NK stanowią ok. 10% jednojądrzastych komórek krwi obwodowej [18]. Wyniki przeprowadzonych dotychczas badań pokazują zwiększony odsetek limfocytów CD16+ w dziąsłach objętych stanem chorobowym, wskazując na ich rolę w procesie destrukcji tkanki łącznej w chorobach przyzębia [19]. Wykazano również, że komórki CD57-pozytywne (antygen występuje na ok. 15 20% komórek krwi obwodowej, z czego 60% to aktywowane komórki NK, a reszta limfocyty T CD8+) występują częściej w obrębie tkanek przyzębia, wpływając na stopień zaawansowania choroby [17]. Zaobserwowano również pozytywną korelację między poziomem cytotoksyczności obwodowych komórek NK a stopniem zapalenia w chorobach przyzębia [20]. Powyższe założenia pozwoliły na postawienie hipotezy, że w patomechanizm przewlekłego zapalenia przyzębia są zaangażowane mechanizmy odpowiedzialne za aktywację komórek NK, także te oparte na receptorach z rodziny KIR. Okazało się jednak, że na poziomie genotypu, żaden KIR nie warunkuje wystąpienia przewlekłego zapalenia przyzębia. Dodatkowo wykazano pewną tendencję do ochronnej roli genu kodującego aktywujący receptor KIR2DS1 (p = 0,10, tab. 2) tego samego, który wydaje się predysponować do rozwoju nadżerek stawowych w przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów [21]. Hamowanie aktywności komórek NK następuje wskutek mechanizmu opartego na hamujących receptorach KIR. W badaniach własnych wykazano, że obecność 4 genów dla receptorów hamujących chroni przed rozwojem przewlekłego zapalenia przyzębia, w przeciwieństwie do obecności 5 genów hamujących, wydającej się predystynować do rozwoju choroby. Uzyskane wyniki powinny zostać potwierdzone na większej grupie pacjentów oraz uzupełnione o badania poziomu ekspresji niniejszych receptorów, aby wykazać wpływ genotypu na funkcjonowanie (aktywacje, hamowanie) limfocytów NK. Na konieczność tę wskazują dane z piśmiennictwa mówiące o tym,
Udział genów kodujących receptory KIR w patogenezie przewlekłego zapalenia przyzębia 195 że obecność genów KIR dla receptorów aktywujących może zwiększać możliwość zachorowania na choroby autoimmunizacyjne, ale także zapewnić ochronę przed zakażeniami wirusowymi i nowotworami [12, 13]. Odpowiedni balans sygnałów hamujących i aktywujących może ponadto zapewnić zarówno ochronę przed chorobami wirusowymi i nowotworowymi, jak i jednocześnie nie sprzyjać autoagresji. W przypadku przewlekłego zapalenia przyzębia może to być o tyle ważne, że choroba ta w swoim patomechanizmie nosi znamiona chorób autoimmunizacyjnych, m.in. przez pewne podobieństwa z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Oba schorzenia są przewlekłymi zapalnymi chorobami o charakterze destrukcyjnym, związanymi z zaburzonym funkcjonowaniem odpowiedzi immunologicznej odpornościowej gospodarza. Poza tym obie choroby mają podłoże wieloczynnikowe (geny, czynniki stylu życia ). Wraz z czasem trwania każdej z tych chorób zwiększa się jej intensywność, poziom utraty funkcji oraz spada poziom jakości życia. W rozwój obu chorób są zaangażowane mechanizmy odpowiedzi zapalnej, dotykające tkanek miękkich i twardych [22]. Wskazuje się również na współwystępowanie reumatoidalnego zapalenia stawów i przewlekłego zapalenia przyzębia [23]. Ze względu na powszechność występowania przewlekłego zapalenia przyzębia wciąż są prowadzone liczne badania, w celu określenia osób szczególnie podatnych na zachorowanie. W przyszłości wyniki tych badań być może pozwolą na wykorzystanie skuteczniejszych metod zarówno zapobiegania tej chorobie, jak i jej leczenia. Piśmiennictwo [1] American Academy of Periodontology: The pathogenesis of periodontal diseases. J. Periodontol. 1999, 70, 457 470. [2] Wasilewska A.M., Słowińska S.M.: Immunological and genetic aspects of periodontitis. Nowa Stomatol. 2006, 11, 97 101 [in Polish]. [3] Liu Y.C., Lerner U.H., Teng Y.T.: Cytokine responses against periodontal infection: protective and destructive roles. Periodontol. 2000, 2010, 52, 163 206. [4] Muthukuru M.: Technical advance: decreased helper T cells and increased natural killer cells in chronic periodontitis analyzed by a novel method for isolating resident lymphocytes. J. Leukoc. Biol. 2012, 92, 683 692. [5] Biron C.A., Ngujen K.B., Pien G.C., Cousens L.P., Salazar-Mather T.P.: Natural killer cells in antiviral defense: function and regulation by innate cytokines. Annu. Rev. Immunol. 1999, 17, 189 220. [6] Boyton R.J., Altmann D.M.: Natural killer cells, killer immunoglobulin-like receptors and human leucocyte antigen class I in disease. Clin. Exp. Immunol. 2007, 149, 1 8. [7] Pazmany L.: Do NK cells regulate human autoimmunity? Cytokine 2005, 32, 76 80. [8] Kärre K.: Natural killer cell recognition of missing self. Nat. Immunol. 2008, 9, 477 480. [9] Farag S.S., Caligiuri M.A.: Human natural killer cell development and biology. Blood. Rev. 2006, 20, 123 137. [10] Lanier L.L.: NK cell receptors. Annu. Rev. Immunol. 1998, 16, 359 393. [11] Kuśnierczyk P.: Killer cell immunoglobulin-like receptor gene associations with autoimmune and allergic diseases, recurrent spontaneous abortion, and neoplasms. Front. Immunol. 2013, 4, 8. [12] Williams A.P., Bateman A.R., Khakoo S.I.: KIR and their role in disease. Mol. Interv. 2005, 5, 226 240. [13] Kulkarni S., Martin M.P., Carrington M.: The Yin and Yang of HLA and KIR in human disease. Semin. Immunol. 2008, 20, 343 352. [14] Vilches C., Castano J., Gomez-Lozano N., Estefania E.: Facilitation of KIR genotyping by a PCR-SSP method that amplifies short DNA fragments. Tiss. Ant. 2007, 70, 415 422. [15] Niepiekło-Miniewska W., Majorczyk E., Matusiak Ł., Gendzekhadze K., Nowak I., Narbutt J., Lesiak A., Kuna P., Ponińska J., Pietkiewicz-Sworowska A., Samoliński B., Płoski R., Szepietowski J.C., Senitzer D., Kuśnierczyk P.: Protective effect of the presence of KIR2DS1 gene in atopic dermatitis. Gene [in press]. [16] Konopka T.: Risk factors for periodontitis. Stomatol. Współ. 1998, 5, 6, 415 419 [in Polish]. [17] Stelin S., Ramakrishan H., Talwar A., Arun K.V., Kumar T.S.S.: Immunohistological analysis of CD1a+ langerhans cells and CD57+ natural killer cells in healthy and diseased human gingival tissue: A comparative study. J. Indian. Soc. Periodontol. 2009, 13, 150 154. [18] French A.R., Yokoyama W.M.: Natural killer cells and autoimmunity. Arthritis Res. Ther. 2004, 6, 8 14. [19] Fujita S., Takahashi H., Okabe H., Ozaki Y., Hara Y., Kato I.: Distribution of natural killer cells in periodontal diseases: an immunohistochemical study. J. Periodontol. 1992, 63, 686 689. [20] Tsoumis G.S., Singh G., Dolby A.E.. Human antibody-dependent cellular cytotoxicity and natural killer cytotoxicity in periodontal disease. J. Periodontal. Res. 1985, 20, 122 130. [21] Majorczyk E., Pawlik A., Łuszczek W., Nowak I., Wiśniewski A., Jasek M., Kuśnierczyk P.: Associations of killer cell immunoglobulin-like receptor genes with complications of rheumatoid arthritis. Genes Immun. 2007, 8, 678 683. [22] de Smit M.J., Brouwer E., Vissink A., van Winkelhoff A.J.: Rheumatoid arthritis and periodontitis; a possible link via citrullination. Anaerobe 2011, 17, 196 200. [23] Smolik I., Robinson D., El-Gabalawy H.S.: Periodontitis and rheumatoid arthritis: epidemiologic, clinical, and immunologic associations. Compend. Contin. Educ. Dent. 2009, 30, 188 190.
196 Adres do korespondencji: Małgorzata Mazurek-Mochol Zakład Periodontologii Katedra Stomatologii Zachowawczej i Periodontologii PUM al. Powstańców Wlkp. 72/18 70-111 Szczecin e-mail: malgorzata.mazurek@poczta.onet.pl Praca wpłynęła do Redakcji: 14.06.2013 r. Po recenzji: 25.06.2013 r. Zaakceptowano do druku: 28.06.2013 r. Received: 14.06.2013 Revised: 25.06.2013 Accepted: 28.06.2013